Friday, August 01, 2008

U-PA GOULUA LEH I ZOU TAWNDAN

- T.K. Lama, Aizawl

Khovel a nam tampi um in tawndan leh zuidan tuamtuam akinei chiat hi. Ei Zou te'n zong nam peidan tawndan leh dan zui (Culture and customary law)hoitah akinei a, tuate ahileh Ji leh Pasal a kineidante, man-le-mual kipia dante, tapa tapen goulua dante, numai tung a khut khial dante leh kikhen leh kikhul dan akinei hi. Inam tawndan leh ipu apatsa a ina zui uh hinanleh khenkhatte tulai khovel tawh kitua nonlou a um a, tuate hi hoitah a entha in tulai dinmun tawh kitua in aki heidanglam zel hi. Tambang a pupa tawndan kizuite tulai khovel changkan tawh heitua dan theite hi nam khangtou leh chang kangte anahi tangpi ua, nam changkang lou leh khangtoulou ten ipu ipate tawndan chi in a sumkhuang singkei zel uhi.

Ei Zou ten zong mimal leh innkuan khangtou nading a ipu ipa apat a ina zui uh U-pa goulua hi entha theilei ahoi ding kagingta hi. U-pa gaulua leh innpi nga hi khantouna mit a gal etleh in ahoina tampi um nanleh hoitah a zilchian a I etchian chiangin ahoilou na tampi ana um hi. Tam anuai a bang in U-pa goulua hi gam leh nam ading in ahoi tahtah nai chi zil vai:

1. U-pa hi tapate lah a upapen leh nulehpa te adinga tapa mel mu masatpen ahi zia in nulehpa itna akidang mama hi. U-pa hi nu leh pa adinga kinepna leh hamuanpi pen ahizia in nu leh pa dingin a it huai dan tadangte sangin asangzaw hi.

2. Nu leh pa te tha hengpen leh bangkim a padinmun a dingtheipen ahi zia in adia in nute ading in a hamuan huai dia hi.

3. Pa ten vangsiatna thu a sina khat atua kha chiang in upa in pa dinmun ading in innsung a enkawl zel hi.

4. U-pa kichi hi a naute sang a nileh ha mu masa ahizia in lungsim pi chin baina khat anei hi.

5. U-pa ten nulehpa te nasep leh sil bawl ah panpi in nulehpa te ading in puagih a zangkhai mama hi.

6. U-pa in nulehpa te ate avuai tan a enkawl in ana vui zel a, nu leh paten u-pa zal in hamuang leh lunggimlou in ahuntawplam azang thei uhi.

7. U-pa innpi ngana dan nuai ah nauzaw te ading in nulehpa vangsiat sil a angbeisan kha dinga zau huai seng sihi.

8. U-pa in thuneina angla chiang in nauzaw ten upa pansan in ama uh ma aki khual thei uhi. U-pa vaisaina nuai ah nauzaw ten nu lehpa a suhbuai ngam sihi.

Tam atunga te hi tapa tapen(u-pa) goulua dan hoina te hi a, inam un kum zatam ina zui uh leh ahoina leh hoilouna theilou a nam tawndan a ina pawmdet uh ahihi. Tapa tapen goulua a innpi ngana hi a hoina atam gual in a hoilouna zong atam thou a, tuate ahile:

1. Mihing dam kum et in u-pa apichin chiang in pa tampite athahat un deibang in na asem thei nalai ua, u-pa ang pichin chianga nasepte ang nei chiangin pate nasep aki thatda(Neclect) thei uhi. Pate nasep ang ki thatda chiang in nauzawte ading gou a umnon sih tangpi a, Tuachin nauzawte avavai ut mama uhi.

2. U-pa khenkhat ang pichin ua patetawh bantha kikim angnei chiang un khenkhatten pa thuneina thagum a tusawm in innsung ah pata buaina tampi aum thei hi.

3. U-pa in nulehpa gou aluading a a unau dangte a enkawl ding chi ahi a, hinanleh u-pa khenkhat innsung hindan leh khosah dan hasa deuten anaute aningin ama ua kitoudel ding in asawl gumsan thei ua, nauzawte adding in a beidawn huai thei mama hi.

