Monday, October 20, 2008

Mihing Susetu Tep-le-Muom leh Zu a kipat Kiven diing dan

- Rev. Hangpi Manlun B.A., B.D., M. Th.

Pulahna: Awle, Amasapen in Mangpa Pasian in ei Zoukampaute zong chi-le-nam khat a hing siem a, a dieh in Zou Sangnaupang Pawlpi zong Ama mapuina toh inu-ipa masate uh panlahna toh dettah a na kibulphut in tuni a kum sawmnga chinna (Golden Jubilee) lawm thei a, i um jieh in lungdam huoi isa un Pasian min i phat sawnsawn uhi. Tualeh tam kum sawmnga chinna melmu zingna diing a Souvenir i bawlna uah ichi-inam leh khang sawn momnoute adia kithuhilna tep-le-muom leh zu hoilou dan gel thei a ka um jieh in zong a Vaisaite teng tung ah zong lungdam thu ka gen sawnsawn hi. Tu in tep-le-muom leh zu hoilou dan i sui diing uhi.

Zatep khu sapham in ‘Cigar’ ahi a, tam pen MAYAte ham apat hing kiletkhie ahi. Tam khu mihing tahsa adia phattuomna mong mong neilou ahiin alien a neu in i chin zongsat uh ahi. Tuamai banah damtheina leh sum-le-pai tam tah senna pen zonga hia, tuaban ah ei Khristiante adia sil kilawmloutah khat ahi. Ahin atepte in lah paulap tuomtuom bawlin tang gup in igum na lai uhi. Oscar Wilde in, ‘Sikret khu kipahna leh nopna bukim na din gensiet bei, mi hipthei ahin anal/hoi thon mai hi’ achi a, agen dih mama hi. Zatep in mihing tahsa asuh siet dan igen ding uhi.

1. Zatep akitep pat hun: Sil khat pouma gen chien leh suichien i sawm chieng un abul sui masah angai hi. Tuajieh in, tu in Za koiten atep masa pen uai chi igen masa ding uhi. Misiemte suidan in zatep leitung a atep masa pente khu MAYA te ahi uhi. Kum 1490 masang lam in America gam a Maya ten a Pasiante uh leh a leng (King) te uh leh ami liente uh khu zatep gige hi in ana gen uhi. A Pasian khat ngel uh (Chacoba) khu za hai mama hiin agen ua, van mun sang pen a um in a za bung a thin chieng in, Ahsi leng ichi pen uh hin agen vaia uhi. Tualeh Yucaten Maya in zong zatep sawm a asuong meisa asai chiengin khawphe/tunphe leh khawpi hui ichi pen uh hiin agen uhi. Tuaban ah leitung lui Pasian nu mihingte siemtu a ngai uh Cihuoicoali achi atahsa pumpi za lawm a kibawl/siem hiin angai uhi. Tamte apat in zatep khu ginglou mite chin dan leh a Pasiante utoh zong kizopna thuh tah nei ahidan zong i muthei uhi.

Tualeh ipi-le-pute un za ana tepna jieh uh tangpi ahileh amauhte khu lou hou sing puain thousi, thouvai toh ana kiteh ua, tuate lah a kivenna dingin anatep uhi. Tulai in tambang dinmun ah i ding nonsih ua, ahin tep-le-muom pen amauhte sangin i ha bawl zaw uhi.

2. Zatep in damtheina asuhsietdan: Awle zatep khu bang chi bang in gen hoi in gum zong lei mihingte adia ahoilou dan a huaisie mama hi. Suichientu Marcus Richardo leh a lawmte’n ‘Gam khangtoute shi tamna pen khu zatep ahi achi uhi Kum 35-69 kikal mi shina tuohte 30% zatep in a piensah natna apat ahi achi uhi (American Journal of Public Health, June 2003 Isue ah agel uhi)

a). Shina gupai nicotine: Za sungah poison (Gu) a um a, tua khu ‘nicatine’ leh cancer piengsahthei ‘Carcenogen’s te ahi uhi. Tualeh za khu mei a i hal chiengun tam nicotine hing lamdang in mei khu ang suoh hi. Tam meikhu pen gu lah lah azong azauhuai pen ahi. Kikaptho (injection) apieh ding hileh za tonkhat a nicatine gu um in zu sa (rat) khat kaplei shi zou ding hi. Tualeh za ton sawm thum 30) agu umtengin mihing khat kikap leh dahkal khat zong ahing sih ding chin mi siemten agen uhi. Ahin, ei mihingte’n i tep chieng a a isietpi pailouna jieh uh ahileh i tahsa ua um sepaite’n ana dou ua, i sietpi pai sih uhi.

