Wednesday, July 18, 2007

I NAM LE I HAM

--------------------------------------------------------------------------------
Hang Do Lian
M.Div; Th.M (student)
Graduate School of Theology
Philipines
--------------------------------------------------------------------------------

Thu-laimu (Abstract): “Ken ka hi le Vantung ka tun cieng, Pasien a kum tawn a phatna ka nei cieng ZO ham ma zangh lai vang” chi in tami thului pumpi deina a tahlang hi. Laigelhtu in ham-le-pau khenkhat niamkiat thei a, hinanleh mangthang gige lo uhi, achi hi. Tuama bangin Zokam zong tulai nam dang leh ham dang lianzawhte’n liakhukhum thei a, Zo kampau nelsia leh manghil zong mi om thei tham hi. Tam bang mite adi’n Zokam pen a si bang a tuat thei ahia, hinanleh mi khenkhat a di’n Zokam pen hing gige dia, “Vantung dong a zang ut” mi om veve hi. Ham-le-pau kepbit mai hilo in, puaphat zel ngai hi. Tualeh khangthu-tuanthu chepte leh kepbitna mun (Archives) poimaw a, Zokam a kisun pawlpi laithotte, thukizahnate, report-te, leh adg.adg. kepbitna di’n “Archives” hoitah nei ding pen minam ham-le-pau kepbitna di’n kiphamaw hi.

Thu-chabi (Key words): Zo mite, Pyu minam, Khamtung Gam, Khangthu Tuanthu, Mualsuang.

“ Sua na ding mun ki teel thei lo, si na ding mun ki teel thei” a ci bang un Zo ii hi ding ii tel sih ua, ii ham uh zong ii tel tuan sih uhi. Zo ii hi zieh un Zo ham ii zangh uhi. A hiang, Zo hi na pi Zo ham a zangh lo a ham thei lo tampi om a, ang tam semsem lai ding hi. A hang te a nei ah ang gual vang.

Mi ci tawm, mi nam meng tampi khat mi nam gol te kawm kal ah kaipi suang te (hakai suang kawmkal a om te ci nopna hia, tua bang hakai te gol thei lo in phengphanat hi) bang in om uhi. Bang zan tawm in nam meng ta u le a ham, a nam uh mangthang lo ding hi. A hiang, a manthan thei na nawn lo ding bang in a manthan na ding uh zong lampi om thei kha ding hi. Sim zom le ci’n thei vah teh.

Kawl gam tangthu a thei le Kawl gam a khang ten Pyu minam thu ii za ngai ding uhi. Amau te Kawl gam ah mi khangto masa, mi khua phawh masa te hi in, a lai a ham uh tawh na om ngai hi tuah hi. A hiang tun amau te ki mu nawn lo, a lai uh ki sin nawn lo, ki zangh ta lo hi. Pyu mi te Zo mite bang hi le tua dan in a ham, a ngai na, a lai uh mangthang lo ding hi. A zieh pen, Zo mite bang in Pyu minam ten khangthu sim na, le ciepte na mualsuang, etc na nei lo uhi. tangthu tuanthu ciemte lo sut lo uh hi ding hi.


COLONIZATION LE MI NAM

AD 1500 kim pawl in Spain ten Lai Siang Tho le thauvui, thautang zangh in Philippines na colonized (na uh, na huam) uhi. Kum 450 bang a sawt zo cieng in Japan ten na uh kia in, a sawt lo in USA ten na uh kia uhi. Hun tom no khat sung a hi hang in USA te uh na zieh in Philippines mi “Filipino” te ngaina: ngaisut, lai, ham, nai-ngan-yi ‘politics’, pilna siem na ah etc, America te dan tampi tah zangh uhi. A hang gen da vai.



Kum 500 phial bang Spain ten a na uh zieh un tuni dong cieng a min te uh Spain min vive (eg. Lopez, Jose, Jesus, ‘J’ pen ‘H’ aw sua in Hesus in ki sim) hi’n, a hiang, teng khat teng ni a ki hal tei hang a ham uh Spain ham hi lo Filipino ham ‘Tagalog’ zangh uhi. Filipino ten colonization zieh in kum sawtpi hamsatna a thuah hang un a mi nam, a ham uh man sua lo uhi. A zieh pen, lai sim, lai siem ten, a ngaina uh na ciem te, na at uha, a pu a pa te un zong khangthu tuanthu, a ngaina te uh na sut in, tua dan in a ham, a nam uh na kem thei uhi.

Kawl gam a om Pyu mite bang in a lai, a nam, a ngaina te uh ciem te lo, sut lo hi u le Filipino te zong mangthang zo phial ding uhi. A zieh pen, Filipino te mi nam dang te khut sung le uhna sung a om hi na lai hi.

GLOBALIZATION LE MI NAM

Globalization in sum nei, zaa ‘power & authority’ nei te hau na le thu nei na a kip sah semsem a khansah semsem hang in mi nam meng le mi zawng te ding in phat tuamna tampi pe lo hi. Globalization zieh in a sia tampi tah a om hang in a hoi na zong a om sam a, tua te minam tawm te ding in zong a sim cing veve hi. Globalization zieh in a piang tampi a om sung pan ah mun khat pan mun khat lal na ‘migration’ thu gen vai.

