Monday, January 14, 2008

KEN KA GELH KEH..KUAN GELH DI

Lealyan Thawmte

Mi khenkhatte adia thil lungluut huai khollou,(hetlou le himaithei) lah khenkhatte vei mahmah lah kup ngamlouh, bang hikhathei thu hon gelh mawk leng. Tuni tan a hiaithu ka sim uut bang a gelh i lak ua i om nailouh ziakun, a thei pen hizen zen lou. A gelh ngam di dang omlou a ka theih man hi zaw hi. Sau sim dendon di in - himahleh a simpeih ten, i phattuam pih ua,navaakna khat a i neih theih uh ka lamen hi. Hiai hi hun paisa a SSPPNet kichi - mun tuam tuam a om Paite miite kaki hou sekna u a - a kana thu kup, tu a zogam.com simtute leh ana teikhe sawn di LAMKA POST te adia, ka hon suah nawn ahi.

Khamtheih no.4 i chihmai, hiv/aids, ahihkeh zuu, nawhchizuak, guktak/laktak etc. chihte khong thu bang gen/gelh lat ahih chiangin a tamzawten kikum nuam lou mawk hi. A huai ziak tak a, hiaithu te hon gelh chiit chiat ding kahi. Khamtheih hihlou, natna neilou, nawhchi zuak leh leilou, mahni kimuh daan a gu lou - siangthou lua. Pathian thu awi, thohlawm, sawm a khat thoh leh Pathiani biakin kaai thrulh loute hi ikisak jiak khong uh hikha ding hi.

Nampih, mii leh saa, i Zo pih (ichi hia) unaute, gam leh lei iit leh Christian lutuk ten bangchin no.4, hiv/aids, nawhchizuak chih thute khong i kum thei mawk dia. Chi

aw? Michih in Pathian thu chile, Jesu thuchah..ahihkeh Bible i sim pan ki thei vek kisa? A theichiang taktak bel ki tawm mahmah . Huai tawh ki tawn a, i politics leh gindan/pomdann leh i khotaang/khovel muh daan te kibang khollou di ahihchiangin, kimawh sakluat theih le hilou hi. I hai daan uh tuam chiat. I pil dan un bel mi tamtak kipha nai teuh lou.

Himahleh, aleh lamah ichi hia, a et didan takin enta leng, adiak in Lamka leh a sehvel, Manipur sung banga ana khosa/khanglian khadiak - mi tamtak, hiai zogam.com simtu te kia lou, ahihkeh a tamzawte, hiai khamtheih no.4 a thei kha lou leh a guu thuak kha lou - chih in - mahni suungte, ahih keh, beh leh phung, lawm leh vual ahihkeh theih ngei - ana kinamnoih kha lou, chiing leh sih pih leh adng.adng. - i om uh ka ging kei hi. I awm zenzen un chu thil 'MAK' petmah hi ding in -kuahiam chih dan leh ...'Halleluiah' bang chih uut huai ding hi.


Hiai thuute I gen in i kum uut kei mai ua ahizaw. Daai dide leng amah bei a hong bei

maidi ade aw, bang chih khak chaang omthei mawk hi. Chih le na chih mah uh. Ken kachih louh na sawt ta.

Bei lou di.

Lamka zaang leh a sehvel a no.4( heroin) hong luut kum 1982... apan tunitan in no.4 hihjiak,leh a natna tunsawn vei a si, nungak leh tangval - i 'Zo' suan pih - leh zingchiang leh i mabaan a makai suanhuai taktak theidi 1000 val tham bang sita ding uhi. Lehkhasiam thei, talent nei, navaak, pil leh thei mahmah te bang hi naknak zawmah uhi. Tulel in sih ngak lel lel 100 bangzah hiam omding in: Lamka a Shalom te ahihkeh, Delhi a Sahara leh District Jail ahte a om uh ka ging . Mabaan kum 5-10 sung a si di, a 1000 tel in omdi uh chile, khial khollou ding in ka um hi. 100 bangzah hiam, ahihkeh 1000 khat leh nih bang tamlua bangkei mahleh - eimi te 'population' pumpi tawh i etkhawm chiangin tawm hetlou hi.