Tuaban ah za pen mei a i hal chieng un ang khu a, tam khu a sat luat jieh a hing khu ahi a, tam za satna pen degree 815 C a sang ahi a 1056 khu khosihte tahsa sandan ahi. Tualeh tam bang asa pi hiplut ahigige a khu a gu (chemical substances) tamtahten hui peina gui (airways) tuomtu (lining) no ngei nui lah ah abeh zel hi. Tam khu Asthma neite a dingin kintah in anatna khang khesah thei hi. Tuaban ah hui peina a lei vui ang lut leh khahso ana susieng zeltu ‘Celia’ kichite zong suse thei hi Tuaban ah za khu (smoke) pen carbon dioxide leh carbon Monoxide suah pen in tuap cancer, tawl (throat) cancer, lungtang natna (heart desease), BP sang, Ulcer, leh adang dangte piengsah thei hi misemte gendanin tuap cancer 100 leh ah 95 te khu zahaite ahi uh chiin Doctorten agen uhi.

Tuaban ah za a nicotine nasep dan dang khu gilnate, luahsuahte, sunghoiloute, leinate, lungsim buaite, mit mielte, hatlounate, beidonnate zong apiengsah thei hi. Research (silsuimite) mu dan in zatep loute sangin zatepte lah ah gilpi pat, gilpina atam zaw achi uhi. Tualeh miin niteng a zatawn 20 val kum thum atep leh gilpi lam a kisoiselna aneilou theisih ding achi uhi. Damtheina dei a, doctorte kung a sum-le-pai seng a ki-etkol sah gige sangin tam natnate hing kipatna bulpi topsan khu adamdoi hoi pen ahi.

b). Zatep in lungsim nasep theina suchau in zong tehbaina ahi: Silsuimite’n (Researchers) zatep mite’n kum 45-53 kikal in a thei theina uh (memory) nasatah in kengiem chi a mukhie uhi. Tuaban ah mutheina, alim/atui thei theinate leh sil gim adih/zah theinate zong kiemsah hi.

Tuaban ah zatep in mel-le-puom kilahdan (complexion) zong susie thei hi. Tualeh ha sansah in, vun zong a mual sah hi. Calefornia gama Dr. H.W. Daniel in Research abawl na ah zatep in mai leh vun avuaisah bai chi a mukhie hi. Bang jieh a tam bang a vuai bai e chi min a doh chiengin ‘za agu (nocotine) in vun a sisan gui susie in, vun in sisan a kul-le-pawimaw bang dungzui a donlou chiengin ahoithei sih a, avuai bai a, tuamai banah vun leh mai a vuai baileh lungtang hoilouna (heart atack) akizom hi’ achi hi. Tamte banah za haite khu za eh zong anam ua, agim mongmong ah zong a namsie hi.

c). Zatepna khu kim-le-pam a umte dingin zong azauhuai hi: Zatep pen atepte sangin zong ateplou akim apama umte adingin zong zau huai mama chi in doctorten agen uhi. Etsahna din, pasal/zi in za atep jiehin ateplou a koppi pen in zong natna tuom tuom ana veithei china ahi. Ajieh ahileh pen ateploute in zong za khu (smoke) ana dih kha thou ua, tuakhu a zauhuaina tah ahi. Adieh in naupang in a thuahla a ajieh ahileh atahsa ua hui peina uh aneudeu banah, atahsa ua natna adoudal theina uh ahatlou zawh jieh ahi. Tamte jieh in awmna sinna, tuap na chite anei law thei uhi. Tulai naupang awmna, leh natna tuom tuom bailam tah a aveina jieh uh khu anu-le-pate un za khu a hut hut jieh uh ahijieh ahi. Tuajiah in tulai mi khangtoute khun ‘Na zatep in ka damtheina susie ahijieh in ka kung ah tepnon sin’ achi uhi.

d). Zatep in numei te asuhsiet dan: Laisiangthou Ezekiel a, “a in grep thua aneh leh atate uh hazong ane ze’ achi bang deu in, nu in anau a vop/pai lai a za atep leh asisan khu ata akitanpia ahijieh in anau adingin azau huai mama hi. Nu in nau avop/pai lai a za tep jieh in hakimlou a naupien nate, nausietnate, awmnatna te atut law thei hi. Ajieh ahileh asung anaupang hamtheilou pen za khu in a hut hut china ahia, dam a nau ang pien leh zong ah hut lup zoulou china ahia, ahin noicotine addict sain ang pieng china ahi. Zusa (Rat) mei a ihut uh toh zong gente thei ahia, tam khu sil chizat huai tah ahijiehin nu zatep pen tate adingin sil zauhuai tah ahi hi.