4. U-pa khenkhat nulehpa goulua ding ahi kithei in ahinkhua ah kithatdana anei thei a, tuate hi nulehpa adingin puagihtah leh sihun lou a sina tan atun thei hi.

5. Nulehpa te ta itdan leh u-pa in a unaute a itdan tong leh laam a kikhia ahizia in u-pa in innsung a thuneina alabai seng chiang in unau dangte ading in hin ahasa ut mama hi.

6. U-pa in jilehta angnei chiang in aji atate a khual ngai ahizia in a unaute khualna aneithei sia, a unau dangte ading in mualsuana ding lamet avang ut mama hi.

7. U-pa in ji hoilou aneikha a ajiten anulepa leh asanggamte anuda khaleh unau dangte getlou nuleh pa adingin damsung gentheina khat aching thei hi. Nulehpa ten ata dangte lungsiat in khotua mama nanleh bangma abawlthei seng nonsia, Tate genthei hasatna lungsim natah in agal et zel hi.

8. Innsunga upapen amitmaw sim a sep leh bawlkhiat aneilou leh pate adingin lungkhamna ahi a, Unau dangte lah akikhual uh angai zia in nulehpa adingin vangsiatna liantah ahithei hi.

9. U-pa ten innsung a pa dinmun ading thei ding leh pate thaheng dingte ahichi kithei in lungsim nei leh kithatda theilou ahidan uh thei in na asem uh upaten lawchinna anei chiang un unau dangten kimuanpi in aki thatda thei uhi.

10. I nam sunga milawchinglou leh nasem lou a um maimai kitam zia u-pa hing enkawl ding um chi thei a kithatda akitam zia ahi thei hi.

Tam atung a u-pa innpi nga leh goulua dan tehi michin tung atungthei leh tunglou thei sil ahi a, Bangdan zui in khovel adan hoilou pen zuilei zong unau ki itna leh kingainatna nei hi apoimaw pen hi. Mihingte du amna khovel ateng leh anopthei bangpen a um utchiat aki hizia in Innsung a nulehpate (Adia in pa in) tate tung a itna kilahsah dante siama, gou tate hawmtham ching nei ten adamlai ngei a siamtah tate tung a deisah tuam neilou hawmsa a koi masat hi paching leh mipil hina khat ahihi. Pa khenkhat in anei alam teng upa ading a nuasia a anauzawte ngaisalou aki um thei a, tuabang hi Pa chitlana leh mani nopsat nading chauh ngaituate ahi hi.Inam khantou nading in u-pa innpi ngana dan nuai a um ihina bang un u-pa te hi nulehpa ten tate akikim a etkawl dan siama thuhil zing uh angai hi.

I kimvel a iten Unau Hmar, Lusei(Mizo), Meitei te hi eite sang a nam khangtou, pil leh changkang zawte ua, Namkhat changkang leh khangtou ten silpeidan ana musiam un atu atate dinga dan zuiding in ana bawl ua khangtha ten ang zuitou chiangun ang khangtou zel uhi. hoithei bangpen ding a dan anabawl a ana zuithei ziauh ahi uhi.

Nautum innpi nga leh goulua dan ahileh Innsungkhat a ta pasal teng a lianpen apat ji leh ta nei masate ana in tuan zel un nautum in innpi(Nulehpa tenna in) nga in nu leh pa gou analua a, tuachin anu leh pa te enkawl in ana vui zel uhi. Nautum innpi ngana dan nuai ah Pa in chitlana leh sina atua a kha leh u-pa in pa mawpuana la in thupi lapi vai ding chiangin u-pa in aki zang hi. U-pa inntuansa hinanleh zong nautum inn ah padin mun in ava ding thei hi. Nautum innpi ngana dan zui ten nautum innpi nga a hoina ana mu te uhleh akhangtou na bulpi uh hiding a gintat huaipen ahileh:

1. Ipu ipaten atate uh tung a anathei(Experience ananei uh) hoi mama khat uh ahileh atate lah ua upatdan azil in lungsim nei dan kikhiatdan leh U-pa/upazaw te Lungsim naupang zaw ten aphaloudante, nauzaw ten u-zawte adem zawlou dan uh getna in “Khup in Kha khel ngaisih” chileh “U-pa leh lamtou kidem zoulou” ana chi uhi. Nautum innpi ngana dan tuiten ipu ipate ngaidan bang ananei ziaun u-pa u-zawte hi bangkim ah nulehpa te ading in angaitua huailou zaw leh ama ua dingkipthei ahizia un ana indang sah uhi. Tuachia u-zaw te a indan chiang un u-zaw hina lungsim in pichinna apia zel zia un akitoudel thei tangpi uhi. Tate lah ah nautum ten nu leh pa te lungsiatna alaw mama un nuleh ten angai tuam mama ua, nautumte ngaitua nazia in nulehpa tampiten thei leh theilou in na asem vevaw zel uhi. Nautumte a lungsim uh anou in apiching ha ua, hinanleh nulehpa etkawlna nuai a um leh nulehpa neisa tawh bulpan ahi zia un a ute bangin lungsim neisih nanleh lungpiang kua chiang un nelehta hawlna ah alawching pai uhi. Tuachin U-zaw te a u-zaw lungtang tawh a inntuan ua angkitoudel chiang un nam sung ah mikitou delthei atamlaw zel a tuachu gam leh nam khantou leh changkang na bulpi khat asua hi.

2. Nautum inn pi nga na ah u-zawte aki thatda(neclect) thei sia, inntuan zaw ding ahi kithei kawm in lungsim neitah a a um zia un inn kuan khawsa/ um thei a sua tangpi uhi.

3. U-pa te hi khovel mu masa zaw tea hi zie un nauzawte kung a vakun ding sil hitheilou bang a angai zia un tupguna/tahpan na khat a anei tangpi un, tuamin sangpi atut thei zel uhi.

4. U-pa goulua nanuai a siltung dei huailou tapain nu leh pa thunei na thagum a lasah leh thu neina kitu abuaina nautum innpi ngana innsung ah a um thei sihi.

5. U-pa gouluana inn sung ah u-pa in ji leh ta ang nei chiang in a lungsim ngaituana aji leh tate tunga umlou theilou ahizia in anaute angai sah thei seng sia, Nu leh pa pilvang louzia leh chitlou zia in nu lehpa tampi ten tate vavai gentheina mu in lungsiat mama nanleh bangma bawl thei neilou in lungsim na kawm kawm in a enliam zel hi. Nauzaw innpi ngana a nu leh pa damsung nu leh pa in tate khem tuam neilou a enkawl in a nei bang bang aki lawm dan a a hawm chiang in lungkimna a um zel hi.

6. Inn sung a U-pa in ji leh ta ang nei a innsung khawsah hasat chiang in nunei(U-pa ji ) agilou ut mama in unau dangte leh nu leh pa huatna a neithei a, U-pa ji ngamlou deute innsung ah buaina leh hasatna atung ut mama hi. Nautum innpi ngana innsung ah jinei masa inn tuan zel in moute thuala na a um man seng sih a, nautum jite agitlou a nuleh pa alungkimsah lou leh u-zaw ten nauzaw innsung ah thunei liantah aneithei zia uh leh nulehpa ten gouluana u-zaw te kung a pekhie thei ahizia in nautum ji agilou thei sihi.

Unau Hmar, Lusei leh Meiteite te tawndan nautum innpi nga hi I Zou nam tawndan U-pa goulua dan izah sang un innkuan sunga mimal chin te khangtou nading leh changkan nading in ahoizaw in nuleh pa gousum nei sunsun tezong aki homgual zaw hi.

Mi changkang leh khangtou te sil hoibawldan entawn a bawlte hi mipil ahi a, Mibawl ahizia a bawl sawmlou a silhoi ning khinte hi mimawl akihi hi. Eite zong mimawlte um bang a um sawm teitei nonlou in eima mimal, inam leh igam ading a changkanna leh khantou na ding ahi pou a silsia ahisih pouleh mite silbawldan hoite entawn in kibawl pailei mimal, gam leh nam bang in I khantou pizaw ding hi.

( Tami U-pa goulua leh nautum goulua dante hi i nampi in zui vai china ahisia mimal chinte, gam leh nam khahtou nading mit (Eye’s) a et in ahoizaw chizia a kang talat ahizaw hi).
For TK Lama writings, please visit ZOUGAM VISION 2025

No comments:

Post a Comment