Ei singtâng gam a têng eimi a tamzawte’n Khûl a pieng i hi uh ci thu pen leh gên bul pen in i nei uhhi. Khûl a pieng i hilou uh thu pen a diehdieh in, ei Zo mite’n i theisiem dîngun deihuoi ka sa mama hi. Ahi’n Tibetan, Tibet gam leh China gam i chi pen tulâi in lênna toh nai 4 nai 5 sunga tuntheina himaleh gamla mama a leitung tawpna lam cithei ahitabou zieh in I pu I pate’n Leimidawng a na kipieng, Khûl a, na kipieng a chithu zong ngaituo lei chithei mawng khat ahina hi. Gên panta vâi, Tibet op lâiin i Pu Kazien in tapa khat a’ng nei in a min Kachin chi’n a’ng phuota hi. Tualeh a bân ah tapa khat a’ng nei kia in a min pen Sinza ci’n a’ng phuokiata hi. Tuana kuon in, i Pu Kazien pen hing kingaituo in atâte khan khuolna’n gamhoi gampha khat ci’n a’ng kigêltuota hi. Tuana pat in hing peisuh in Indo-China ah khang 2(ni) bang a’ng têngin, tua mun ah lungkim nâilou in, hing pei suhsuh kia in Tânluon gûnpi hing kântan in Kawlgam leh Shangam, kiciin tah ah lei hoina tui hoina lou dawnna ciin tua mun ah giephuol a’ng sâtta uhhi. Tualeh gamthâ hawthâ sât dîng cia, âhluitang san khat a’ng puoh uh pen, âhkesân(âh kêng sân) kawmna in ciin ang that u’a, tuaci’n a’ng huon minta uhhi.
Tualeh i Pu Kazien in, i ann minta ahi zieh in i ann thuana dîngin, tualou nâta dang mawngmawng hoi nanleh, hing lou sih gêl in, theibate lousie, nâta dang a ann nêh pen a kiguithei hi ciin atâte gêl hil in a sawlta hi.
Mucilângpi
Tuaciin Kachin in zong a pa Nâmpi lain, “ Pei aw” ci in a nâupa toh a kuonta gêl hi. Khucia theibate a’ng suisui gêl leh, muzouta lou in a’ng kikhenta gêl hi. Tuacia a’ng sui tuoh gêl leh, a ta a nâu vâna dîng nêh leh tâh sûi a om Mucilângpi in, ei Pupa Sinza pen ahing mu a, a man pai a, vân lang ah, a tou lênpita a, tuaciin a bûh sungah a tuttouta hi.
Tualeh, a upa Kachin pen a nâupa muzouta lou in a lungkham mamata hi. “Ka nâu a tuhna a mênna theiloupi in peita leng ka pa’n ei na ngawn dîng ahiziehin” ciin a nâupa sui a’ng kipan kia in a’ng vâhvâh leh gim mama zâng mama ta, ahiziehin, singpi lien mama zung pawng ah pua kawm in, kingam in khui! ci kawm a, a’ng dâhtou leh, tuami sing dawn a, mucilângpi bûh sah khat a’ng muta hi.
Tuami bûh sah sungah a upa om ahi ci a’ng theidoh a, a’ng muta hi. Tualeh, Kachin zong a’ng kingaituotuo in, “Kikou leng lah keima na ngawn ei manta dîng ahi ciengleh ciin a pa opna sui a a’ng peipei leh a pa muzouta lou in Kawl khonou khat ah a’ng tungta ahi. Tualeh Pu Kazien in zong atâte gêl pen sûn 9(kuo) zân 9(kuo) ngâh a, a’ng tun tâh lou ziehun Lâng sângpi khat daw in tuami tungah Kachin sâilung leh a tâte gêl a, a ann khet pen, a’ng khânpieh a, tuaciin pei dîng a’ng kisata hi. I Pu Kazien in a peikuon in phuisam in gam a beta hi. “Phî! Ka tate gêl, gam thâng mat na hi leh hing hlata’n, haw thâng mat na hi leh hing hlata’n” cia phui a samsam vângin a kikouna a om tuonta lou ahiziehin, a’ng peisuh in, Mandalay hing peisuhsuh in, tu-a a tênna mun ah a’ng têngta a; tuni dongin KAZIEN state KAZIEN GAM ci in a’ng omta hi. Tualeh nikhat ni in Pagan khuo a om Kawlte khat kia pen, gotuoi suia a kuon leh Mucilângpi’n a na man kiata lêulêu hi.,I Pu Sinza pen mucilângpi in a na mat têi vângin munoute nêh dîng