e). Tep-le-muam khu sum-le-pai senthawn na ahi: US ah kum khat sungin zatep jieh in India sum in Rs. 16,25,00,000/- val bang a zangbei vaia uhi. Canada ten Rs. 71,00,00,00,00,000/- a zang bei uh chiin agen uhi. Tualeh Mizoram ten kum 1973 in zatep in Rs. 12,000,000/- azangbei uhi. Tuami kum ma in Presbyterian Church agam ua, hattuom lien pente thawlom zousie Rs. 20,00,000/- ahi giap hi. Tunai in zong te-le-muom asum tam tah asuhbei thu uh agen uhi.

Awle nang bang zat gilva lai vana loubuangin na subei tai? Na thei nuam leh i tah lang ding uhi.

Amin uh Bawmkhat man / Nikhat a tep beiza / Kumkhat a teepbeiza / Kum 60 tan

1. Cigarettes 10 Rs. 20 7200 Rs. 4,32,000/-
2. Khaini 5 Rs. 5 Rs. 1800 Rs. 1,00,000/-
3. Kuva 1 Rs. 5 Rs. 1800 Rs. 1,00,000/-

Tam khu sum-le-pai senthawnna ahiban ah natna lei lei ihi uh chi ingaitua ding uh ahi. Tuaban ah za ton khat tepna dingin ikhut uh khu i kam lam uah sawm leh nga (15) vei bang idomtou ua,kum khat sungin athonin ikhutuh 70,000/- val bang i domtou uh china ahi.

f). Tep-le-muan khu shina tun tu ahi: Kum 1987 a World Health Organisation (WHO) ten Western Pacific, Tokyo, Japan kikhopna aneina uah Asia gamsung amite shii tamna pen khu zatep jieh anatna pieng, lungtang natna leh cancer ahi chi amukhie uhi. Tualeh India ah zong kum tengin Cancer natna in mi tam tah ashi uhi. (Indian Express, October 9, 1985). Tualeh WHO te suidanin zatep inkum khat sungin mihing 5 millions ashi uh chin agen uhi. Tam khu tua apat hoitah a etkawl/dou ahi sih leh ale ni (double) in apungding a, 2020 chieng in kum tengin mihing 10 million tan shithei dingin agen uhi. (The Times of India, 12, Dec. 2005).

US ah 1984 in tuap cancer jiehin mihing 1,39,000 val ashi ua, tuate numei 43,000 pasal 96,000 ahi uhi. England gam ah zatep jieh in kumteng in numei lah ah tuap cancer vei ashi mi 12,000 val aum uhi. Indian Council of Medical Research (IMCR) te gendanin 1988 in USA ah zatep jieh a shi mi 30,00,000 ahi uhi. India TV (Dordharshan) puondan in 1986 in zatep leh muam a kipat a natna pieng Cancer vei mi 25 lakhs a um uh achi uhi. Tam damloute khu India Cancer Societyte gen danin damlou giet lah a khat khu Cancer vei ahi uhi. (Wisdom, December, 1986).

Tualeh zatep ton khat in mihing hinna minute li 4 bang a sutom thei chiin misiemten agen uhi. Za hai mi khat in ni khat a ton 30 apat 40 tan tep bei gige ta leh adamsung / kum ding uh kum 5 apat 10 kikal a kiemsah zou ding hi. Kum 60 dam ding lai pen 52 bang adam giep ding china ahi. Tuajiehin zatep pen ei leh ei installment a kithat ihi uh china zong ahi pai mai hi.

g). Leitung mikhangtouten tep-le-muam adou dan uh: Zatep hoilou dan mi khangtouten athei ua, nahpi tah in adou uhi. Tuin gam tuom tuomte doudan i sui ding uhi.

