Friday, March 07, 2008

ZO NGAINA Part II

By Philip Thanglienmang, DANICS
TON LEH AI

(A) AI : Ai i ci sungpan in gâl-ai,sa-ai, cite atuom in i gên dîng hi. Tam sungah ‘tâng ai’ thu i gên masa dîng hi. Tâng-ai ciengin sielkhat a kigou hi. A suopi sanggam tengin zong zu leh sa,toh hu dîng hi. A tawmpen in, zu khâuvàw (zubêl, phelpi) khat ciet toh a âipa hu let uhhi.

· Ni masa ni (panpini) unâuteng in zubêl a sum dîng uhhi.
· Nini ni in pute leh nuphal lamte in zubel sum dîng hi.
· Nithumni ni in tute a teng kisum dîng hi.

Ni khatni(panpini) in ‘tângza ann’ ciin guolvâna a kinei hi. Tâng thumvei a âisate beh ‘tong’ theipan hi.

(B) TONNA: Tonna pen mi zépzép bawlthei bawlzaw hilou hi. Tâng thumvei a âisate,suonlete’n picingsate beh in ‘tonkhen,tâng-ai,sa-ai, khuoilâh’ thuozou beh hi. Aziehpen,thàlemat,mîmza tângza âi zoupa díngin guol tungtuonna limlahna a hihi. I nop hunhun in zong kitong theilou a,nâuzaw ton hla,taw ton hla omlâi hi.

1. Tonna toh kisai sepziete

Khatvei tongpa in ‘song’ khuom kizêm khat leituol lâizâng ah a phut let hi. Niveina tongpa in sing khuomni, thumvei tongpa in singkhuom thum ci bangin a na phut uhhi. Athumveina khuom pen ‘songkhuom khâi’ ciin song lâiah a kiphut ton hi. Tonna ah siel bawng,lawi a kigou zaza khuom khatta in sim in,songkhuom khatta leh ‘tonsawl’ kici gopi’ nubawh’ sawlkhat a kiphut hi.

Pumpêng phung khat song teng lahah kiphut ton a, sawl dawnah ‘Tongpa Tongnu’ adding in sawlthup(sawllom) lomni kiom iâ(khî) in a ki-omsah hi.

(a)Muolzou: Muolzo cipen panpini in a kibawl a,‘ton’ a’ng zou ,a’ng sîm zóusie khuomuol áh peiin a tongsa,sa-ai,gal-ai,tang-ai, a thuo zousate’n ‘hânla’ a sa uhhi. Teipi, nâmsâu tawi kawmin tawm,zâm,dâhtal tum in, mipite’n phitkeng pâiin a lâm uhhi. Nupite in zungau a hawm u’a,abânbân in mite a tul let uhhi.

(b) Muol a la kisate

i. Sangthu,lâltha kuopat hi’am’ aw, simbu tâng pat hi e,
ii. Simbu tâng pat hi e, pêngpeleu lâltha hi e.

iii.Ka lâl in tang nei tawn, keima’n tang tung tawn ing aw e
iv. Keima’n tang tung tawn in aw e.
v. Keima’n buon bang nuoi sieng ing e

Ahivangin tong napi a, gâllesa aina toh a thuo zouloute ‘muolzawna’ kibawl lou hi.

(c) Muol pan inn a vâitunna

Tawmpîpa makâi in phît mút kawm in, inn lam a kizuon a,tunkot tun ciengin nivei a kinuatawn kia a,a thumveina ah inn huong a kilut hi. Leituol kîmvêl in a kilâm a,numeite’n zungau,zupeng tawi in mite a ‘tul’ kawikawi uhhi. Phît mútte leituol ah phît kéngkhâi in a lâm uhhi.

Aman ciengun khangnoute in, kem tungah tousa in phîttum(sêm) in phîtlâm a kidem uhhi. Sun thapâi in zulesa nêhna’n hun a kizang let hi.

