Sunday, May 31, 2009

Mimal Khangtou Loupi'n I Gam Bangchi Khantou Diing?

Khai Minthang, Atlanta, GA

Thupatna: Gam leh nam khangtoute (Developed countries and nations) englou koi aum ei? Eite zong ama bang un i khangtou nuom ei? Ing, chi ou!!! Aleh amaute dihtat leh pawnthaw bangin i dihtat nuom un i pawnthaw nuom ei? Ih, hitazel chi ou!!! Bang zieh??? Thasie, zuoubawl nuom leh seplouna a aga atsawm himawh ihi chieng a!!! Innkuon nuom dei, hilezong eite ching/taah lou; nam khangtou/changkang dei, hilezong eite'n khantouna diing aman pe nuomlou; gam dihtat dei, hilezong eite dihtat nuom lou zel chidan hi ee.

English a igel leh kilawm dieh - We like/want good families, but don't deserve it; We like a developed community, but don't want to pay the price of it; we want a righteous country, but we don't want to be righteous ourselves chi dandeu hi ee. La siem nuom, kizil peilou; Lai siem nuom, sim peilou; hausa nuom, sem peilou, etc. Aleh bang law mawh diing hita???

Ka Tuohkhah Sil Khat: Ka khuo vua ka um lai in "Khawmpi diing naita, nitaah chienga lapawl zil diing" chi'n biehinn kai chiengin ang kiphuong zel hi. Kum 14/15 lai vel ahia, lapawl zil khu tangval nou khat a diingin a nop mama hi. A Pasian thu/laa maimai hilou in khanglaite kikhopkhawmna mun ahizieh in nop kasa thei mama hi. Ginglawm tum siem sih leng zong lapawl sah khu ka thanuom mama hi. Tua hun lai in U Kap (Paukhankap/tu'n Upa hita) in la ang hil zel hi.

Upa Paukhankap ahileh MYCA (Tun' ZPYF kichita) level ah zong term bangza amakhat Music Secretary ana hikha hi. Amapa ahileh Tonic Sol-fa siem mama khat, nungah-tangvelte'n ka ngaisang mama uleh ka mai-ngap mama khat uh ahi hi. Mi pawldan siem mama ahiziehin nungah-tangvalte'n nuom kasa mama uhi. Ama makaina ziehin MYCA (Tu'n ZPYF hita) level a lapawl kidemnate ah zong ana ki tallang mama hi. Ama'n la ang hil chiengin a air/soprano te ahil a, a tenor-te, a alto-te leh a bass-te chidan in ang ban hil hi. Ang guolhil zou chiengin laa ang leppi a, tuanah a soprano-te bilkawm ah asah diingdan un ava sahpi a, kikhin phei in a tenor-te bilkawm ah zong ava sahpi a, tuama bangin kikhin kia leuleu in a alto-te bilkawm, a bass-te bilkawm chite ah ang sahpi zel hi. A laa dawng ang bei chiengin i theilounate na chiemte in a soprano-te, a tenor-te, a alto-te leh a bass-te'n hichia sah diing, etc. chi ang hil dendon hi. A kaal a sim laa ihing zilzou chiengin a Tonic Sol-fa a thei hilou in U Kap aw-gin a thei in lapawl ana kisa zel hi. Ka aw-ginte pen uh U Kap aw-gin carbon copy kibawl dan akhu, a ziehpen a musical notation tawh kisalou ahi chienga! Hun-le-nite hing peitou zel in Sol-fa camp hing kibawl zel in kei zong kana tel zel sam a, camp nivei veel ka telzou in themkhat khat kang zangtheita sam hi. Tu'n pen a siem taluo hisih leng zong keima diing khom ka bawlthei veve sam hi.

Mimal Khantouna: Mimal khantouna ichi chiengin lampi tuomtuom a genthei in aum hi. Tahsa khantouna (Physical Development) aum a, Lungsim khantouna (Psychological/Mental/Emotional Development) aum a, Siemsinna a Khantouna (Intellectual Development) leh Nei-le-lam a khantouna (Material Development) leh adang i gankhah lou khantouna aum nalai diing hi. Hilezong tamteng pen aban ban a kizopmat ahi hi. Leitung i pienchil in khantouna dinmun khatna (First stage of development) - Tahsa khantouna ah i ding ua, i tahsa hing khantou dungzui in stage nina ah - Lungsim khantouna ah i ding ua, i tahsa leh lungsim ang khantou dan tawh kituoh in siemsinna a khantouna (educational/intellectual development) ah i ding uhi. Tamteng pen mimal khat khantouna diing leh pichinna diinga poimaw thumte hi diingin ka ngaisut hi. Tamteng pen kituohtah (proportional) a ang khankhawm chiengun mi piching ihing kichi thei pan uhi.