1). Kum 1976 apat in Australia gam ah kumpi nasemte zatep ding kham uhi. Zatep ten Solkal na semthei lou uhi.
2). World Health Organisation (WHO) ten zong leitung buppi ah koima zatep ding adeilou jieh un 1987 April 7 apat in WHO innpi (Office) Geneva khuopi ah zatep ding akhamta uhi.
3). Maharastra State a kumpi Office leh mun thupi deute ah 1988 August apat in zatep kikhamta hi.
4). 1988, July 1 apat ma in Norway gamsung Office thupi zousiete ah zong zatep ding kikham ta hi.
5). Singapore gam in zong leitung buppia zatep lou gam himasah pen ding ut in agam Government in nasatah in panla uhi. Sweden gam in zong khautah in zatep akham uhi.
6). 1992 Barcelona khuopi a Olympic Games sungin zatep zuah leh tap kikham hi.
7). 1990 kum in Mizoram Presbyterian Church a KTP ten tep-le-muan dou kum chiin puong ua, phattuompi mama uhi.
8). Malaysia Solkal in zong kum 18 nuai lam mi zatep ding a kham uhi.
9). 2005 kum bul lam in West Bengal Government in zong Office, Railway, Bus Parking, Cinema Hall leh mipi peikhawmnate ah zatep akham uhi.
10). South India Christiante’n zong agam buppi ua zatep leh khamthei tuom tuomte abeitheina dingin thumna toh pan ala ua, tuachiin agam government un khamna thusua (order) abawl uhi. Min agam level bang a douna leh topsan ding a pan alah lai un nang, nangma mimal, na innsung leh na hattuom beh ah douna na sem ut ei? Kingaitua tah zet ahun hi.

Miin tep-le-muam hoilou dan atheita ua, tuajiehin mipi peikhawmna mun, Cenema Hall, Hotel, Dukan Office Bus Parking, Railway, Rail/Bus sung leh mipi peikhawmna munte ah tep leh muom akikham ta hi. Tualeh India in zong January 1, 06 apat in zatep khu Cenema, Film, TV leh Serial tuomtuomte ah advertisement bawl ding a khamta uhi. Tam thu khu Union Health Minister Anbumane Ramadoss in the 4th World Assembly on Tobacco Counters Health hun zahna ah agen hi.

Tualeh WHO in zong 2005 apat in zatep leh khamthei sil dang mong mong advertise bawl a kham uhi. Tualeh mipi peikhwamna munte ah tep le muan bawl zong kham ahi tuachiin gam tuomtuom zakhat (100) ten zong tam thu khu alemsah pita uhi. Tualeh WHO Director General Lee jong Wook in zong adieh in Doctor leh damtheina toh kisai a, nasemtuten atop san ua, amauhte khu ahoilou dan mite lah a etton tah ahi ding adei thu zong agen hi. (The Time of India, 12 December 2005).

h). Tep-le-muam leh hagau hinkhuo: Tuniin tam tep-le-muan thu igen cheingun gum in ka hagau hinkhuo asukha sam a, Bible ah zatep lou ding china aum sam a, ka hagau hinkhuo sukha sih chite agen uhi. Eite khu Hagau siengthou tenna Innpi ihi ua, tam Hagau Siengthou tenna khu zatep, tuibuh leh khaini chite thunna a inei nei ding uh ahisih hi. Tualeh ei gingtue khu Jesu Khrist umdan la dingte ihi ua, tuni in Jesu khrist khu leitung ah hing umta leh zatep, khaini leh kuva tanpha atep in abawl sih ding hi.

Tualeh i Bible un na neh na dawn jieh a na unau apua leh amawna pua ding achi hi. Evangelist khat in No. 4 addict khat Conseling abawl lai in No. 4 Addict pan pu aw nang bawn na zatep na topsan theiloupi ken bang din tam ka sil chin zong san katop san thei moh diai? achi san a, azatepin No 4 bawlpa hundamna lampi adal china ahi. Tualeh gingtha (Hindu) te lah khat ah Pasian nasem khat thu gen dingin ava pei a, za avatep chiengin lamdang sa in bang dia tam bang sil dihlou nangbawl e chiin ana phoh hi. Azum huai mama ding hi. South India Christianten tep-le-muam bawl khu North East India Khristiante umdan ahi ang chisan ua, sil zum huai pi asuah hi.

Zu Hoiloudan:

Awle tu in zu hoiloudam i sui kia diing uhi. Zu khu i chi-le-nam a diing a, buoina leh hamsatna tuntu, tu leh tunua chieng tan a, i gaal lienpen uh a suoh hi. Tuajieh in, tam suol lientah dou diing leh subei diing in ei zousie mawpuohna ahita hi. Tu in Zu hina leh a nasep dante suivai :

3. Zu (Alcohol) bang e?

Zu a Chemical compound chikhat asieng a sieng, i hal leh kuongthei leh natna hih zong thatthei diing khop a haat khu Ethyl Alcohol a kichi hi. Tam khu zu a khamtheina umsahtu ahi. Ahaatdan ahileh neunoukhat zong (haatna 0.06%) sisan a, alut leh huoh khotheina asubuoi a, khambuoina leh mawtna tanpha apiengsah thei hi.