(d)LÂMPISUH: Panpini(ton kipatni) nitâh khuomut zaw ciengin ‘Lâmpisuh’ a kipan hi. Tanute in ‘kemtung’ ah méilâ a dê uhhi. Lâmpisuh lasa dîngte tousa in(tou kawm in) kikúikip a, a zung a dawnah ‘tàwm’ khat tuoh ‘tawmpi’ ni(2) kitum in la a kisa lim hi. Ala sah uh(vuh) pen:-

I. Tonkhuong bawl vai cînletuoi kou sawl vai e,
Thangvân a,zuomâng kopgêl kou sawl vai e

II. Thangvân a,zuomâng kopgêl i koula leh,
Gûlsamnu tuonglam hlâh ah tuoh ciem vai e.

Lâmpisuh na lâm dîngte pen khuolgam pan a’ng peite hitaleh abânbân in a kilâm hi. A lâm dîngte pen ‘Na tu mom pâi oh!’ kici in ama ‘phung lapi’ a gên dînga a kisasah dîng hi. A lapi a gêntheiloute kilâmsah lou ahi.

A lâmdîngte in a pienna gam minthang pen louin amaleama kihântawh hi. Gêntêna in,’Tah ka pa tapa! Ngau khuovum neia mi ka hi; singhlum neia mi ka hi’ ciin tuolsià in kiminsiel masa photse hi.

(e) VÂITUNNA: Lâmpisuh zaw ciengin mipite honkhat tunkot pang lamah pusuoh a lougam suidân lim a kibawl hi. A lasah uh pen:-

“Gam va zuonta’ng gam va zuonta’ng,
Mîmva buolna gam va zuonta’ng’ ciin a lasa let uhhi.

Lougam sûite a’ng tun ciengin pasal pawlkhat in tunkot na khá uh a,hon pai nai lou uhhi. Lougam sûite’n(zongte’n) “Kot ei hon vuou” cia a’ng kikou ciengun a sung lam a, omte’n “Bang toh na’ng tung vuou ?” ci’n a dong uhhi. Vâitung lamte’n “Sumnu toh a’ng tung vung ei!, pâinu toh a’ng tung ung ei, kot ei hon vuou” ciin thumvei a kidawnzaw ciengun tunkot kihon pan hi. A’ng lût ciengun inntêhnu makai in nupite lî bangin ‘zungau’ khat ciet tawi in lougam suite zu a na tul zêl uhhi.

(f) Tumphuol Sia(leg-striking of campfire): Vâitungte leituol ah viel khat bang a’ng lâmzawtâh ciengin a kitaw kholsa tumphuol(meiphuol) sunga mei-âm vûm lîhlêh pen a kêng uh toh a tuoncîl mang uhhi. Tangvâlte thahât lâna(etsahna)[lahna] leh kidemna ahi.

(g) Sunglû: Lâmkâiteng Lâmkâisa in a’ng tawntawn u’a 'sunglû' díngin hing
kipan lêulêu uhhi. Pâpite in 'khuohunzu' na ne vuhhi. Khuohunzu phu masangin heitang khat zubel tungah a’ng kikoi masa a, zu phut, pupipa in tua heitang tangsuoh pai hi.

Lâmkâi 'sunglû' díngte kot a’ng tun ciengun "Kot ei hon u’aw" ciin thumvei a kikou zaw ciengun innsung lam a,omte’n 'Bang tawh nang tung vuoi ? ciin a dong uhhi.

"Sumnu pâinu toh ang tung vu’ng e,
Tâng za mîm za toh ang tung vu’ng e,
Tanu tapa toh ang tung vu’ng e,

Siel sawm siel za toh ang tung vu’ng e", ciin thumvei a kidawn zaw ciengin kot kihon in, innsung ah lâm kawmin ang lût vu’a, zu a kiguol dawnsah hi. Innsung lût cieng a,la kisa ahileh:-

(a). Sunglû veni sunglû veni e, Atongte siensung lû veni e.
(b). Atongte siensung i lû leh aw,ningzu beimaw aisa beimaw e,
lâm zu ne vâi,lâm zu ne vâi e.