I gam uah, tuni chiang, NGO tuamtuam leh khovel theihpih Medicins Sans Frontiers te hong luut un, ahihkeh sorkar pan hiai natna hiik ana paikha te adia a poimoh uh ARV damdawi muh theih in om bang mah leh. Mii teng in mu lou hikha ding uh hi. Muu hileh uh, puul puul lou ding uh hi. Shalom te bang in pan nasa mahmah in la uh. Hilele, a sih pih tawm tuan lou mawk. India a hiai natna hik paaite adia damdawi kiman tak leh niteng a Rs.25/- lel nuai a lei theih hita. Hilou maw? Awle, a masa sung thu ah luut ni.


...hiai khotaang natna, adiakin khamtheih leh thilchiin hoihlou i zawngsat te hi, dou leh khap haksa mahmah in. Khovel a sorkar haat leh hausa pen in le a dou zawh louh uh ahi. A navaak leh khovel thu sim leh thei ten America in 9/11 zawh a 'War on Terror' achih dan deuh khat un, 1960's bul lai in 'War on Drugs' ana sual uh hi. Zou lou uh. Eite zawh di chu..'kahase' himai. Hiai gaal hi, I damsung kialou, i sihnung a le beiloudi thilte hita ahi. Ahihjiakin, dou zawhloudi, sualzawh louhdi bang dou/sual se ngaikei - chih sang bangin - bang chin khotaang in dou in sual le, hiai thil deih huai hetlou te apanin i khangnou leh i khangthak/khanglai te i humbit theidia chih i makait/heutute te kia louin, saptuam, pawlpi leh adiakin Nu leh Pa, sungkuan chih in i ngaihtuah thakthak a, pan i laak uh poimoh petmah hi.

Adiak bang in no.4 leh akizop pih mahmah a imuh leh itheih hiv/aids thute bang i/a naupan/tleirawl apan in/un theihsak sawm ni in. 1986 a, hiai nat na hik (virus), India a Tamil Nadu gam a nawhchi zuak te pan musuah a om leh Tamil te, Moreh a tam mahmah te hon puak luut uh hikha ahi diam? A thei uut ki omlou. Dawt le ki dawt tum lou. I gaal te theih ding ahi. Hiai thuute, Nu leh Pa te bang in naute/taate tawh kupkhawm bang zumhuai a ngai louin, sinna leh theihna hilhsawn daan a i ngaihdi ahi. Huchi mahbangin, heutute, makaaite, hi in, pawlpi leh saptuam a makaite bang - hiai thu khong ah hong navaak mahmah le uh deih huai hi.

Hiv/aids bang ichih chiang in, genlouhdi (taboo), thil kih huai, lau leh zumhuai

bangin tampiten i ngai lailai mawk uhi. A hiv/aids banga chih thei le hituan lou in..lauh a lau mawk! I theihlouh jiak uh ahi chile khial hetlou ding hi. Huaijiakin, hiauithute i thei naikei hiam, I kumkha ngei naikei ahih inchu, theih tum ni in, pan ni - zekaai lua chih omlou. no.4 leh hiv/aids in hon nuse mai louding ahihmanin. A diakin, i gam ah.

Hiv = human immunodeficiency virus. Aids = acquired immune deficiency syndrome. Eipau in gen ta leng hiv = michih pianpih mahni taksa sung a natna dou theihna ke niam/tasam saktu nat na hik khat ahi. Etsak na di'n: Teh khin na in, innkhang pa Vok nou nava gawh na uah, tem in na khut tal na va ki aat kha a. Thuuk sim, sii hong pawt. Na tuam pah hi. Doctor le va ki etsak ngailou, damdawi na nek louh zawng..amah in hong dam in hong hul mai hi. Hiai hong dam san hi, hi sappau a - na 'immune system' ten hoih tak a na asep jiak uh ahi.

