Wednesday, July 18, 2007

ZOMI TOH KISAI KIM SIPSEP IN

KHENPI 1

1. ZOMITE’ KICIAPTEHNA VAPHUAL THU

Zomite in thumanna leh cihtakna thupi sak uh a, tuate ciaptehna dingin vaphualin a kiciamteh uh hi. A pau a ham uh kithei lo-in, Kawlgam Vaigamah kikhen uh a, ngeina nangawn damdamin ki gamla deuhdeuh ding tawh kibang napi, Zomi kici nam khempeuh in amau leh amau a kiciapteh nadingin “Vaphual” a zang khawm thei uh hi. A tangthu a nuaia bang a hi hi.
Ni dang lai-in Lawi Thang leh Sial Lian kici unau nih om a, Lawi Thang a uzaw hi-in, Sial Lian a nau zaw ahi hi. A neu mahmah lai-un a nu uh si a, a pa un zikik a nei hi. A nukik un Lawi Thang leh Sial Lian it lo-in bangcih leng hih naupang nih tawh kigamla thei ding cih bekbek a ngaihsun thapaai hi. A pasal kiangah, “Hih naupang liakluak nih tawh khuasa khawm theilo ding ka hih manin, na siamsiamin mundangah hawlkhia in” a ci hi. A pa in a tapate nih hehpih huaisa-in it mahmah napi a zi’ phunphun thuak hak sa mahmah hi.
Ni khat a pa in paalbawm lianpi khat a phanphan laitakin a tate hong pai in, “Pa! na bawm phanphan bang ding a hia?” ci-in a dot uh leh a pa un, “Gun a suang no mau ciacia ka puakna ding ka cih hi ven” ci-in a dawng hi. A zawh ciangin a tate sam a, “Tate, hih bawmpi sungah na ta uh hiam hong kisin dih sin vua le” a ci hi. A tate zong lungdam mahmahin, hong kisin teltel uh a, a ta uh hi. Tualai takin a pa un bawmpi kisuanin khuanawl lam a zawtpih vingveng hi.
Mual khat a khup ciangin, “Tate! hih lai-ah hong nusia leng innlam na thei lai ding uh hia?” a cih leh a tate in “Thei mah nung pa! Hih khawng ka sing tom zelna uh hi lo maw” a ci uh hi. Pai leuleu-in mual khat a khup ciangin, a pa in “Tate hih lai-ah hong nusia leng innlam na thei lai ding uh hia?” a ci kik hi. A tate in “Thei buang ee, pa! Pute’ sial pute’bawng ka cincinna uh hi lo maw!” a ci uh hi. Pai leuleu-in mual khat a khup kik ciangin, “Tate! hih lai-ah hong nusia leng, innlam na thei lai ding uh hia?” a cih kik leh, a tate in “Thei nawn kei nung, Bang ci-in maw pa! Hong nusia ken maw pa!” a ci uh hi. A pa un tua lai-ah khawlpih a, a tate hik khawng khah khawng a etsak khit ciangin a ihmu sak hi.
A tate a ihmut sip khit ciangin a pa in a hikte a khahte’ kiangah, “Ka tate in hong sap leh ‘Hawi” na ci un” ci-in vaikhakin, nung hei kawmkawmin a ciahsan hi. A tate a khanlawh ciangin, khua pangsan hun hi ta a, a kiim a paam a et uh leh a pa uh a mu kei uh hi. “Pa, pa aw” ci-in a sapsap uh leh hikte khahte in “hawi” ci-in a na dawng uh hi. Unaute in a cih nang uh thei nawn lo-in, a gil uh kial mahmah a, a kapkap uh hi. Gamlakah nektheih zongin a vaak leihleih uh hi. Nektheih a muh peuhpeuh uh, phalhawmin a ne uh hi.