Tam Alcohol khu leitung mihingte’n a dawn pat hun uh suikhiet gualo a sawtta hi-in a kigen hi. Tualeh Zu khu leitung toh kimeltheina a sawtta mama a, namchin culture ah a umlouna a umsih diing hi. Masanglai apat in Greekmi, Aigupta mi, Rom mite leh Persia mite’n zong na siem in ana dawn uhi. Jesu pien masang kum 600 vel in zong Persia Leeng, Cambyses in zong subei ana sawmta hi. Ferrero in masang a Rome tanchin a gelna ah, “Rom Leenggam loupitah mai a chipna jieh khu innsung hoilouna jieh ahia. Innsung khu namte kingatna suongphum poimaw tah ahing puasietna khu zu jieh ahi,” a chi hi.

Zu a khamthei um Alcohol khu tahsa in a thuzawthei sih a, mi’n zu a dawn chieng un a sisan uah a lutpai a, a sisan in a hiplut ngal a, Zu dawnna a tahsa a lut zat khu 20% ahia, sisan a lutzat ahileh 70% ahi hi.Tuachi in sisan ah a taikuolkuol a, tuami sung in Sin (Liver) in a sukeh a, Carbondioxide (Huiniin) leh tuihu a suoh a, a hingkehzaah chieng in thanei in a haat mama hi. Tuachi in neukhat sinlam a peiloute khu khosa leh zuun leh kamlam ah ang pawt a, tuajieh in zudawnte khu zu a nam uhi. Tambang ahijieh in zudawnte khu Sinnatna, TB leh natna tuomtuom avei thei uhi. Ajieh ahileh Alcohol a um chemical khat khu sil muot diing leh se diingte kembittu a zah ahia, tuaban ah, siltah (solid) zaansahtu zong ahi hi. Tambang a haat ahijeih in Za/Damdawi bawlna munlien Pharmaceuticals ah a kizang hi. Tuajieh in zu haatchi Rum, Brandy leh Whisky ah khun 6-90% a tel hi. Ataangpi in tambang a Alcohol panna a kibawl zute khu damdawi a zaah dia kibawl ahia, etsahna diing in Rum chikhu Regular Used Medicine china ahi. Tuajieh in (Official dose) khatvei a dawn diing za ahileh tawkeu/sihkeu dimni khel ahilou diing ahilai in, eiten athawl thawl a i dawn chieng un i tahsa un a thuohzou sia, zong i sietpi uhi.

4. Bible in Zu tungtang a gendan :

Mi khenkhatte’n zudawn leh azua genhoi sawm paupau in Bible in Zudawn akham sam ah tua nahsang in Paul in zong Timothi kung ah, ‘Na gilpi haatlou jieh in tawmtawm dawn in chite a gen banah, a pawt bou khu a niin a, alut khu a sieng ahi, chi in paulap a siem uhi’ achi uhi. Ahivang in Bible thute khu a gel hun leh atup-angiim theichienlou a, mittaw sielkhautuh a i tuhleh i bawlkhiel diing hi. Tu in Bible in a gendan suivai.

a). Thuhunlui gendan leh a dawnte umdan :

Hebrai ham in zu khu Yayin ahia, Tuhunlui ah 140 vei atuong hi. Zudawn jieh a sietna tuohte gen diing hi.

Nova : Nova in Yayin a dawn jieh in a kham a, bangmatheilou in saguoh in a lum a, a tapa Ham in amuolphouna liekhulou jieh in (Puon akhulou jieh in) suoh-le-sal suoh diing in a hamsietta hi (Gen.19:21). Ama zukham jieh in a tapa in hamsietna leh suoh-le-sal hina atanlaw hi. Ama guoh hilou a, ahah-le-suonte tanpha ahuop va-ia hi. Tambang deu in tulai innsung pa leh innsung mi zudawnte jieh in innsung leh gamsung ah niemkiehna atunlaw hi.

Lota : Lot in zong zu a dawnkham a, ama tanu tegel toh lumkhawm in a ta aneipi. Taamna kipat in zudawn-zukham jieh in angkawmna, sietna tawpkhoh a tunlaw hi chi i mu thei hi.

Nabal : Nabal khu zu a khamjieh in Annzaluina ah amuolphou a, alungsim chientah a zi in a hilleh a lungtang a dinkhawl a, kaikonden in a shita hi (I Sam.25:36-38). Zu dawn khu damsung leh shini-manni tan a muolphouna hing tuntu ahidan akilang chieng mama hi.