pen sazuh luong, sakhi luong a ûi a thanpi a vûm den a,ne sieng zoulou uh ahizieh un i Pu Sinza pen munoute kawmkâl ah, dambit in,na om na lâilâi hi.Kawlpa zong a mat vângin munoute gilva na lâi ahiziehin munoute leh mucilângpi’n donse lou in, tuaci’n munoute hla kawm ah, a kibutuo gêl hi. Tualeh Kawlte pen gam a va cieng un a kawng u’ah nâmsua khat têitêi a siet let uhhi. Mucilângpi’n Kawlpa a mat a,a lênpi a, bûh tungsawn lâitah ah, Kawlpa’n a kawnga a siet a nâmsua pen,kesah masa in, Pu Sinza mâitang sontah ah, a tu a,tuami nâmsua pen Pu Sinza in a na tungpai hi. Tuami nâmsua a’ng tawi tah ciengin Pu Sinza a’ng kingaituo in, “Tu’n mucilângpi hing tung ta leh ei hinkhawi nawnlou dîng ahi ciengin leh, thatzouta sih nanleng zong, a hlamul khat bêh kâukhe zou têitêi leng ka sin ka lungdam dawm va” ciin a nâmsua tun pen a zûnta khian hi. Tuacia, a kingaituo lâitahin, mucilângpi’n a bûh a’ng zuon a, a tu dîng a’ng kisa ta hi. Vângphathuoi tahin Pu Sinza pen a tokhi(tawkhi) ngat khelkhel a,tua mucilângpi a’ng tuh tahin ama’n a tokhi a sunvang pai a,tua tahin mucilâng pi a thatta hi.
Tualeh, Pagan khomi Kawlpa pen a’ng tunlou langkalsie ni 7(sagi) a’ng cin tou tâh ziehin a sui dîngin a khomite a’ng kuonkheta uhhi, a’ng suisui ciengunsing dawn sâng a aw kikou a’ng zata uhhi. Mucilângpi bûh sah tungpan a aw kikou a na hihi. Mucilângpi na shizou ahiziehin munoute hla kawmkâl pan Kawlpa leh Pu Sinza kikoukou tegêl a’ng muta uhhi. Tuana pat in a lâh dîng dân a’ng kikumta uhhi. Khâu septou lei lah kitut zoulou dîng hi a,a sing phua dîng ci lei lah amani guoicîmta dîng u’a, ciin a datmaw leh beidong ta mama uhhi.
Tua lâitahin Kawl pilpa khat in,“ Tu’n pei unlen tami gam sunga guo a gol penpen, asâu penpen leh gam khâu tou mama a, khau mam, sâu mama va sui ta un” ciin a sawlta hi.
Tuama bang in a’ng tutta u’a Kawl pilpa’n, “Tu’n singtawng khat ah a khâu vielviel un len tuazou in a guo pen lei ah phut un” a cita hi, tuazaw tahin Kawl pilpa’n a tunga gêl kûngah, “Na en gêl in tu’n a guo ka’ng kuoi dîng u’a ka’ng hla ciengun,a guo a’ng kipêhtou dînga singtawng a khâu pen a’ng kihlamtou dînga nana manpai dîng gêl ahi” ciin a kithuhil u’a tuaci mabangin a khâu a na manpai gêla khâu kihla kawikawi i na khâu zutsuh in tuaciin a’ng kumthei ta gêl hi.
Tuaciin Sinza in Kawlte nuazui in Pagan khuo ah a’ng tungta hi. Tuana kuon in i Pu Sinza hing kingaituo in, “Tami khuo ah hi cici mawh leng ka u leh ka pa’n a shi a mang ei cita dîng hi” ciin a u leh a pa sui in a’ng kuonta hi., tuana pata a’ng suisui leh Pagan khogei Kawl khonou khat ah a’ng kimutuota gêl a, tuana patin a pa uh sui dîngin a’ng pei u’a a’ng suisui gêl vângun muzouta lou un Pagan khogei Kawl khonou a’ng tungkiata gêl hi.
Tualeh a u ta gêl in a’ng kikum gêl a “Bangbang hitaleh i opna te’n ei muda ei ensan tuonlou a, ei ît,ei ngâi veve uh ahi ziehin hiciin om om tadi vai” ciin a’ng kithukimta gêl hi.
Tuaciin a’ng omta gêla, i Pu Kachin in zi a’ng nei in ta pasal khat a’ng neita hi,tualeh nâu min dîng a’ng kikum gêl a. “ I nu i pa min mangngil na leh sahmaw na hizawlou in mucilângpi bûh sunga na op lâitahin ka hêna leh ka thangpaina lienluo ahiziehin KUHÊ hisah vâi” ciin a phuota gêl hi.