Aids = huai i taksa sung a natna..tehkhinna in 'bacteria', ahih keh 'virus' khen khat - hitaang, khuh mahni leh mahni a i taksa sung a i neih, ana doudite, negai leh su haat lou natna hik, i taksa a laak luut a ahong omchia, huai natna hik (virus) that thei di khovel a damdawi omnailou ahih chiah - mihing ten natna hou chik chik bang sihpih thei uh hi. Hitaang, khosik baakah - TB bang, meningitis, pneumonia bang in. Hiai natna te pen, i taaksa sung a mahni leh mahni a ana dou dia i pianpih -'immune system' nei hoih ten, damdawi panpih na tawh dampih uh. Hilele, hiv natna hiik ana paaikha ten, hiai natna te sual zou nawnlou un..sihpih sek hizw uh hi.

Chiangzaw deuh leh hiai natna, a thupi kei chihna hilou, i theihsiam na sem ding un. A tehkaakna ding leh hiv/aids bang hia chih i theih na ding un. Doctor hikei mah leng, ka hon ensak di. Lehkhazial(laizial) tep ziak in lung cancer bangin sihthei a. I dummuam muam te ziak ua si bangzah i na omta uale? Neek leh dawn kisum/deek louh ziakin diabetes (zunkhum) bang vei theih a. Khaini, buuk teep te chiin ziakin ´throat cancer' chihte bang omthei a. Neek lim luat ziakin leh kisuum louhziakin high blood pressure/ heart attack te chih kia louh, sunglam natna, ulcer te khong bang in sih thei - tampi ten hon sih santa uh hilou maw?

Hunlou takin.


Zu dawn tam luat ziakin sin natna(cirrhossis etc.) bang in sihtheih a. Pasal/numei kipawlhna sianglou ziak a natna lauhuai tuah thei zawng tampi omhi. Hepatitis

a-b-c leh syphilis, gonorrhea, chihte bang etsakna di'n. Anti-biotics a suk dam theih himahleh. Doctor ten kha hon na kalh lou in, ka gelh tum tak hon na muhpih zaw un.

Hiai etsakna tamlou natna te hi etkol haksa in, a veikha tamzawte, hoihtak a etkawl ahih louh unchu, sih pih naknak uhi. Khenchiah, genthei leh nathuak ek nung in. En chet chet lechin, hiai natna te tawh -hiv/aids akidanglam na omhet lou hi. A houthei pen a gen in, saap ten 'lifestyle disease' ( hindan natna) achih uh hivek hi. Ahihjiakin, tuchiang bangin khovel mun leh gam tamtak a hiv/aids nei leh paaite'n sihpih nawnlou thepthup uhi. Eigam leh eimite tenna mun ah bel tuni tan in ki etkol na kialou, a damdoi bang le muh/lei haksa lai mahmah bangin in - hiai thu - 'basic human rights issue' himahleh - makaite hi'n, pawlpi, saptuam a ngaipoimoh kuamah ki omtadih lou bang hi.

Aleh lamah, a tung a natna tamlou i gen/etsak te vei a sippih bel khawl/tawp louhi. Khovel ah. Cancer bang, etsakna din. no.4 a kaapziak, a nawhchizuak jiaka hiv/aids vei ahi uh, chih ngaihdan nei veuvau a poi ngaihlou a i omkhak unchu mi hehpihhuai tawp hiding ihi uh. I gam din mun, om na leh Myanmar(Golden Triangle) tawh i kinaih leh - gamgi kizawp jiakia- thuak kha lua hikha ding ihi chih le i theih uh ngai in. Hiai theihna tawh ki tawn a, i kiim i kiang a politics ahihkeh gamnuai panlaak naa leh a ziakte bangle theih i tup di uh ahi. no.4 a sumdawng te hi, gamnuai mi ichih te khong hisek uh ahi.