Globalization zieh in mun khat pan mun khat lal na, gam khat pan gam khat lal na ‘Domestic & International migration’ khang hi. Khamtung pan in Yangon le a dang khuapi te ah Zo mite tampi tah kum siel in lal uhi. Tua bang a a lal ten a ten na mun a ki zangh ham “ Kawl ham” Sang, zum, zee ‘bazaar’ etc te ah zah lo pha maw a, tua zieh in amau ham: Zo, Tedim, Thado, Siyang, Hakha, Falam etc ham te a inn sung beh uah ki zangh tabo hi.

A khawh pen le a poi pen in, nu le pa tampi tah in a inn sung na ngawn uah a ta te amau ham tawh hopi ta lo uhi. Zo te deudeu uang mama uhi. A pian na khua Muizaang, Lamthang, Lungtah, Gamngai, Gelzaang, Bumzaang, Khuadai etc lah pan Tedim, Tonzaang ah lal in, kum sawm bang a sawt zo cieng in a ta te un Zo ham thei nawn lo, ham thei nawn lo ta zen in a inn sung uah Tedim ham ki zangh ta zen hi’e. Liang aw ei! Pawl khat ten Zo a hi na na ngawn uh zum pi ta valong. Mawk zaw zen phial aw!

Khamtung gam a teng Zo mite beh lal hi lo in leitung mun tuamtuam pan minam tampi tah gam dang ah kum sial in “lo no na le tui dam zaang” sui in ki lal hi. Tua bang mi ten a tuntun na uah a ham, a ngaina le a nam uh hanciem tah a a kep sih uh a, a sin sih uh le, a ze kai pen a khang thum na ten a ham, a ngaina, a lai te uh thei nawn lo ding uhi. Ang piang thei ding gen na hi lo in tu mama a a piang thu hi.

Rev. Dr. Stephen Hre Kio, Hakha mi, Kawl gam a khang, United Bible Society ah kum tampi sem in Guam, USA ah kum sawt simsim a om hi. A inn veng te, a mel thei te, Hakha ci gen thada, Kawl mi zong om lo a a ta te minam dang kawm kal ah khangto uhi. Tua zieh in “ ka inn sung uah a hi thei bang in Hakha ham zah ding ka hanciem uha, a deudeu in nipi khat in ni khat ham dang zangh lo in Hakha ham beh zah ding dan ‘rule’ ka nei ua, tua zieh in ka taten Hakha ham thei hi” ci ngai hi.

Tua zieh in Kawl gam Vai gam pan “lo no na le tui dam zaang” sui a lal ten limtah le hanciem tah, ki cien tah ma a ii ngaina, ii lai te a sin a kep sih uh le, khang thum na ten ii ngaina, ii ham te thei nawn lo ding ua, a tun na gam mi sua ding a hanciem hang un Identity Card beh nga ding in, mun dang gam dang pan a pem ta le lal a hi na uh a tun na gam mi ten mangngil ngai lo ding ua, mi bawl lo ban ah sim maw na a tuamtuam le nen niam na a tuamtuam thuah lai ding uhi. Upmaw thu gen hi lo a, a za len pen le a suata pen gam a ki gen USA a tung Asian te le African ten tu mama in kumpi zum, na sepna zum le company le sang lah ah ni sim in thuah uhi.

Tua zieh in globalization zieh a hin zong, “lo no na le tui dam zaang” sui na zieh a pem tatna le lal na ang tam semsem le tu zo kum 150 pawl cieng ii ham a zangh mi ang tawm semsem ding a, a hiang mangthang tuan lo ding hi.

HAM KI ZAWITAWN ‘ KI NAI’ PAWL KHAT

Leitung minam tampi tah in ‘father’ pa ii ci ciet uha, Zo mi Roman Catholic pawlpi ten pen Topa or topa ci uha, ‘pa’ ci veve sam uhi. A khiet na a ki bah ban ah a aw sua zong ki bang hi. Lunglut huai. Kawl gam le India gam a teng khamtung mi ‘sing taang mi’ ten ‘noun’ ‘adverb’ or ‘adjective’ a ki bang in in ii zangh uhi. Gentena’n: inn, lo, voh, thau, hoi, sia, san, sa, etc. Tam te zieh in lungpi cing khai ciet in, ki thukhat zo ding uh hi lei, Khamtung ‘sing tang mi’ te ham pen zah ngiam ding ham ‘common language’ in bawl thei na ding lampi om kha ding hi.