Kumkhat zou in a nâupa Sinza in tapa khat a’ng nei kia a i pu Kachin in, “Nâu aw,mucilângpi bûh sunga na op lâitahin taw êh mu êh suoh dîng kimlâi pen mucilângpi nang thâzo, ziehin mucilângpi gâlpi zawna i tapna in, ‘Zo’ hisah vâi”ciin Zo a’ng minvawta gêl hi,tualeh i Pu Sinza in tapa khat hing nei kia in “Mucilângpi bûh sung na op lâi a sazuh sakhi luong ûi den thanden ahiziehin Zasong”ciin a’ng minvaw kiata gêl hi. Pu Sinza in tapa khat a’ng nei kia in “Mucilângpi bûh sunga a na op lâi in da mama ka hi ziehin Sinda Dapa” ciin a’ng minvaw kiata gêl hi.Tuaciin Sinda ,Dapa a’ng hia Galngam ahia, Ngamtawn a’ng hia tuaciin a’ng kizomtou uhhi.
Tualeh I Pu Kachin leh I Pu Zo tegêl zong a’ng khanglien tuota gêl a, I Pu Kachin in tu-a a opna uh KACHINGAM ma a zuontouta uhhi. I Pu Zo in ka tate zâng kawl nuom khat a ka tênpi sih leh ciin, 1428 kum in Mandalay zânggam sât dîngin a tate toh a’ng kuonta uhhi. Ahi’n Mandalay zâng pen Kawlmângpa’n na sâtzou tahi. Pu Zo in. “Kei zong Mandalay zâng sât dînga hing kuon ka hi” a ci ciengin Kawlmângpa’n, “Zo aw Mandalay zâng pen ke’n na sât ing a uhpi za na ngata ka ziehin,Zo aw tu apat ka na kum khat sêm in tuazou ciengin nanga dîng mun khat ka’ng kawpieh na dîng ahi” a ci tahi. Tua mabang in Pu Zo in zong Kawlmângpa na kumkhat a sêmta hi. Kumkhat a’ng cing tahi. “Nei pieh dîng mun pen ei kawhmu piehta’n” ciin a gên tahi. Kawl Maangpa’n, “Zo aw tami tuikângpi zuitoutou lacin zâng nuom khat na om va’n tuana hing tungsuh tuita pêm zuitoutou in len hoi na cina mun ah singmâi hing kimêtta’n” ciin a sawlta hi, tua pen gunkhawm Kalewa gunkhawm ahing tungsuh Meitei gunpi a cina ahi.
Gunkhawm a tuita pêm Meitei gun a’ng zuitoutou uh leh kawlsie,kêntawng, ngawtawng lah ngen ahita a Songthu in “Pa aw Mandalay zâng tua ciepi tami kênkawm ngawkawm,kawlsie lah a,têng dînga ei sawl mawngmawng Mandalay zâng mama zuonkia vâi” ciin a’ng kinuale u’a gunkhawmzâng a’ng tungsuh kiata uh hi. Tuana pan a’ng kikum kia u’a Songza in “Bangbang hileh ka u talang bâkhat zuitou in vân tadi phot vâi” cia a’ng zuitou tou uhleh Kalemyo Kawlpizâng a’ng tungta uhhi. Tua mun ah, a’ng kikum u’a “Tami zâng pen pasal khat leh ni uopthei gamhoi hinavên hizongleh Mandalay zâng zuon kia phot vâi” ciin a’ng pei kiata uhhi. Mandalay pan gam vân a a’ng peitou na uh pen a hla a kum a sawtta ahi ziehin Mandalay zâng a a nuasie uh Songkip leh a ninu uh Nêmnien pên kawl kâuneipa khat toh a na zawlgâi tahi. Tualeh Pu Zo in Songthu na nâute teng hing khawm in gên nuom khat om ciin a kikhawmta uhhi. Pu Zo in “Tate na ngai un tu’nle leithâ gamthâ sât dîng i hi uhhi,zawlgâi lâitah a gamthâ leithâ i sât leh zawlgâi in ei zui a tuolthâ lâitah a gamthâ i sât leh tuolthâ in ei zui ahi. Tuaziehin, tu’n na ninu uh Nêmnien pen sûn 9(kuo) zân 9(kuo) a nêh dîng tângtang guonpieh unlen a pinu Hlingnêm kûngah khâici va lata’n ciin i sawldap dînga tualah kâh in eihaw i vâikuonta dîng uhhi” acita hi. Songkip in inn ngâh kawm in na ninu tun nang ngâh dînga a’ng tun a nâu a’ng kinisuo poupou leh hing peipai gêl in len nâm lampi ka na bawl dîng u’a tuaciin phuol ah nang tung na dîng gêl hi,ciin a kivâihlâh cietta uhhi.