Ni khat vasa bu khat mu uh a, a u in a va et saisai leh vaphual tui tang khat a na om hi. Khia suk leh lah kitam ding, ne leh lah a nau in ngawl ding ahih manin a u in a kam sungah muanin sing tung pan hong kum suk hi. Leilak a tunma-in vaphual tui taamin valh kha a, vaphual a suak pah hi. A naupa in a upa vaphual a suah ciangin dah mahmahin amah kia a kapkap hi. A u in “Nau aw kapkap kei ou! Nek theih singgah ka muh peuhpeuh hong puak ning aw, Lau ken aw” a ci hi. A u zong singgah zongin a lenlen leh munkhatah gam hoih gam nuam mahmah khat mu a, a naupa samin tua khua-ah a tengsak hi. A naupa in tua khua-ah a sep peuhpeuh lawhcing a, a khawi peuhpeuh pung mahmahin, a sawt lo-in mihau mahmah khat a suak hi. Zi nei-in ta nei-in nuam a sa mahmah hi. Nek leh dawn kiningcing mahmah a, khua hausa nangawn a sem hi. A upa in zong vilkik nawn lo-in kum sau veipi a kikhen uh hi.
Ni khat ni ciangin, a naupa Sial Lian in ton ding hong vaihawm hi. Zu leh sa na khempeuh kicing khin dildel a, a nunung penin a upa a sam nuam hi. Tua ahih manin a upa a sam dingin vasa khempeuh a kaikhawm hi. “Ka upa sam nuam hi veeng, kua in hong sapsak thei ding uh ham a ?” a cih leh Baibek in, “Ken sam thei ning ei” a ci pah buatbuat hi. “Bang ci sap sawm na hia?” a cih leh, “Belek, belek” ka ci ding hi a ci hi. Vasa khempeuh in a nuihsan ngeeingai uh hi. Sial Lian in “Nang sam thei kei ni ciai” a cih khit ciangin, vasa khempeuh a banbanin kisinsak a, a sam thei ding kuamah a mu kei hi. A nunung petpet ciangin, Vavui in, “Kei hong kisin dih ning ee” a ci hi. Sial Lian in “bang ci sap sawm na hia?” a cih leh, Vavui in “Tu, tu, tu, tu git ka ta aw e nau in Tonkhuang kai ee, phual aw hong zo in ka ci,” ka ci ding hi a ci hi. Tua ciangin Sial Lian in “Nang sam thei mah ni ciai “ ci-in a u sam dingin a sawl hi.
Ton kipat ni zingsangin, a u Lawi Thang hong tung huak-huak takpi a, inntual tungah hong laam hi. Sial Lian zong nuam mahmahin, a inntual laizangah hong pai a, a u a muak hi. A u in a mul khat botin a khiatsuk leh, a nau in hoihsa mahmah a a lukhu tungah totin mipi lai-ah a laam hi. Sial Lian lam siam mahmah si, vaphual mul tawh lah kilawm mahmah si ahih manin mi khempeuh in hoihsa-in a eng mahmah uh hi. Papi khempeuh in vaphual mul ngen pah ngeingai uh a, a u in zong a mul neih khempeuh botbotin a khiatkhiat hi. A nu kik in zong a nget leh, vaphual in a ekpeek a, a kamsung Tu-in a si pah hi. Vaphual in a kha a mei a bei dong botbotin khiatkhiat ahih manin a tawpna ciangin leng thei nawnlo-in leilakah hong kia a, a naupa in a tangsaal-ah a kem hi. A nau in a mei a kha a kim dong a kep a vak khit ciangin a khah kik hi.
A u in a len khiat kik ding ciangin, a naupa’ kiangah khitui mualtuang sa in “Nau! hih lai mun sang a nuamzaw gam khat mu khin ka hi aw. Tua lai-ah a tawntung ih tenkhop theih nading ni khat ni ciang hong sam ding ka hi. Tua lai mun nong tunnop leh thumanna leh cihtakna kiptakin len tinten in la, na nuntakpih in aw. Tuate ih gamh a hi. Mangngilh het ken aw Sial Lian!” ci-in a vaikhak khit ciangin a leng khia vingveng hi. Tua huna kipanin tuni dong vaphual ahi a u Lawi Thang leh a naupa SialLian a kimu nawn kei uh hi.

