Friday, June 29, 2007

Hamphatna, Ngeina manphatna leh limlahna

Written by Tual Khan Suan - Suanpi

Mi honpi tawh khat leh khat thu khat la khat a luan khop theihna ding leh kilemna dingin mimal khat ciat in sep ding zuih ding leh zehtan ding i nei tek hi.Mihing te pen khattang a, a teng thei hilo a, a honpi a teng khawm nam i hihi.
I Zo paunak sungah “ Ngasa in a tam sih pih a, mihing in a tam nuntak pih” ci’n a kigen bangin mi honpi tenkhhopna ah nuntakna ding nekzonna baih zaw a, nuntakna zong lungmuanna om zaw hi. Mi honpi i ten khopna panin i nuntakna ah khantohna ding leh hoih zawkna ding lunggulhna hang tawh mimal hamphatna ( individual rights) leh mi honpi hamphatna ( collective rights) te kikal ah koi pen thupi sak zaw ding ci’n buaina piang thei zel hi. Tua banah minam leh ngeina kibanglo sungah manphatna ( values) leh limlahna ( norms) kilamdanna tampi om lai a hih manin mihing hamphatna ( rights) tawh khat veivei kimai phut thei lai hi.

A honpi a teng khawm mihing te pen “ sim beng zong kim citciat tang zang kiguan” cih bangin a thu neihna leh vaihawmna nei ding in kumpi kisam hi. Mihing te duhhop huaihamna lungsim hangin kumpi sem ding kidem toto in, pawlkhat te in galhiam zangin a hizongin, pawlkhat te in sum leh pai zangin a hizongin lampi kizong hi.Sum leh pai hau midangte na sem dingin sum tawh lei uh a, mihing khat leh khat sila in kikhawi hi. Sila leh to kikal ah kizopna hi a, mihing khat leh khat kizopna hi lo in van neih bangin kinei uhhi. Sila khat i nuntakna sih ding hin ding pen a tote uh tungah om hi. To te leh sila te a ding hamphatna a tuam tuak in kikoih hi. Hih hangin dinmun ( class) bulphuh a kikhenna hangin mihing leh mihing khat kikal ah hamphatna ngah zah kibanglo bek hilo in ukna thuak mite a dingin mihing hihna ( human being) om lo zah in kilam dang hi.

Hamphatna ( Rights) i cih pen minam, biakna, ci leh sa ( mivom mikang) ngeina, kampau, pianna khanggui leh mun leh mual cihte bulphuh na hangtawh mihing citciat kikhenna om lo a Pasian in a ma lim leh mel sun a hong bawl mihing a piang khempeuh in a kikim tek a i neih a hihi. Tua hamphatna ngahna dingin neih leh lam, pilna siamna, dinmun ( class) leh thu dang khatpeuh hangtawh khaktanna omlo a a zawng pen pan a hau pen dong, a hai pen pan a pil pen dongin a ngah ding kikim tek hi.

Mihing khempeuh in mihing hih man in hamphatna kikim tek in i neih bangin minam khempeuh in zong a mau ngeina tawh kisai manphatna ( values) leh limlahna ( norms) a tuam tek in i nei hi. Tua ngeina tawh kisai manphatna leh limlahna te pen minam zui in minam khat leh khat kibang kim hetlo hi. Mihing te bulphun nuntak zia zui in kilam dang hi. Mimal bulphuh nuntak zia ( individualism) tawh a nungta minam te, (a diakin,USA, Western gam lam deuh te) in mimal hamphatna ( individual rights) thupi lak diak uh a, mi honpi bulphuh nuntak zia ( Collectivism/ pluralism) tawh a nungta minam te ( a diakin Zomi, leh Asia gam phadeuh) te in mi honpi tawh kisai hamphatna ( collective rights) thupi sak zaw hi. Mimal bulphuh nuntakna nei minam te pen a mau bek tangdin in thu leh la khat peuh ah midangte tawh kisawh khat selo in a mau angsung dingbek masakna nei zaw uh hi. Mi honpi bulphuh nuntakna nei minam te in midangte a ding in a mau sup thuak ngam in a mau pen mihing kipawlna ( human society) khat i kahiang khat in kikoih uh hi.

Minam ngeina tawh kisai manphatna leh limlahna te kikhel toto.

Minam ngeina sungah thupi leh i san theih kim thu tampi om hi. “Pilna leh siamna pen sin loh theih loh hi ding” cih bang pen minam khempeuh in a san theih leh ahoih thu a hih hi.Tua a hih manin naupang no te kipatcil siamsinna ( basic education) ciang pen a mau utna leh deihna tawh kisai lo in nu leh pa te’n sang ah puak hamtang a naupang note hamphatna tawh kisai lo in kipai sak hi. Naupang note in a mau mimal hamphatna ( individual rights) tawh nial theilo ding hi. Hih thupen a maute( naupang no) bek a ding hilo a, mi honpi ( society) a ding a hoih thu a hihi. Khat veivei mimal hamphatna ( individual rights) i thupi sak luat ciangin mi honpi hamphatna ding leh hoihna ding kisia thei hi. Ahi hangin mun pawl khat leuleu ah mi honpi a ding sangin mimal a thute bulphuh zawkna pen a hoih zawkna om kawikawi hi.

Zomi te nuntak zia in mi honpi bulphuh nuntak zia a hihi. Nu leh Pa zahtak ding, ei sanga upa zaw te zahtak ding, midang te tungah a hoih gamtat ding hoih hi cih i ngaihsutna pen i ngeina manphatna ( values) a hihi. Lawm leh gual tawh kithuahna ah thuman leh zahtakna tawh i gamtakna te leh i ngeina tawh kisai hoih hi cih i ngaihsutna banga gamtatna pen i minam ngeina limlahna ( norms) a hihi. Mimal deihna leh hoihsakna bek tawh gamtatna pen i ngeina sunga khat veivei ki kona tampi piang sak thei hi.

Mangkang te ( a diak in western group) te in mimal deihna bek thupi sak uh a hih manin naupang no te kum (18) bang a phak uh leh inn tuam om sak uh a, a mau leh a mau ki vak sak u hi. A hoih ding a hoih lo ding a nu leh pa te un gen pih thei nawnlo mawk uh hi. Gentehna in a mau gam a tengte in lawm ngaih ( boy/girl friend) tawh kiteng nailo napi inn khat a om khop ding pen a nu leh pa te un a thukim kei uh zongin a mau society in sang thei lel hi. US , Britain gam khawng ah tua bang pen a mau a dingin khialhna bangin sanglo uh hi. A hih hangin ei Zomi te pen society tawh a teng khawm diak te i hih manin tua bang gamtatna sang ding hamsa hi.

Ngeina tawh kisai manphatna leh limlahna pen kumpi te in zong a mau deihna bangin kai thei uh hi. Kumpi te in individual rights thupi sak lua leh tua bang in i minam ngeina hoih leh kilawm teng pen hong peeng ding a, pu leh pa te’n a san theih loh uh gamtatna tawh kidiah ding hi hang. “ Ei ma aituam hamphatna, mi honpi hamphatna khat peuh i zatna ah midang te leh i ngeina a susia lo ding a zat ding” pen a thupi pen a hihi.

Note: A kicing hi lo, tawm kup pakna hi.

No comments:

Post a Comment