Nêmnien khâici lâhdîng teng tam anei a bang ahi.
1.Tâng tangsa a tang san tu lei a tang san pieng.
2. Mîm tangsa a tangsan tu lei a tang san ma hing pieng.
3. Hakâi lusin, lei nei ah phûm lei leitung ah lusin sa ma hing mom.
4. Gopi tângta, gopi tângnâm, gopi tângnei,tamteng va lata’n cia a sawl uh leh Nêmnien in zong ei kisawl tahtah ma hi ciin a kuonta dingdeng hi. Tuazou in Pu Zo in tu in na ninu uh Nêmnien i sawl bangin kuonta ahi ziehin kiguong un ciin a gam vânna mun uh Kawlpizâng Kalemyo zâng zuon in a’ng kuonta uh hi. Kalemyo Kawlpi zâng hing tungtou un tuami munzâng pen gam leh lei hoi mama ahi ziehin tua mun uop dîngun tua mun ah Songza leh Songmâng tegêl a u-ta un a omsahta uhhi.
“Tualeh Songkipte nita a’ng tuntou ciengun kimutuo in vâihawmna nei kia vâi in tu’n Songthu leh ke’n gam va vântou kia gêl va ung” ciin a’ng kikhen u’a Pu Zo leh Songthu apata gêl in a’ng peitou in Khampat zâng a’ng tungta gêl hi. Khampat zâng pen Pu Zo in, “Gam pen hoi mama ahi zieh in tam gam teptêna’n tuana suongtum pen la inlen buongpi singtuoinou a kâzâng tah ah khâng in” a cia, a khâng u’a,tuami buongpi sing a ki-et cien leh a kâ zâng tah ah, Pu Songthu suong khân pen a om nalâi hi. Tualeh Khampat zâng ah kum khat a opzou un gam vântou lâi vâi ci’n a’ng vântou gêl a,tu-a Luseite tênna Zomun khuo a’ng tung gêl a, tuni dongin i Pu Zo min puo in Zomun khuo a kici hi. Zomun khuo ah i Pu Zo pen a’ng vuoidoh mama ta a,tua mun ah a’ng vuoi shita hi. Pu Zo tângthu tamteng ahi.
Nêmnien khâici lâh thu gên kia vâi.
Tualeh Nêmnien pen a pi Hlingnêm kûngah a tungta a, “Pi awi,ka u ka nâute gamthâ hawthâ sâtdîng uh ahi u’a na pi kûngah khâici va ngênta‘n; tângtangsa, mîmtangsa,hakâilusîn,gopitângta, gopi tângnâm,gopitângnei tamteng la a ei sawl uh ahi” aci ciengin a pinu Hlingnêm in zong a nget tengteng a guonpieh dîmdiam in Nêmnien a sawl a,ama a’ng pei a Mandalay a’ng tungkia ta hi. Tualeh Nêmnien pen a’ng tuntah ciengin a ute a nâute zousie na kuonzouta ci a’ng thei tahin a’ng lungthah mama ta a, a kâ pum in a phun nawita hi. “Phî!,kei zawlgâi nu huotna leh pâmpaina zieha gamtha hawtha sât kipang hi uh cie, zawlgâi in nang zui uh henlen, tuoltha in na zuita uh heh o,ciin a’ng kitom a,a sanggamteng a samseta hi. Tualeh a nâupa Songkip in, “Ka ni aw, bang gên a kinei n’e, hâmse nâi sih vawi aw, koima’n na muda na ensan sih,kouhaw hoitaha ana kivâihlâh ka hibou uh hi. Na ninu a’ng kinisuo thei a, a nâulâi a’ng dam ciengleh nâm lampi teptêna ka na bawl dîng u’a tuami hing zuitou gêl lacin giephuol ah nang tung na dîng gêl hi a ci uhhi. Tupêt in, tuita hing khang lien leh kot kânna a’ng hamsata dîng hi cia hoitaha na kivâihlâh ka hi u’a tami khâl sung têitêi in cia makuon uh ahibou hi nang mudâna leh nang huotna ahi vawtsih hi” ciin a’ng hênêmta hi. Nêmnien kinuasiena thu tamteng ahi.
Tualeh thu va bang a lêng, ci mabangin Pi Hlingnêm in a tunu kinuasiena thu gâlvâng thuget in a’ng zata a nasie asa mama kiata hi. Tuana kuon in Pi Hlingnêm zong thangpâi in Nêmnien ka khâici piehteng lakia va’ng ci in a kuon a, a’ng peita vingveng hi.
