Sunday, July 29, 2007

Tulai Lamka - I

By Lealyan Thomte Denmark


Tulai Lamka thu tawh kisai kikupna lungluut huaitak tak a hong om a, thu kigelhte kana sim sim leh, tu kum bul a Lamka ka va phakna thu 'journal' ichidiam tutan gelh uutna neilo himahleng, keimah mimal a kava muhdan tamlou kahon kum dia - a sim peihte sim di lel in. Lamka a ka omdet louhna hi kum 18-20 bang hi ding ahita a. A sorkar lam hin, a ADC/Municipality/UT/6th Schedule leh adang dng te a thu paidan leh Lamka leh a mii te adia hoihpen thei khol kei mahle, i lamet leh a gaal apan India a Paite te khollian pen leh imi, i sa te tenna gam kum sawtpi nung a kava muhzual dan khong hilel hi.

Imphal airport apan ka suung ten a hong pii ua. Maruti van lui sim bimbem ta ah Tiddim Road ka hong taitou uh hi. 'Lampi leh nawp a nop ta. Kibawl thak vek ahi' chi leh nui themtham in ahon khamuan ua. Ka hong tai ta ngei ua, lampi chu et in chu a thak abang a. Hilele, a suk maam lamkha poimoh ngaih vak lou ahi di uam, Nambol ka tun ma ua ka tuap ka sin khiak kenchu hampha tak kahidi, bang kachi gusim a. Ahihjiak, ka lawmte mel uah, a lungkimna uh leh lametna te uh chiang lua a kigelh - hichi bang lampi thak a motor a tai ve ta kahi uh - ka muh chiang in, kisin pih nawknawk kha chu hihdi mah hi in kathei a, ka pautam khol kei hi.

Bishenpur ka hong tungtou ua, 'E, gintak sang in inntam ta na e' kachih leh, ka kianga a tu pan, 'E khai, hiai chu bangmha ahikei, Lamka mulechin thupi nasa lawdi' a hon chi hi. Lamka bangchi tuk a ana thupi di a de aw chih ka ngaihtuah kawm in Bishenpur a 1989 a ka va khosak khak lai khong ka ngaihtuah a. Lamka zaw tuk nailou ahi kha ding, a bazaar te uh kha huai hun lai a tawh kidanglam na a om lua in kamu kei a, 'soibum' (gawtuai thuk) zuakten kum 18 nung in a zuak na ngei mah uah ana zuak lai uh hi.

Ningthoukhong kahong tun touh unchu, kuplouh a mit a et thawh mai hoih zaw in kathei a. A hihditak le ahikha ding, thil thak lua, inn lian deuh, dawr lian deuh muhdi a omhet kei hi. Phubala ka tun lam uh katheih ma in Moirang Lamkhai kahon naih guih ua. Kum 15 paisa khong a khualzin kiik lam ahihkeh innlam (Lamka) phak di chianga Moirang a Lamka manawh di Bus khawlna bul a, dawr neu chikchik, nektheih zuakna tampi om a. Singzu, Mang Gan, Long nahtang limchi leh lim taktak, thei chi tuam tuam leh a vot ngiai ngiai dawndi Frooti theitui te bang. Innlam a naupang ahihkeh ana omte adia, nektheih, thilpuak leina dia zangin Moirang Lamkhai ah hi, alou thei lou in ka khol gige (uh) hi.

Kum 15 paita ahi chihpen lungsim a hong kilang khollou ahih man in, huai dawr tamlou ana omlai te kahong tung dek un 'Naupang te nektheih di i lei di uh hia?' ka chi hi. A kin a kin in, 'E ngaikei, innlam ah le leitheih. Nitak lam ahita, a lauh huai' a hon chi ua. 'Huchidan ahimaw'? chi in, ka theihlouh luat kha hai bang kakisa sim a lah, a lungsim ua ' Na thei kei tel mai' ahon chih di uh kha thei lua kahih manin. 'Eimahve, vuah le a zuk tawh innlam ah i lei mai di uh' kachi hi.