Leeng Elah : Leeng Elah in zu akham jieh in a sepai lamkai khat Zimri a that mawh hi (I Leengte 16:8-10). Tamna kipan in zudawn khu tuolthana tuntu ahidan a kilang hi.

Suria Leeng Benhaded : Ama leh a kithuopi mi 32 in apuonbuh uah zu a kham ngii-ngei ua, Israel sepaiten tualaitah in vadou in a zouta uhi (I Leengte 20:16-21). Tamna kipan in zudawnna khu guollelna leh gam-le-lei taanna ahidan kilang mama hi.

Leeng Ahasura : Ama in zong zu a kham jieh a a zi in a bawl diing a aphuut a bawllou jieh in, a zi itlai Leengnu Vasti a khenlaw hi. Tambang deu in tulai in zu-le-sa neh jieh in nupa tamtah in kikhenlaw ua, naupang tampitah taga a suohta uhi.

b). Thuhuntha gendan :

Bible in, a dieh in tulai a i zute uh dawn diing ahi, chia a genna Thuhuntha ah zong i mu sih uhi. Mangpa Jesu Khrist in zong Mangpa nitah ankuong aphukhietlai in a nuazuite theikhelkhah diing a zaau jieh in “Wine/Zu” chi kamteng a zang sih a, “Greptui” chi a zangzaw hi. Tami in Jesu Khrist in khamthei leh mi susethei diing zu a dawn diing uh a phallou ban ah ama ngel in zong a dawnsih chi alang chieng mama hi (Matt.26:29; Mk.14:5-25; Lk.22:18).

Tuaban ah Ephesate 3:18 ah “Zu kham in umsih un” chi thupieh khautah i mu uhi. Tami in Wine/Zu kham chi thuteng pen Greek ham in Methusko ahia, zukham a kipan china ahi. Tam thupieh pen tambang a leikhiet diing ahi “Zukham kipan vanglahsih un” chi in. Tam thupieh in a gennuom ahileh zu khamlou diing chisang in zong, zudawn kipat vanglahlou diing china ahi. Ajiehpen mi’n zu a dawn vanglah leh khatvei/nivei in a tawptheisih ua, a zongsang ua, zu in amau tahsa a na ang sep chieng in adawnte a lenehta hi.

Tuaban ah Jesu in Kanan khuo a tui Wine/Zu a suohsah pen zong khamthei leh mi susethei zu ahi gintat huoisih hi. Ajieh pen Jesu in zong tambang zute a dawn ngaisih hi. Tuaban ah Bible in Zudawnte dinmun tam bang in a gen hi –

1. Zu dawn khu mite nuisan leh simmaw tanna ahi (Thupilte 20;1). Zu dawn jieh in bangzaatvei mite nuisat leh simmaw in na um khatai?
2. Zudawnte ahau ngaisih diing (Thupilte 20:1). Nu zudawn jieh in bangzatveipi na hina na mansuo ei?
3. Zudawnte azawng diing ua, nguina in puonsie a silsah diing hi (Thupilte 23:20-21). Zu in na tahsa hoina bangtan a suse tai?
4. Koite e tunggih zing, Koite e lungkham, Koite e kihauzing, Koite amitsan zing? Zumun a umzingte, zudawn zingte ahi uhi. Atawp ah khun gulgu bang in a tahsa uh a zel a, a hinna uh a lahpieh hi.
5. Zudawnte tung a gih hi. Zukhaw jieh in nehguh-lahguhna a pieng a, migilou siemtansah a, midih siemlou tangsah tute tung agih hi (Isaia 5:1-13; Thupilte 22:32).
6. Azauhuoipen ahileh zudawn khu Pasian gam lutlouna ahi (I Kor.6:9-10). Tualeh Bible in zudawn maimai khamlou in zumun nopsahna zong akham hi (Gal.5:21).

5. Zu khu gam-le-nam buoina tuntu ahi:

a). USA ah khun lamchinteng ah zu in a gam uleh a nam uh a suhsietdan hoitah in a suikhie uhi Kum chin in USA ah zu jieh in Dollar Tul leh Ding awn 120 vel zaahbei ahi. Tambang a asennate ukhu Zungawlvei etkolnate, Zatui-zaha man, shi-le-man leh Accident tuomtuom a, a sennate uh ahi. Tamte sang a huoisezaw khu, innsung sietnate, kithanate, naupang tamtah taganate, lungsim natna leh atuomtuom a tun hi.