A’ng peipei ciengin gim mama a zângta sêngsêng ahi ziehin mun khat ah a’ng va khawlta hi. Tua mun ah vasî hon khat hing lêng in, Pi Hlingnêm lungsiet in a’ng bawm valuoi uhhi.Mi leh va kihoutheina sawt sêng nâilou ahi ziehin Pi Hlingnêm in sawltheina kha mawh leng chi in azu ava Nêmnien ka khâici piehteng ei va lâhpi kiata u’a aci vâng in alathei tuomta sih uh hi.Tuabep in hing pei pâupâu kia in Khawlkom Khawlzângpi mun ah a na tungtouta hi. Tua mun ah khopi guo hing zu in khopihui hing lâng in gieltang hing kie in ashi tahtah dîng lah ka hi in ci in leihawm sung khat ah a’ng kibuta hi. Tuami leihawmpi tung ah suongphêng lienpi khat om in alei hing nâl in, suong tung ah va golpi khat hing tuong in asuong hing kesuh in Pi Hlingnêm pen a’ng sînkhupta hi.Tua lâitahin Pi Hlingnêm zong a’ng thangpai mama ta a, osie(awsie) thusie a’ng suota hi. “Phî!:- Ka ta zawlgâi huotna, gamtha sât, leitha sât hibou uh cie, zawlgâi in na zui un len,tuoltha in na zui un len, vântan in na zui un len kawldawi in na zui un len gûnat,tângnat na zuita u’aw” ci’n osie(awsie) a’ng lawkhumta hi. Pi Hlingnêm tâumûi tamteng ahi.
Pi Nêmnien tângthu gên kia vâi
Tualeh Pi Nêmnien pen nâu suoh dîng in a’ng takei ta a a guolpa Kawl kâuneipa’n nâu a’ng suo poupou ciengin valtum pai vang ciin inn tungah meikuongpi in a lêng kawikawi hi. Tualeh mite’n zong Kawl kâuneipa’n hing thei leh,hing valtum pai dîng hi, ciin a na mathei u’a a kima hou uh a,tuaciin nâu a’ng suoh a ‘Ung ngê,ung ngê’ a’ng ci lâitahin nâu domte’n mi hi sih e, zu êh va êh hibou e! a cita u’a tuami awgin pen Kawl kâuneipa’n a’ng zâhtah in,Kawl kâuneipa’n “mi hiva kicia dâ ma’ng e” ci kawm in,a gam lang ah,a lêngmangta hi. Tualeh nâulâi pen a’ng damta a, a kivaihlâhna dungzui un Songkip te nita zong pei dîngin a’ng kiguong ta gêl hi. Khucia a’ng peipei cieng gêl leh Nêmnien pen a nâu toh a vanteng toh gim mama in a’ng zawn lungthahta a, en zong enlou in a nua langa a van a guo khat a pâi leh guo hoi pênpên a pâikhata hi,hing peipei kia in munkhat ah a nâu kâ toh a gim sêng toh,gopi tângta pâi a a kinei leh gopi tângnâm a na hi kiata sawnsawn, hing peipei kia in munkhat ah chi tui khat na om in gopi tângnâm suon a a kinei leh gopi tângnei na hi kiata sawnsawn in tuana,kuon in go pitângta gopi tângnâm pen tunidongin a kinei nawnlou a’ng suohta hi.
Tuaciin, Pu.Zo leh Pu Songthu te’n singmâi mêt a,nâm lampi a bawl uh pen nâtangte zong a ngaingai a na hita a, upmaw thu a a’ng zui toutou Songkipte nita zong Kawlpi zâng a’ng tungta gêl hi. Pu Zo in a tâte gêl Songza leh Songmâng kûngah Songkipte nita a’ng tun masangsie in, tam mun ah na ngâh khinkhian gêl in a ci pên, na ngâhzouta lou un, Kawlpi zâng pan in Zângtuingou na sât un a na pêmta gêl hi. Ahi’n, a hunpei dân aki-et cieng in khangni bang phazou dîng dân in a kimu hi.
Tuchia Songza, Songmângte a na optâhlou cieng in Songkip in “Bangbang hitaleh ka ni aw,tou peipei phot vâi”cia a’ng pei gêl leh guo zuh kitheilou nisat kitheilou singpi lien mama khat na om in tuanah a’ng busata gêl hi.Tuana kuon in apa a ute a’ng suisui gêl a ahi’n a muzouta sih gêl hi. Tuana kuon in Songkip in, “Ka ni aw bangbang hitaleh tami nâtang dung zuitoutou in pei mawh vâi” a’ng kichita gêl hi.