Tronglaobi manawh na lampi a Tualkhanpao, IPS, a Zi, lawm, sanggam leh a sepaihte PLA ten ana ambush na mun a hon kawkmuh uh leh - Moirang Lamkhai a nektheih leidia khawl ka rawt hi a hai huai dan kahon theih guih hi. Terakhong apan Kangvai ka tai sung ua ka lungsim a hong om chu, huai apan hiaitan bangchi dan a ki tung mawk a le? chi a kidawt na bang ahi. A dawnna ding hi ka lungsim ah ahong kilang thei kei a. A hong kilatna di san le omkhol lou mah ahi. Hilele, kum 25-27 paisa khong leh ka tleirawl leh tangval lai khong in Moirang tan bang ah le Taalpak te tawh ka va kisual kha kialou un, lawm hoih tamtak ka nei a. Ka nek leh giah theih nadi inn leh lawm tampi om uhi. Terakhong bang ka Zuu dawn na sek leh Kangvai a Talpak tamlou omte bangin lam hon awn uh hi.


Kangvai chu ana kaang chiahkei a, hilele Kangvai mah chu anahilai a. A Vai - te a omlai di uam chihbel kathei kei a, tu hun a, a khongsung a thunei te zaw zu gim nam philphel a khut gum a va kisualpih theih hinawn diin ka ging chiah kei.

Lam hon awt sangin, koi mun hiam ah mittuam sa a hon khollak vaakpih uut zawta ding un ka ging hi.
Torbung, Kotlian, Bualzang, Leisang, Monglianphai te theih louh karin kahon pel ua. Vuah le a zu nasa sim ta mahmah hi. Ka ngaihtuah na te, lamlian thak bawl phawk in hon sing buai geih geih ahihmanin tukverh apan en, lah thil mutaktak lou in Salbung leh Molnuom kahon pelh uh leh, ka gei a tu pan khatvei laiteng Khawmoi a lauh huaidan ( eimi te adia..kachimai a) gen kom in, a kholai lampi uah ’fast-forward’ in kaki sing tou nawknawk ua, meter 100 vel a, nidanglai a 'Farm' ichih sek na mun ah, lamet hetlouh in - lamlian sik tuak ah singkung lian taktak bang ana kiphun in, khua bang su mial tuan mahmah hi.

Tuiboung. Lamlian siik ah vanzuak a tute ka gaal muh a. A tam nawn kei uh. A zuak uh thilte le kathei samkei. Meitei Nu tu khat a om inchu, kanpuak, kurtai ahihkeh Nga zuak chu ahi ngei ding a. Singtang nupi ahih inchu 'Jawngtah' khong hidiin ka koih mai a. I Kuki unao te kineih sak mahmah a bazaar khel uh tumlampang a, DAO Office nung lakvel a Zuupi zuakte a omlai di uah aw? Nidang a abang in a limlai de aw? chih bang ka ngaihtuah mawk mawk a. Dang taak sim ziak adiam.

Hmarveng apan nidang a Lamka ten i 'neih' mahmah Lighthouse kahon pelh uh tawh kitawn in, Kammal Hassan in a ngaih zawng nu gen/lasak a theihlouhdan khong inn dim a i na et leh a lasak ina ngaih heuhou na mun uah, tu in India sepaihte lum dim thetthut ta ahi uh chih bang kathei a. A Officer deuh te chu Balcony leh Dress Circle khong a giak di un ka um hi. Electric pailouh zan a , inn mial bek buk chile, Inverter bulb 2 a suk vaak na mun katun ma in, nitáak, vuahzu leh mialsim ta ahih ziak in, Motor headlight a lamlian a hawktui niin luang leet zung zung te baak muh luat hi ka nei nawnkei.

Lamka hi ana thupi ngei a. Mii le a tam pet mah ua. A huih le, uih in a uih hi. A mipiite sungpuak leh veih hau lua zaw hiding un ka ging kei. Ngathu leh sathu zuak le huchi lawtel in pung tuan lou hi. Kholak ka vaak khiak masak niipen in, ka inn uh Beuhlah Lane bul apan New Bazar ka tung zou a - ka naak(breath) theih nawn louh jiakin ka kiik hi. Hilele awl awl in, a gimsia, a thual khu, a pawpawt(horn), lamlian zuih chia inn dam a tung kiik didaan, mialna leh zan dak 6 apan inn a om hiit hiat daante bang kahon zir a. Huailou in, a kua a kua in a ut hunhun uh leh zingkar baihlua chih le omkhollou a hong veh/kan thei ahi uh chihte bang ka kizir thak hi.