Leitung pumpia zudawn tamna a kisui chieng in USA khu 15na in a pang giap a, Zu dawn tamna pen khu Portugal, France, Italy gamte ahi uhi. Ahin, America gam ah mihing maktaduoi 10 valte in, zu a dawn ua, Canada gam ah 600,000 val mihing in zulung a vei uhi. Zu dawn jieh in kumchin in mihing 95000 a shi zing hi. Zu dawn mi khat jieh in mi li bang in a buoilaw a, zukham khat jieh in innkuonpiten buoina atuoh law uhi. Illinoise State USA ah khun nupa khat a um ua, tanu khat leh tapa khat a nei uhi. Khristmas lai khat in, New Mexico a Albuquerque khuo ah a pa naupa kung a haw diing in amau gari in a pei uhi. Lampi ah pasal khat in ana kham a, atuonsah uleh a pistol in apuikawita hi. Tuachi in a unpi un athatta hi. Tuazou in mi ni ma a thatkia hi. Police in man in kum 365 sung suongkul taang diing in thutan khum in a um hi. A thudawhna uah, “Khristmas lop ka sawm a, zu ka va dawnkhah jieh in bang e ka bawl zong ka theisih a, ka manglam a bang hi,” a chi hi. Zu in a ngaituona a suhsietsah china ahi.

USA gam ah numei suol jieh a buoina (Rape case) za lah a 85 khu zu jieh ahi. Kumteng in zu jieh in Gari accident tuoh mihing 40000-50000 kikal a um zing hi. Vietnam gaal kumkuo sung in USA gaalkap 43000 a shi ua, tua hun sung ma in a gam uah zu jieh in mihing 2,40,000 a shi uhi.

Tuaban ah Britain gam in zong zu jieh a buoina tampi a tuoh uhi. Tu masang kum 10 paisa apat sut in, tam hun sung in England leh Wales gam ah khun pasal kum 15-24 a shi zousie khu zalah a 50 sang atamzawte khu zudawn jieh a shi ahi uhi.

b). Zu khu Sietna bulpi ahi : Huoh ah khun Cell 14,00,00,00,00,000 apatin 16,00,00,00,00,000 um bang a suut ahi. Mi’n zu khatvei tamtah a dawn leh a huoh a theina cell 20,000 vel a suhsiet in misiemte’n a gen uhi. Tuaban ah tahsa ah haatlouna mitmielna leh natna tuomtuom a tunleng hi. Mihing theitheina zong a suzuoi a, sil hiloupipi munate, ging tuomtuom zahnate leh dawi-le-kaute in zong tambang a thanghuoite a nemzul hi akichi hi.

c). Nu-le -pa hinalam a zu nasepdan : Mi’n zu a dawntam chieng in nu-le-pa hina chieng zong a buoisah hi. Tuami khu ta neitheilouna leh angkawmna a tunthei hi.

d). Sin (Liver) a suhsiet dan : Mi’n zu a dawntam chieng in ‘Hapatic Coma’ natna a tun hi. Tami pen sin a siet jieh a natna ‘sidang’ a um china ahi. Tam bang a mihing a umtheina jieh. Sin cell-te in na semthei tasih uhi. Tam pen zu in sin a suhsiettah jieh ahi. Sin in sinkhatui gilpi ah a pieh diing zat a petheita sih a, tuabang ma in gilpi apan i tahsa a dia silhoite, vitamin tuomtuomte zong a hidiing bangtah in hawmzah theitalou in tahsa in nasapi a haatmawna a tuoh hi. Tam Sin nasepna khu i tahsa sung a nasem lah a apoimawpen khat ahi.

e). Zu khu Mihing that tampen ahi : Tambang in zu in mihingte a thadan akisui hi. America gam ah kumteng in mi 27,000 a kithat ua, tamte khua zakhat lah a 80 khu zudawn jieh ahi. AIDS natna i zau mama lai un AIDS in mi khat a tha chieng in Zu in mihing 10,000 a thatman hi. Tuaban ah Cancer natna zong ahuoise mama a, aman mihing 10 a tha chieng in zu in 20,000 a thatmanta hi. Uimaw in mihing khat a pe jieh a , ashi sung in zu in 30,000 a sihsah man hi. Uimaw thapai in a um a, zu zuate ahau semsem uhi. Natna dalna diing in Zatou (Doctor) siemten pan nasatah in ala zelzel ua, ahivang in zuzuate a pung semsem uhi. Tauban ah, zudawnte khu zu in abuoina uh a belappieh a, a za-ip sung ua patsa in a sum-le-paite uh alahpieh ban ah natna huoisetah a piah belap nalai hi.