A hiang, kam mal ki taang ii nei hang un, a veh pi’n ki bang sieng ta ci na hi lo a, tua ii ki bah lo na tawm no khat in kum bang za ei khat ei ma hamciet: Zo, Tedim, Thado, Siyang, Hakha, Falam etc ii zangh uhi. Bangtan zang lai ding koima tung ah a ki nga sih a, nang ma tung ah ki nga hi. Ken ka hi le Vantung ka tun cieng, Pasien a kum tawn a phat na ka nei cieng ZO ham ma zangh lai vang. Mi pawl khat in a ham uh a ang zangh nawn lo tahpi dinga, a hiang khen khat in ang cing, ang kem, ang pua in ang zangh siem mama ding uhi. A ham a zah uh an gang-tang lai ding uhi. Kum bang hun lai ei khat a Kawl gam “Myanmar” a ki zang Pyu ham tun a ki zah tah lo, a mi nam na ngawn a ki mu thei tah lo hang in tu hun 21st Century ah mi nam khat, ham khat mawh manthan nawn lo ding hi. A zieh pen Pyu te hun lai bang in tu lai minam ten a mi nam thu ciem te lo kem lo, zangh lo in ii om sih uhi.

Zo mite deudeu a ding in patau a huai lo zie! Bang zieh la? I khangthu ii tuanthu uh tam pi khat in ii sut thei ua, ciep te na zong ii nei uhi. I ham uh tawh Lai Siang Tho, Labu te ii nei ua, tangthu tuantu te nei in, tua te ii khua mualsuang tung ah ki at zo a, tun lungtang satah tung a a ki at ding le a ki ciepte ding thupi hi. Zo te na ngawn in ciepte na nei ci lei mi nam gol le mi nam tam a khangto ten ciepte na nei ta va leh ma ven! Tua zieh in bang zieh a tua te ham tu hun 21st Century hun ah mawh man nawn ding la?

LAI SIENG THO LE HAM

Hebrew ham tawh Pasien Kammal ‘Lai Sieng Tho’ na ki giel masa hi. A hang tampi a om ding te lah ah khat gen lei, Hebrew ‘Hebia’ ham tawh Lai Sieng Tho a a ki at hun lai in, Hebia mite za a khangto, mi nam dang om lo a, amau ham minam dang ten zong thei uhi. Kum bang za ei zaw khat cieng Lai Sieng Tho Greek ham tawh ki tei kia hi. A hang tampi om ding lah ah khat beh ma gen lei, Greek te khan to hun lai tah in amau bang a khangto, vang nei, thu nei minam dang na om lo a, tua zieh in pilna sin na, sum suina, nai-ngan-yi ‘politics’ etc te gen na ding in Greek mi nam bup ci phial in na thei hi tuah hi. Topa Jesu’ Aramic tawh thu a gen hang in Greek lai tawh na ki ciem te hi. Kum bang za zaw cieng ei khat in Mangham “English” taw ang ki tei kia a, tua hun England te khanto dan le thunei dan ii sim ciet ii thei ciet ding hi.

Lai Sieng Tho sangnau pang le sia te ci sim lo minam dang ten Hebia ham le Greek ham tawh Lai Sieng Tho a sim tah lo a et tah lo hang in Hebia ham le Greek ham mangthang nai tuam tuan lo hi. Ni dang za in minam dang ten zangh talo, thei ta lo ci na beh hi. A mau ham ahi zieh in a gam a om ten a zah beh tham lo mun dang a om ten zong tu dong cieng ma a ham uh zangh in a ngaina uh man sua tuam tuan lo uhi.

Hun khat lai in Tedim kual a teng minam bup: Zo, Thado, Tedim, Siyang etc te a ding in Tedim ham tawh Lai Sieng Tho na ki tei a, tun Zo, Thado, le Siyang ten zong amau ham ciet tawh Lai Sieng Tho a nei tah hang in Tedim ham mangthang deh-suai lo hi. Tua lai innpi pa ham ‘Teizaang’ ham lian tawh Lai Sieng Tho a na ki tei lo hang in innpi pa ham tawh a ki nai pen le a ki zawitawn pen Tedim ham tawh Lai Sieng Tho a na ki tei pen Pasien gelna khat om ding hi.

Bang tawh ki bang ei ci le, Khamtung gam Zo miten Dawi biehna le pu pa ngaina biehna, paina nuasia in Pasien a bieh na ding un Pu Pau Cin Hau , innpi te tapa khat in a na gen pen Pasien gelna gol mama khat hi. Innpi te sung pan a hi lo minam dang Zo, Thado, Siyang, etc te sung pan khat in na gen meimo le nuam tual tuan lo ding hi.

PASIEN in A kammal le A thu mi nam meng, mi te thei phah lo le phawh lo te na ngawn in a theithei, a zah thei na ding le leitung bup ah AMA thu a ki gelh thei na ding in minam khat ii ham na zangh hi, ci ka um hi. Tua a zah kam le ham lai te a hun lai in a mun a mual ah a ki lim zah te na hi hamtang hi.

THU KHUPNA

Na ham, na kam mang ngai nawn lo ding a, hi na’n le nang le na inn kuan ten na zah sih a, na thei sih le no a ding in a mangthang tawh ang ki bang ding hi. Mi pawl khat in Vantung a tun cieng un, a kum tawn a Pasien phat na a nei cieng un a ham uh ang zangh ding uhi. Nang le na inn kuan pi ten ee lee!

No comments:

Post a Comment