(h)Kawlbu(Vâimîm) bawhsuh: Sunglû lasah manzaw ciengin innsung 'bâng kam' a kikhâi 'kawlbu’ tum pen tangvâl hatzaw diehte kitom in,a lu toh a su u’a, a gâp in a kesah u’a, a keng uh toh a tuoncîl let uhhi. Tam pen hauna lahna, nieng, kiningcing cinopna ahi. Kawlbu tang keteng tanu tazawnu in a luoh a, ama’n a tang hi

( i) Pusuohna: Kawlbu bawhsuh ang man zawcieng in 'Lâmgûi' kâikia in, zu khatvei ciet dinsa in, a kidawnkia a, ‘pusuoh la’ sa in innmâi lamah a kipusuoh kia hi. A pusuoh la kisa pen:

(a). Seino tângguol i lungkim e, thê bang tawnta veni e,
(b). Thê bang tawnta veni e, nga bang lâmta veni e. ciin la sa in a kipusuoh a, kem tungah lâmgûi kâiin a kizânhah hi.

(j)Siel kan kidemna: Panpini in ‘Tonna’ a kigou díng sieltang nâunganei khat singtawng toh a silo a nâng bep díngin a kisat nângnâng a, a piazo nawnlo ciengin tangvâlte’n mûikân kidemna, apmaina in a zang uhhi. A hâtte’n sieltang tungah phawipi thuopni, thuopthum bang pha in a kanzo vuh hi. Tangvâlte hât kidemna, hâtna lahna ahi.

(k) Lâmna: Ton cienga kilâm, lâm namte:- 1. Muollâm 2. Lâmpi suh, 3 .Saguol kêngkhâi(khawkhâi lâm) 4. Phîtlâm, 5.Dâhlâm leh 6.Lâmgûi ahi.

(l)Tonna ni lawdân: Ton hun ni phaza pen zulehsa a kicinna dungzuiin ni tampi (ni sagi dong) a kibawl thei hi.
Kipatni pen Panpini
Azîngni pen Zîngzuni
Nithumni Khêlêni (Amanni, inn hlepni )

(m)Tonna zulesa Hawmdân

A kigousa siel,bawng,lawite saphui peidân pen aneia, bang ahi.

1. A ngawng: ngawngpigutuhna pupipa kipie hi.
2. A ngum: sungpa kipie hi
3. Innsung sa sanggam zousie neh díngin a kibil huon hi
4. Tute in a satan ngaina vuh om bangin nga vuh hi.

(n)Sakawn: Atongpa bânah atongdíngpa zong sakawn a kipie hi. Sakawn pen
tawi kite hileh tawi li(4) bang pha díng hi. Atongsa,a âisate in a gaw leh a lup zuiin zuhâi sabâ a nga uhhi.

(o)Khenzu: ‘Khen’ i cipen sâi that,taw that, gâl thatte cinahi. ‘Khen’ zu sumdân
pen:- (1) Gâl khenzu (2) Sâi khenzu (3) Taw khenzu (4) Zângsielzu 5.Vaphuolzu (6) Vomzu, (7) Ngalzu, (8) Sazazu ci bangin zubêl khatkhat a kisum let hi. Zu hawmna ah thâ leh mat zuiin zuhâi a kipie zêl hi. A thâ vâng a, a ai sih leh, ama zuhâi kipe lou hi.

(p) Hânla: Hânla cipen i thâ i mat i nei i lamna tunga kiminsielna ahihi. Hânla sahna ah ‘Hinmuol’ a kisa hânla leh 'Sihânla' ciin namni a om hi. Hinmuol a kisa hânla :-

1. Gâl hânla : gâlmat ciengin a kisa thei hi.
2. Sâi hânla
3. Siel hânla ( Zângsiel mat ciengin a kisa thei hi)
4. Taw hânla
5. Ngal hânla
6. Vom hânla
7. Cingpi hânla

Ahivangin ngal 1eh vom pen ki-âi nawnlo a,vaitunni in ‘tunlup’ ciin zu a kisum hi. Hânlate pen a nam zûiin a om ngîmngiâm hi.

Sihânla pen mi a si ciengin a sipa in vantung khuomuol a, a sah díng cia a kihil ahia, hânla a dawng in kihil sieng lou hi. A tawpna lateng( lamal) khat kihen hi. Hil siengta lei ei ahing1âi te’n tua hânla kisathei nawnlo ahiziehin a sipa kihil kim lou ahi. Tam pen 'Phui hin a kici hi.

No comments:

Post a Comment