First stage a pen tahsa khantouna umloute khu "mi piengsuolte" a kichi a, Second Stage a pen lungsim khantouna neiloute khu "mimawte/seki thumte/99%-te" a kichi kia a, Third Stage a siemsinna a khantouna neiloute ahileh "Siemna neiloute/Mimawlte/Laitheiloute" ang kichi kia leuleu hi. Keima mudan in First stage pen Pasian guolzawlna (blessing) ahia, Second Stage pen Pasian deisahna (Favor) ahia, Third stage pen Pasian panpina (Help) ahi hi. Panpina chi umzie ahileh "eima'n zong sem, tualeh Pasian in zong hing seppi" china ahia, "pankhawmpina" chilei a chiengzaw abang hi. Khatna pen mawh-nga (gift) ahia, nina pen deisahna zieh a tan (acquired on favor) ahia, thumna pen hanchiemna zieh a lawkhiet (earned on hardwork) ahi hi.

MK Gandhi in "Siemsinna (education) khu naupang leh piching khat apat lamchintenga - a tahsa, lungsim leh hagau apat ahoipen lahkhietna ahi hi. Laitheina (Literacy) khu siemsinna tawpna ahisih a, a kipatna zong ahi dieh sih hi. (Laitheina) khu numei-pasal sinsiemsahna diinga alampite lah a khat ahi hi. Laitheina maimai khu siemsinna ahisih hi" ana chi hi.(1) Kei ngaidan in siemsinna tup thupi diing pen khu mihing khat hinna leitung peidan tawh kituoh a a hinkhuo manphatah leh kibulsiemtah a ahintheina diinga a pienpi hitheina khansahna leh siemthana ahi hi. (The ultimate aim of education is to exert and transform the inherent potential of a person to make the person’s life worthy and compatible to the contemporary world).(2) Tuazieh in mimal khantouna ichi khu laitheina maimai a khantouna hilou in tahsa, lungsim/hagau leh siemsinna a khantouna hi diingin ka ngaisut hi. Tamteng ang khantoukhawm (integrate) chiengin mi piching i suoh thei pan uhi.

Pawlpi Khantouna: Pawlpi khantouna ichi pen Mimal khantouna tawh kisaikha vet lou, atuom vilvel a khantouna hi diingin na gingta ei? Ke'n gingta sing. Aziehpen, pawlpi khangtou, nam khangtou, gam khangtou ichite khu mimal khangtou tengkhawmte china hilel ahi.Koima gam ah sum aga sih a, koima gam ah ann huon minsa a pieng tuom sih a, koima gam ah siakang adal adal in apieng tuom sih hi. Mimal chin in khantouna diinga akisapna bangbanga leh a kisapna munmun a ang pan thei chiet chiengun pawlpi khantouna, nam khantouna leh gam khantouna ang umthei pan hi. Van manpha leh khantouna diinga poimawte bawltheina diing siemna leh hitheina ang nei ua, tuate ang bawlkhiet chieng ua a pawlpi, nam leh gam uh hing khangtou pan ahi hi.