2. Vaphual thu khat leuleu-ah:
Vaphual nupa a kici pen vasa dangte bang lo-in a ki-it pha diakte uh ahi hi. A nu hiam a pa hiam khat a si om leh lungleng lua-in amah guak om nuam salo hi. Van sangpi-ah lengin sangpi atun ciangin lei-ah kikia sakin kisih bawl tangial ci uh hi. Tua banah a bu sungah a tui a nu in a op ciangin, hoih takin a bu khempeuh singnai tawh hu bit sitsetin a luthawl theih nading mun khat bek vangsak a, apa in an zongin vak khia-in a nu an va puak zelzel hi. A hi zongin a om loh kalin mun khat vangsak, keh sak kha leh apa lungkim lo-in “nang ciampel, ka om loh kalin midang tawh kizom hi teh, ci-in an puak nawnlo, don nawnlo ahih manin a nu pen a bu sung pan lah leng khia thei nawnlo-in tua bangin a bu sungah si-in muat cip lel hi, ci-in khanglui te’n na gen uh hi. Ki sihpih ngam zah dong a ki it ahih hangun a ciampel aom ciangin ki nusia ngam mahmah uh hi.
Tua hi a, hih VAPHUAL’ cihtakna leh ki-itna thupi sa-in ei Zomite in Zomi kiciaptehna-in ih nei hi.



2. KUA TENG ZOMI?
I
Zomite in ‘Zosuante’ ih cih, Mizo ten ‘Zo hnahthlak’ a cih teng pen British kumpi in hong awp-ma-in amau hong ciaptehna-ah ‘wild hill tribes’ ci-in, ih gam pen ‘un-administered area’, ci uh hi. Zosuan laka nitumna lam a tung masate pen Bengali leh Assamese ten ‘Kuki’ ci-in na ciamteh uh a, hih pen Mikang lai tawh a kiciaptehna 1792 kum hi ding hi. British kumpi in 1872 kuma Mizoram lak a kipat ciangin, tua lai taka Lusei kampau tam pen a hihna tawh a gam pen ‘Lushai Hills’ vawh pah hi. Kawlgam lamah ahih leh ‘Chin’ ci-in hong ciamteh hi. Ahi zongin ‘Chin’ cih kammal bang cihna, koi pan hong kipan, bang huna hong piang cih kankhiatna taktak om nailo hi. Lam khat panin Zo minamte Chin hong kicihna Kawlte hong lawhna a kikawm maw? ahih kei leh Mikang galkap ten Chin hills-a Hausa a tuak masak pen uh Pu Khaw Cin min tapsaka ‘Khaw Cin hills/ Cin hills’ a ci zong hi zaw kha thei hi. Bang teng hi ta leh, Chin pen tu huna Myanmar a kici gam lama om teng hong kitangsak zaw deuhin, India gam lama om teng Lushai ahih kei leh Kuki, cih kitangsak zaw deuh hi. Mikangte in Zo minam teng mi khat sa khata hong muhna tawh lom khata hong lawhnop uh ciangin ‘Chin-Kuki’ cih bang, ‘Chin-Lushai’ cih bang, ‘Chin-Lushai-Kuki’ cih bang zang uh hi. Tua ahih manin British kumpi in Zo minamte tenna teng uk nadinga 1896 kuma a bawl thukhun zong ‘Chin Hills Regulation Act’ vawh ziau hi. Hih thukhun pen Chin hills baanah Lushaite, Kukite leh Nagate teenna teng huamsakin kizang hi.