Lamka hi ana khangtou mahmah. A changkaan taak dan chu, khatvei Zuu Hotel a kava luut leh, dawhkan khat a mi 4 tukhawm leh BP ( Blood Pressure hilou 'Bagpiper Whisky' chihna ahi) dawn ka mu a. Nidang a mi 4 bang Zuu bottle khat tawh i tut khowm leh, thugen di ki tuh a chiak a kichiak hiven. Tu a chu, huai mi 4 ten amau Nokia phone chiat a kua kua hiam hou pih un..a houpih di neilou pa ana omkhak zenzen leh, 'text message' di bang ana omthei. A houpih te uh Mualveng, Tiddim Road, New Lamka ahih keh Chapel Lane khong a om hikha ding uh chihbel theihchetna omkei mahleh - lawmta kihou tuah khollou ale Zuu ki dawn khawm theih ta ahi. A 'ringtone' zat khenkhat te bang uh hoih thei mahmah. Kei bang inle tu a Benny Khongsai 'Zan Pung 8-9' kha nei zeih daan kahi.

Zuu dawn khom kia lou..innsung ngei ah leh. 'Once upon a time' in chu, phalbi chiangin i sungkuan in meiphu i awi khom a. Thute kikum in, i ki houlim ua - eite sungkuan ann nek hun thil kikup nahun a zanglua ihihlouh jiakun- phalbi zan a sungkuan a meiphu awi a tutkhom bang hi hun manpha leh, nu leh pa, ta leh naute thu kikup nahun hiin kana thei hi. Tun chu meiphu aki awilai thou a. Hilele a pawl 7-8 sim tleirawl nungak apan a inteeknu in mobile phone a neivek ta ua. Meiphu ma ah 'text message/SMS' kithon tuah in - amau buai in buai chiat uh hi. Kuan chiamnuih hon thon? Kuan bang hon gelh? chih khong kikum lel ta uh hi.

Mobile phone in (American-cellular) i suungkuan, i kizop/pawlhna kialou i khotaang hindaan tampi kheng in ka mu a. Hilele, a va suizui hial a muhsuah leh theihkhiak apan gelh kahi kei.

Nuihzat huai kasak khat chu..Lamka a mobile phone zang/zatdan chi 3 om a. PP ngen ahi. Khat na ah - Pre-Paid card zang te. Huachiah Post-Paid(subscription) leh Parents-Paid chih ahi. Western Europe leh khovel a gam hausa huntawk leh changkaak tawk ah kum bangzah hiam kana khosa sam a. Lamka( or even India) bang lom lom a mobile phone i zat uh hi thupi kasa in - Aircel, Airtel, BSNL leh Hutch leh adng dng te hamphatpih didan ka ngaihtuah chiang in - i innkhang/sak nu/pa chu - i tukverh apan kikou in houpih zaw maile..i gam leh dinmun tawh kituak zaw loudi ade aw bang kachisim hi.

Chiang le chiang zaw maithei.
Lamka leh a sehvel ah ka vak kual vel a. Motor leh autorickshaw zatdi tam mahleh, khe ngei in ka vaak uut sek hi. Veng tuam tuam leh lawm leh vual, tannau leh sanngam te ka kan theih teng ka kan tum hi. New Lamka bang chu man theihnadi khop in ana lian a. A pucca building vaaitun te bang chu, 'crorepatti' te bungalow tawh kikhiatna omlou in. Sum zaw tam hikha ding ahi. Koi a hong kipan hiam chihbel theikhol khang. Huchia, ka vak kual na a miite ka muh chiang leh Denmark apan hong ziin kahi chih a theih manun ..a tamzawte hon leh thudawt masak sek uh chu..'Hmmm..Lamka bangchi nasa a le' , 'Thupi nasa hia' chih hi ahi deuh gige hi. Ana thupi a ana hausa te hon dawt hileh bel theihsiam huai kha di..chi aw.