Tualeh Nêmnien zong a nâu leh a vanteng kipat in, “Unâu sanggam, nu leh pa neilou banga tami singpi unâu sanggam a ka bawl” ciin a kâ pum in a’ng peita gêl hi.Tuacia a’ng zuitoutou gêl leh,Thângmuolpi a’ng khupta gêl a, tuana pan in a’ng peisuhsuh gêl leh, tu-a SÂIZÂNG khuo gei a Khûl kici alet alien tuami sungah a’ng têngtonta gêl hi. Tualeh tua sungah koima mi dang omlou a, amani nita ngentang hunsawtpi kigop ahita ziehun kitêng in nupa in a’ng omtonta gêl hi.Tuaciin ta a’ng nei ta gêl a, a tâ min dîng uh a’ng kikup ciengun, “I u, i nâu in ei sâng tuom va ci lou” ciin Tangkhatpa a’ng hisahta gêl hi.
Tualeh khumlâi a,thu omzie pên kâunei khat toh i kinun ciengin tâ pasal khat a nei a kuon in a kâu in a law/a thu paita hi cithu a na om a, tuaziehin i pu-ipate’n ka neita, ka tângta vatêh a na cilawna thu pên tam thute zieh na hi,ahibou hi.
Tualeh,i Pu Songkip pên a ninu Nêmnien toh a kitêntâh ziehin ama pên Kawlpa toh ta pasal khat na neisa ahita ziehin Songkip leh Nêmnien khanggui pên na kizong ngam lou ahi.
Tualeh,khulâi thu cienthei eima Zokam pâu vatêh te’n a gênna ah Zote pên Sâizâng khûl ah na kipieng khalou in midang pawlkhat pên a na pieng cithu pên adih ahina hi.
Tualeh i Pi Nêmnien pên Kawl kâu neipa toh tapa khat a na nei akuon in, abua a na kichi a, ipu Songkip toh na kitên kia a, tapa a’ng nei kia gêl a kuon in, i Pu Songkip zong a bua ciin a omta hi. Nêmnien leh Songkip thu tamteng ahi.
Kawlmângpa leh Pu Songthu thu gên kia vâi:
Kawlmângpa’n ipu Songthu Zomun khuo a tên lâi in a na lungsiet in agam alei toh kituoh dîng ciin khâici tamteng Zotâng,tompuong i cite, kawlbu, kawlkâi,tamteng a na pieh ahi. Tamteng pên a’ng cîn ciengleh i Pu Songthu pên ann leh tui nieng in a’ng hâu a,a’ng nuomsa mama tahi. Tuami a,kuon in lungsim a’ng kingaituo a, “Tu’n bangbang hitaleh, ni khat zu leh sa toh khomite,ka khuo dou va’ng” ciin zuvâi ahing bawlbawl a, zu kibilte nêhthei dawnthei hitava aci hun in nitâh khat tâng tawh in “Ka khuo ka tui na ngâi u’aw,tângpi tângta’n na ngâi u’aw,zîngah koima heima ah na haw om sih u’aw,khodou dîng ka hia,khuo leh tui vâ dîng hi’ng e” acita hi. Tualeh a zîngni’n khuo a’ng douta uhhi. I Pu Songthupi’n a tawmpi a man pai a “U leh nâute a na endi vawi uh, ka gam vâna a, saguolhonte kêngkhâi ka mu bangbang in ka kêng ka’ng khâi dînga, tua bangbang in ei na zui un”, ciin a kisinsah a, a’ng siem paita uhhi. Tua hunlâi a kuon a, Khodou(Khuawdo) pawi,lâmkai leh ‘saguol kêngkhâi’ te leh lâm dangdangte a’ng piengkhie ahi ciin a kigên hi. Zomun khuo a,i Pu Songthupi a’ng pat ahi cithu ei Zo mite’n i thei dîng u’a kilawm khat ahi hi.
Tuami Khodou pawi hun ah kawlbu kâte leh tângvui kâte siempute’n phuisamlu in a phît u’a “Na guol na pâi hing zawl aw” ciin bicîng ah a kisiet hi.Tuani ma in, zong bepitang leh tângmansî kihuon in,tu leh heite a kinesah/a kibâ zêl hi. Tam bang tawndân zousie i Pu Songthu apat ahing kuondoh ahi.
Tuaciin,Kawlmângpa’n Khodou pawi,ton leh tâng-aite a’ng thei tahin “Zo,ka gam pieh pên ka lungdam mama ahiziehin ‘tami luipi zuitou un’ ka ci pên Chindwin ahi” a ci hi. Tuami gûnpi pen Zo gûnpi ciin a min a’ng vaw piehta a,tuni dongin Chindwin gûnpi khu Zogûnpi a kici denta hi.