Khotaang te theih dia poimoh kasak khat. Etsakna di leh et kiikna din -America a hiai natna 'hiv/aids' - pasal 'homosexual' te lak a, ahon muhsuah tung lai un..1981-2 lak vel in..Pathian thu awi kichi tamtak ten, aki pawlhdan uh a sianthou louh leh Pathian deihdan ahihlouh jiaka gawtna ahi chi in taangkoupih uh hi. Ahihjiakin, huai hun lai mah in - numei lam a 'homosexual' veve, 'lesbian' kichi te lakah mikhat le si lou in, a natna vei/kaai nangawn omlou uhi. Hiaibang theihsualna(misconception) ahihkeh gintaak na(assumptions) i na neih khak tei unchu.. i nawlkhin uh ngai leh hun ta ahi.


Hiai khotaang thuguuk leh thu kup ngam louh hi i kikup uh leh kidawt tuah hun lawta a hi. Ikim i kiang leh i khotaang a thiltung leh omte i theihsiam a poimoh dan gen uut ziak leh, mi gen leh kup ngam louhte gen leh kum ngam dia i kalte uh i suan ding uh ahi. no.4 chiin a hoih chihna hi lou leh no.4 mahmah dou a i dou tintendi chihna le hisamlou hi. Sual leh doudi tampite lak a khat lel ahi. Poi kasak chu, hiai khamtheih lauhuai leh sihna tuntu, i khangthak/tuailai te manthatna, tagah siamtu, neih leh lam lamangtu - i huamsung a, kumdang leh nidang teng saang banga, zaalen tak a zuak leh chiin a om, kuamah in poi leh khawk le salou i bat mawk uh pen in, ei mabaan hilou a, i ta leh suan te mabaan di kialou i gam adia mangthat na hon tun tu hidi ahi.

Nihna di in, chile a khatna ka gelh lam le ka thei kei. Kum 10+ vaal paita, khatvei lai in, Lamka a hiv/aids theih a, a hong om tung lai in, Mualveng/Chapel Lane lak (Paite te omna mun)a omten hiv/aids a sii a omleh.... gaal louh, phuum louh, ngaihsak louhdi bang chikha un ka thei hi - hun khat lai. A nuai a ka hon gelhdi hon na simpih lai un. Lamka khawsung a hiai natna a si masa pen ka na thei ta geet thep thup hi. 1990 kumbul ahi. Khotaang hi aw, kuamah in a theih uh kaging kei. Lamka a sem Doctor khat kia in a theih ka ging. A min gelh kei ni. Hilele, mi khat sih leh hon omlouhna san te bang i theih louh bang uh hoihzaw ana hikha ding hi.


California..America ah 1983-4-5 ..a kum chiah ka theih nawn kei.. in, kho lian lawlou khat ah, 'homosexual' khat in, jail a va tan na pan hiv nei/paai ahi chih a theih un, a khua a omten..'phaak' bang a en un, 'swimming pool' a ava kisil di taan pha khaam un - amah kialou, a sungkuan pihte nangawn kuamah in hou uut lou in leh - nawlkhin in om uhi. Phaak bang mai in khotaang in nawlkhiin uh a- a natna hiik paai kha pa kialou, a inkuan pihte tan in haksat na tampi tuak uh hi. Hiai thu theih a ahong om in, Oprah Winfrey in a taangthu thei kha in... kum 15 nunga, a khomiiten, huai hun lai a a etdan, a ngaihdan te uh 'programme' khat a akikup thu uh ka en kha hi.

A khomii te a houpih leh dawtna ah, a kisiik thu uleh, poi asak dan te uh gen un..' Ki thei lou ahih chianga..' chi uh hi. Theilou. Thei hi leh uh...

Hilele tu in, eiten theita ni. Hiai a nuai a thu tamlou..Paite pau in hon let leng..daa zou vek di ahih chiah..a sim thei chiang in i theihsiam uh kaging.



'You keep watching from your picket fence,

You keep talking- but it makes no sense.

You say we're not responsible, but we are, we are.



You wash your hands, you come out clean,

But you fail to recognise, the enemy is within.

You say we're not responsible, but we are, we are.



WE ARE...'

(excerpts from the lyrics 'WE ARE'- Anna Johnsson- SPIDERMAN-2 OST)

..hiai thupi hi sutzawp tup ahi...


www.zogam.com

No comments:

Post a Comment