Ka dawnna chu..' Lamka ten na tui neek, meivaak, lamlian, nullah siangthou, khopi puahphatna, lamlian hoih leh sorkar fel, naupang te kimawlna, infrastructure, library leh adng dng te a hihna dinmun chiat a ding thrap a naneih chiangun, galvan tawi hi khan mawhbawk na lianpen khat ahi chih na theih theih chiang un, na giinna uh na nnasep uh leh na hinkhua a na suklat chiangun - thupi hi ding hi. Na sum neih jiak uh, foreign car khong leh mi khenkhatten building lian taktak khong na neih jiakua Lamka thupi hihet lou in - ken chu Lamka THUPI salou in zahtakhuai sa leh zumpih kahi'..kachi sek a. Khatvei chu ka Pii te khat bang tawh kava kisel ek kha uh hi. Amah teek ta in, Lamka dinmun ka kikup na uah, 'Pathian thu a haat photleh, khelhna haat ahi' a hon chi a. Ka nuih za lua in thuk le kathuk pah thei zawzen kei hi.

Huchi ahih leh Pathian thu lam ah ’tone-down’ zek le, i gam ah remna leh muanna hong om ding in, kidou, kithah tuahna te hong kiam dinga, I gam bang le a khan di bang in hong khang lou di ade aw bang chih uut huai in - chih le kachi mah hi.

Hilele tutak a omdan chu, Pathian thu haat lua in, beh leh namteng in galvan tawi ngai. Sorkar contract teng galvan tawite khut a luut - PDS tanpha bang. Galvan tawite tax ki pe vek. I gam puahna dia sum bikhiah te mimal sakhau a luut vek. Khua leh veng teng a kiven nna om. Zan daak 6 a khovel tawp. Kuamah ngaihdan gen ngam omlou. Nekguuk lama Talpaak ten hon pha nawnlou. Mahni leh mahni kithah tuah poi kisa nawnlou. A tualthah him him bang inle nungzang mul le suthou zou nawn lou. Hiai hi i Christian hih dan uh abang a. Hihle ahikha ding, ka inntung uapan ka daak khiak chiah, Lamka leh a sehvel a Biakin 23 ka gaal muh thei hi.

Manthat leh sih pih theih khamtheih lah beilou, a khaam tu taktak le ki omlou. ( Ahihjiak 'Rehabilitation Centre' bangchu sim sengdi le hilou. I tangval khangthakte bawlhoih tum a panla thei mimal leh pawl tampi ki om abat kar ah, sumdawnna hoihpi le abang vial hi). A khaamtu dinmun a eimi ding khenkatte te mahmah bang mimal hamphat na a zang bang le omkha abang hi. A sumdawng a hauhsakpih ki tamzaw. Saptuam heute leh makai kialou a, saptuam kichi ngeingei tenle, hiai khamtheih leh hihte te sang a, Nepal, Tibet ahihkeh mundang dang a khamangthang achihte uh ngaihtuah zaw uh bang. Heutu telching te lah sum mu masa lou a nasem uut omlou. Kar khat a bandh 2/3 vei om. Niteng neek leh taak zongte geel leh ngaihtuah na omlou. Lungkimlou a kiphin uut pawl niteng phial a om. Lamka hi Churachandpur hihsak nadia i lawhchin dan uh chu..lawm man om hileh mu taak ihi uh.

Ginna lam bang achu hat a hat vek ki bang in. Kou innsung ngei bang ale sungkuan kikhopna karteng a nihvei bang hon neipih uh. Bible chang sim, thumrual chih bang ’order of the day’ dan a ki koih mai. Ann ne dia chial a ka omna ah, Bible chang simlou, Pathian thugenna omlou leh thum masak ngailou a annkung hon uumpih mun 3 lel ah ka tuak hi. Huai innkuan te gingtu hithou mahleh uh, Bible hon phenpih, bang bung teng, bang chang teng ann kuang lui ma a hon sekhe te sang banga mihoih zaw hiun kathei hi. Ahihlouh tawp in le a se zaw kei uh.

www.zogam.com

No comments:

Post a Comment