Ichi-inam, igam-ilei, ikhuo-itui, i-inn-ilou, etc. khangtou sah vai ichi leh eima i khantou ngai masa phot ahi. Eima bangma hilou leh eima hanchiemna umloupi'n i innsung, i gamsung, i namsung ang khang ngai mawngmawng sih diing hi. USA te president Barack Obama in "Kikhelna khu Washington apat kipan diing ahisih a, kikhelna khu Washington a hing tung diing ahi hi" ana chi hi. (3) Zou vontawite zong kikhel diing leh khantou diing i ut mama ua, hilezong a thupeidan (pattern) i mudih sih uhi. Eite'n kikhelna pen UZO headquarter apat hing kipan diing isah lai un kikhelna khu Zou vontawi milip apat UZO headquarter ang tun chienga kikhelna tahtah hing um nabou diing ahi hi. Lamkaite khu sinsahtute (teachers) hilou in tuibanga luongkhawmsahtute (streamliners) ahizaw uhi. Lamkaite khu Zou vontawi zousien i siemna-pilnate khantouna diinga i zahkhawm sawm chieng ua tua silpieng (resources) teng kituoh leh kilem a luongkhawmsah (stremline) diingte ahi uhi. Eipen in i mimal puohkhiet (individual resource) diing uapat mimal puohkhiet tuomtuomte gawmkhawmna tanpha a hing panpi diingin lamkaite i lem-en mawh uhi. Lamkaite'n i A B C leh 1 2 3 simtanpha ang mawpuohpi uleh vang khantouna a gamla mama diing china himai ahia, panmun ang kise a i panmun i tuh/sep thei sih leh khantouna a gamla mama nalai china himai ahi.
Zou vontawite khu mi ki-liensahte leh mi thusimloute ihi uhi. A mengte'n lah a liente zatatdan siemlou, a liente'n zong lah a mengte zabawldan siemloute ihi uhi. Sum haute'n lah sum ahau zieh ua sil zousie ama uh khut a ki-nga diing hiva chi; laisiemte'n la lai asiem zieh ua sil zousie thei diingdan khat a ki-ngaisut uh; Officer-te'n lah ama department leh department lou chi umlou a mizousie'n "Sir/Saap" hing chileh kichi ut; lai simtheilou-gieltheilou pawlpi committee member-te zong lah na maimai sam lou, a theizaw deute thugen ngaisah chi um sese lou; numei in lah numei kichilou, pasal in lah pasal kichilou; etc. chidan in i khangkhe mawh uhi. Tambang ngaisutna (attitude) tawh i khankhawm zieh un Zogam sungah tangtat in i innsah i innhangte tawh zong i pangkhawm thei sih ua, i lawm leh guolte tawh zong na itam sepkhawm theisih uhi. Tuazieh in Zogam ah nasepkhawmna, company hongkhawm a asummet kihawm khawm, summetbawlna a pangkhawm, etc. chite i bawlthei sih ua, khantouna tahtah leh company thupi tahtah Zogam ah aum theisih hi. A khangtou sunsunte ahileh ama tanga khangtou, a khantouna khu a innsunga neeh-le-taah kiching dawm chidan maimaite ahi nalai hi. Tambanga hing khangtou sunsunte zong in lah khangkhat dai lou zel. Bangzieh ata diei???

Ginglawm Banga Zogam Khangsah Diing: I gen utpen Tonic Sol-fa tangthu hizawlou in ginglawm (music) kigawmkhawm dan leh laapawl sah chienga awsuo tuomtuom ang kigawm chienga a ginlawmdan leh a zaahnopdan gen diing ihizaw hi. Zogam zong tambanga i awsuo tuomtuom leh i siemna tuomtuomte tawh i pantheina chiet a ing pan chieng ua khantouna hing um diing, i kalsuon dan hing kilawm diing, khat-le-khat kinuadel or kimakhel chi umlou a tuibang a luongkhawm diel-diel diing leh khangtou khawm hiei-hiei diing ihidan gennuom ihizaw hi. Lapawl izil chienga asah didan kihil hil sangin a Tonic Sol-fa or Staff Notation thei chiet lei nitaah khat nitaah ni a lapawl piching mama khat lepthei mai diing ahi. Bilkawm a kikou kou or bilkawm a sahsah chite umlou kei a lapawl khat lepthei mai diing ahi.

Thuzawna: Ei mimal apat Zogam a diing bangma bawllou in Zogam apat bang ka nemang thei ei chi ngaisutna inei zing ua, tuapen adihsih hi. USA te president lui JF Kennedy in "Na gam (USA) in kei a diing bang ang pethei ei chia doh sangin ke'n ka gam (USA) a diing bang ka pethei ei chi'n dong zaw in" ana chi hi. (4) Mite'n Pasian ang thei ua, mite ang dihtat ua, Laisiengthou a thu kigente ang ngaisah ua, nasep-silbawl ang hanchiem chieng un lawchinna leh khantouna ang tung zung-zung mai hi. Eite pen in dihtat sih lei zong igam pen ama thu a hing khangtou ngeng-ngong diingin i ngaisut ua, adihsih hi. Gam khangtou ichite khu a mite khangtou china ahi mabangin Zogam khangtou sah diing ichi leh Zou vontawite khangtou sah diing china ahi hi. A mite khangtou loupi'n koi gam a khangtou ngai ei?

*************************

Ref:

1.http://www.questiaschool.com/read/96354455
2. http://khaiminthang.blogspot.com/search/label/English%20Section%3A%20ZSP%20Golden%20Jubilee%20Article
3. http://leaderswedeserve.wordpress.com/2008/08/29/obama-change-comes-to-washington/
4. http://www.famousquotes.me.uk/speeches/John_F_Kennedy/5.htm

Source: http://khaiminthang.blogspot.com/2009/05/khantouna.html

No comments:

Post a Comment