Tualeh Kawlmângpa’n a pieh khâicîte pên kawlte’n piengbû a ci u’a Pu Songthu in kawlbu ciin a’ng minphuo kiata ahi. Tualeh khumlâi hun a, Pu Zo pên a tâte toh bawmlângpi puo a,a suhpei a toupei kawi uh pên Pu Zo hi cia koima’n a min na theilou in,numei nâupangte’n ‘Chin pou’a na ci u’a, tua pên bawmlâng puo namsete cina ahia,tunidongin, Chin min a peilaw ta hi.Tuazieha,Zogam buppi Chin Hills na kici ahi hi.
Tualeh i Pu Songthu zong Kawl mângpa tungah lungdam kisa in, Khâutâng Puondum khat a gân sah a, tua puondum tungah Niengkawi kici guikawai khat a kisaw hi. Tua pên Zogûnpi; Chindwin gûnpi lim etsahna ahia, a kimawhsaw hilou cithu Zo mite thei dînga kilawm mama ahi. Abân ah puondum tunga kisaw vahûi êh ci khat a om a, tuami in,Pu Kuhê, a ton lâitah a, vaphuolpi’n a nu kam sunga, a vaphuolpi’n a êh a thahlu etsahna ahihi. I Pu Songthu in, Khâutâng puondum pên Kawl mângpa a hlâhsuh a kuon in, Kawlmângpa pen a lungdam mama tahi. Tuami hun a, a kuon in, i Pu Songthu in, Kawl mângpa gam pieh leh Chindwin gûnpi a minvaw pên kipâh thanuom in tênkip giekip etsahna’n Nawsong, Songkip ahisah ta hi. Atate ahileh; Songkip, Songza, Kilhawl, Songmâng, Zahong ahi uhhi. Kawlpi zâng pan a, Nêmniente nita na ngâhta lou Pu Songza leh Pu Songmâng pên, Zângtuingou a tên limlâitah un, Kawlte’n kihoutuoh un, “Tamte pên tupêt a, i delgam sih uh leh hing pung sêmsêm dîngin, nikhat ni cieng leh i gam i lei ei suon dîng hi” ciin a na kâp u’a tualeh a na dou u’a nangzou talou un, Khamtuingou ah a na kihliem khie u’a tua mun a na tung uhhi. Khamtuingou a tunzaw un gamvâh a’ng kisutuo kia u’a, thaltang toh a’ng kikâptuo kia uh hi.
Pu Kilhawl, Pu Songza, Pu Songmângte’n a khoheidân uh a dap-et ciengun ahing sim dîng ma hi ciin a theita u’a, tuana kuon in, khosung ah gâl kilawng a sât u’a, khumi’n a a’ng kikâptuo u’a,tuaciin Kawlte a na delmang ta uhhi.
Tam thu pên Zomun pan a Pu Ngawngtomte’n za un, “I unaute’n gâl nei a, gâldou ahi zieh un eite’n zong va douhu va ui”,ciin Zomun pan a’ng del pai u’a Pu Ngawngtom,Pu Tavâi, Pu Lêtkhup,Pu Milun tamteng in a’ng delsuh u’a,muoltung khat a, a’ng khodâh uh leh,meikhu kilehtou vengvung khat a’ng muta uhi.
“Khum pên na pate uh gâl lel a, hing kilê kia uh a’diei Tavâi nangin va dap-et ta’n” ciin a’ng sawl uhhi. Pu.Tavâi in zong a kisawl dungzui in,a va dap-et leh,Kawlte gam vâh na hi ci a’ng theita hi. Tua bang thu, Pu.Tavâi in thu a’ng tutta hi. Tuana pan ‘ng peipei kia u’a, Zângtuingou a’ng et uh leh na omtalou in, Khamtuingou a’ng et kia uh leh zong na om tuon talou uhhi. Tua pan a, ahileh cia a’ng peipei kia uh leh tu-a Phâitu khopi pan a,zîng ann delphâhna,Thângdawn toh kinâi Gâlhâm kici mun ah a’ng tung uhhi.
Tua mun ah a nêh a tâh dîng uh hing om nawn lou in Pu Ngawngtom in, “Tanah,na om un len gam va vânta va’ng” acita hi. Tuacia a’ng va kawikawi leh ngamante tângsâl a’ng mu hi, tualeh Pu Ngawngtom in zong a guol kûngah “U leh nau aw, suhna dîng dang theilou i hi ziehun pei va ui in, khuna ipâm a, ngamante tângsâl ka mu pên nâikhum vâi”. ciin a’ng peita uhhi.