6. Zu zua khu Pasian hamsiet tanna ahi : USA a Kennedy innkuon in zu a zua jieh un Pasian hamsietna huoisetah atung uah a tung hi. Joseph Kennedy in President Rossevelt phalna in Scotland apat USA ah zu lalut in azua a, ang hausata mama hi. Ahin, a innkuon un Pasian deilouna sem ahiman un, ama leh atate tung ah lawsapna chituomtuom a tung hi.

Ted Kennedy, khu laisiem leh feltah ahia, USA President hidiing lunggul gige hinapi in tangzoulou in a tawpsanta hi. John Kennedy zong USA President hidiing nahpitah in ana tum a, hinanleh tangtun masang in a shita hi. John F. Kennedy khu USA President in hun khatsung ang pang hi. A hun nina ah zong mipite’n deimama uh hinapi in November 23,1963 in Texas khopi a giloute khut ah kaplia in a umta hi. Robert Kennedy zong UsA president diing in Primary Election a teelching ahia, teelching tahtah ahimasang in kaplup in a um kia taleuleu hi. Edward Kennedy khu USA House a Senator khat ahia, president dinmun lunggul tawntung khat ahi hi .Hinanlezong ama personal secretary nu nungah toh gari accident a tuoh ua, tua nungahnu a shi jieh in minsetah in President ahitheina diing lam-etna teng a mansuota hi.

A tapa Jr. Kennedy zong laisiem leh feltah hinanleh Miami Beach ah nungah khat pawngsuol a ngaw a um in nahpitah in a minsie hi. Bible in “A innvengte kung a dawn diing zu pete tung a gih hi”, a chi khu amau innkuon tung ah tung hi i chithei hi. Tualeh Bible in “Na tu bang na at diing” a chi khu tangtunna zong ahi diing hi (Gal.6:7).

Pasian guolzawl Jonathan Edwards leh Pasian sapsiet Max Jukes khanggui suina:

John Edwards Max Jukes

1. Hah-le-suon 1394 a nei hi. 1. Hah-le-suon 905 a nei hi.
2. College Prinicipal 13 a um uhi 2. Migilou 300 a um uhi.
3. College Professor 65 a um uhi 3. Zu ngawlvei 145 a um uhi.
4. Ukil 60 a um uhi 4. Numei kizua 90 a um uhi.
5. Laigiel minthang 32 a pha uhi 5. Natna hoilouvei 205 a um uhi.
6. Khantanhoi tangkoupi 200 a pha uhi 6. 100 sang tamzawte kum 10 val suongkul taang uhi.

Tam tegel khanggui i etna kipan in Pasian thei leh theilou khanggui i mu chienthei uhi.

7. Thukhumsin : Tep-le-muom leh Zu hoilou dan leh sietnate i suizouta ua, tamte akipan a i suotat theina diing un Joanne Rose Feldmeth in a gen lampi 12te en vai :

1. Tep-le-muom leh Zu thahatna zou diing in eima lam ah hatna neilou i hilam kiphawh diing.
2. Ei sang a hatzaw vangletna/silbawltheina nei khat um ahilam mangngillou diing.
3. I hinna leh i ngaisutna zousie vangletna neipa kung a kipumpieh diing
4. Lungsim a zauthawngna leh patauna neilou diing.
5. Pasian tung leh mihing tung hileh i bawlkhiel zousie pulah ngam diing.
6. I chitlouna leh i hoilouna zousie ang ngaidam theina diing a Pasian kung a ki-apkhiet diing.
7. I mawnate ngaidam a hi na diing a Pasian kung a thunget diing.
8. Mi dangte tung a i bawlkhelnate lai a chiemte/giel vateh a kilemna bawl diing.
9. Ahithei lieileh tuabang mite toh eima ngel toh kilemna bawl diing.
10. Silhoi maimai bawl sawm diing, khelna i neileh i pomngam diing.
11. Pasian deina i mutheina diing in Pasian kunga chitahtah a thunget a ama deina bang a gamtat diing.
12. Hagau lam a piching i hichieng bou a zukham mite kung a thuhil diing. Tam thu 12te zui diing a hil diing ahi.
Mangpa Pasian in tam silhoilou tahsa leh hagau suse theisietne i gente a kipat kikem siengthou diing in hing guoljawl tahen.

No comments:

Post a Comment