Tua leh Pu Ngawngtom in, “Tu leh tu in, tami annteng pên i tham tadi nâi malmal sih dîng u’a,tu khâl sunga dîngin phimpi,kâipêm,theipuom, hâipuom pou, sui zaw va ui”. ciin hâsatah in, a’ng kiva vevaw uh hi.
Nikhat ni in,Pu Ngawngtom in theipuom, hâipuom toh mêpi thei dîng khat cia a’ng vâh kawikawi leh kênkhuoi khat a mu a,tuami kênkhuoi zu toh theipuom hâipuom a’ng mê a, kuon in,i Pu Ngawngtom in saw hing vei in a’ng sita ahi.
Tuana, kuon in Pu Tavâi, Pu.Phunghawm, Pu Lêtkhup, Pu Milun hing kikum un, “Eiteng tami mun a i op-op dîng pên hithei lou hi,I unaute’n munkhat ah khuo khat têi sâtta dîng uh ahi cieng un” ciin a sui dîngun a’ng diengkheta uhhi. Tuacia, a’ng peipei cieng un lampi ah,Pu Tavâi pên vompi khat toh hing kidintoh in,Pu Tavâi in a nâmsâu in,a sât a, a that paita hi. ahi’nlah tua vompi’n ama pen a na pê manta ziehin,Pu Tavâi pên a’ng sasita hi. Tuaciin,a vomtha uh nuasie in a’ng peitou kiata uhhi.
Tuaciin hing peitou un, Thângmuolpi vûm a’ng tung uhhi. Thângmuolpi vûm pan a, a’ng khodâh kawikawi uh leh tu-a Tedim khogei a lawibuol tui pên nikêng in a khaw a,a telingleng in a’ng muta uhhi. “Ka ci ngût a en vawi un khuna telingleng khu i u nâute tênna mun a, a puonphou uh hita ngêlngêl va a mun ciemtê un” a’ng kicita uhhi. Tuana pan in, Gâlhâm giephuol a’ng zuonkia u’a, a zîngni’n ahing pei kia u’a, tua,a telingleng a mu uh pên a’ng en kia uh leh,khonîm ziehin bamgma a muta sih uhhi. Tuacia a’ng pei suhsuh uh leh,tu-a Gamngâi khopi toh kinâi tu-a Vumzâng khuo kici ah Pu.Vumzâng a na om(têng) in tua mun ah giephuol a’ng sât u’a, a’ng gieh ta uhhi. Pu.Vumzâng in “Na u na nâute uh,khum mun ah, a têng uhhi, lunghimaw sih un a hâu mama u’a,tu’n zong tâng âi,sa âi dîng uh ahi” ciin a hilta hi. Tuabangin, a gênpieh leh,amahaw a thanuom mama uhhi.
“Tuacia i u naute uh tâng âi, sa âi dîng uh ahileh sahuoi(satan) zong khâi nuom va un,eiteng tana, i tunlam uh,thei lou dîng uh ahi man un,kinaw va ui” ciin apei kiata uh hi.Ni tum kuon in khumi mun a’ng tungta uhhi.
Nitâh in,tutvûmkhawl kawm in,a’ng kikum u’a “Thângmuolpi vûm pan a, ka’ng et uh leh,tami mun pen a telingleng in ka mu u’a,khum ni in puon na phou uoi?” cia a’ng kidohtuo uh leh, “Bangma puon ka phou kha vawt sih uhhi” ciin ad awng uhhi.
“Tua ahileh, bang a’ta diei”, cia datmaw kawm a, a op lâitah un, a sanggampa uh khat lêng in, “Tua sil te lingleng te pên puon kiphou ahisih a, i lawibuolte ahibou hi” a cita hi. Tuaciin, tua a tunna khuo uh,khu,sil telinglengte dimna mintap in, Te dim ciin a’ng minvawta uhhi. Tedim khuo ah kum tampi a’ng têng u’a,mi cinteng toh a’ng kicimat toutou zêl uhhi. Tuana kuon in,Tedim (Tiddim Chin) hâm; i Zokam in,Simkam ci khat a’ng piengkhie hi.
Compiled by : Philip Thanglienmâng
Sources: Written and oral interviews of Pu.Paul Ginzapau of Sugnu and my Elders.
Note: Tami Pu.Zo tângthu pen tângthu leh tâumûi kigawm khawm ahihi.Theidân leh Ngâidân ci khat ahi.
![Reblog this post [with Zemanta]](http://img.zemanta.com/reblog_a.png?x-id=6e93f217-c399-47f3-9891-e18f5d19e650)