Mikangte in Chin, Kuki, Lushai ci-a hong ciapteh uh hangin amau mah in, “Amau pen Chin hiam, Kuki hiam kici het lo mah uh hi ven,” hong ci kik veve uh hi. J.G Scott in a laibu, ‘Burma’ cihah, “The names Kuki and Chin are not national, and like others, the people do not accept the name given to them by the Burmese and ourselves; they do not call themselves Chins and they equally flout the name of Kuki which their Assamese and Bengali neighbours use. They call themselves Zhou or Shu, and in other parts Yo (Zo) or Lai” ci-in, Dr. G.A. Grierson leh midangte muhna mah tawh kituakin na gelh hi. Bertram S. Carey leh H.N. Tuck ten zong Zote, Thadote leh Guite thu a gelhkhopna-ah “These Zos, Thados and Guites are called by the Manipuri’s Kuki or Khongjais, who only made their acquaintance after they had migrated north, but the people call themselves by the name of Zo (Yo)” ci-in na ciamteh uh hi. Guite Innpipa Pu Go Khaw Thang zong, “Go Khaw Thang, who, as already related, was seized by the Manipuris in the course of the Lushai expedition of 1871-72, was the Zo Chief of Mualpi,” ci-in Zo hausa mah na ci uh hi. Mikangte in Chin, Kuki in hong ciapteh uh hangin amau mahin ei le ei Chin peuh, Kuki peuh i kicih mel leh sa tawh kizui-in Leitung minam lompi thum om laka Mongoloid minam hiang khat hi-in, kampau tawh kizuia Mongoloid minam lompi thum laka Tibeto-Burman hiang loh lam hong tel mahmah uh hi. Mikangte in Chin-Lushai-Kuki hong cih hang, amau mahin ei-le-ei ‘Zo’ kici uh hong cih mah bangin, tu panin hih sungah ‘Zo minam’ ci-in kizang ta ding hi.
Zo minamte pen minam thu kante in Mongolian mite suan… Tibeto-Burman laka mi…” hi-in gen uh a, kipom kim thei tek hi leh kilawm hi. ‘Mongol’ pen minam min hi-in, ‘Mongolian’ pen zepna kammal (adjective) hi a, ‘Mongolia’ cih a gam min genna-in kizang hi. ‘Mongoloid’ cih leuleu pen ‘Mongol’ minam suan leh khak teng genna-in kizanghi.
Tua hi a,Zominamte in khat ihi hi. Zo minamte in ih bul ih phung taktak (ethnic origin) a kikankhia nailo ahih hangin ei pen Tibet gam tawnin Sengam pan Kawlzangah tungin, tua panin tu-a ih omna tengah a kizeel hi hang, cih ih pom thei tek hi. Pu Vum Son’ muhna-ah ih minam min ‘Zo’ cih pen ‘Zo’ kici mi khat’ suante ih hih man hi, ci hi. Tua ih pu ih pate gam in Sengamah ei tawh ih kibatpih Tibet mite, Kawl, Naga, Meitei, Bodo, Kachin, Lahute tawh teengkhawm hi. Sengam panin Jesuh suahma pekin sim lamah kitaikhia-in, Jesuh suah khit kum za khawng ciangin Chindwin gamkuamtengah kiteeng ta hi, cihi.
Kawlzang panin Zo minamte AD 1000 kum pawl panin nitumna lam khamtung gamah tai kipan ta dingin kituat hi. Khamtung gama a tai, pawlkhatte in Ciimnuai khua sat uh a, tuate pen tulai taka ‘Zomi’ a kici Tedim gam, Tonzang gam, Manipur gam leh Mizoram donga teeng, Ciimnuai-a piang a kici teng hi. Ciimnuai khua mun in tulai taka Saizang khua khang ahi hi. Pawl khatte in Sunthla khua kiangah Lailun khua sat uh a, tuate tulai taka ‘Lai’ a kici- Falam, Haka leh Thantlang mite hi-in, Lailuna piang zong kici uh hi. Pawl khatte in Sumpui munah Bochung khua sat uh a, tuate Lusei suan minam tuamtuamte hi-in, tua panin tulai taka Mizoram kici-ah kizeel uh hi.
A tai lote Zo minam pawlkhatte Yaw gamah thaam suak uh a, Kawlte tawh kiciau uh ahih manin Kawl bang buang, Zo bang buang khat suak uh hi. Kawlte in ‘Zo’ pen ‘Yaw’ ci-in gelh uh ahih manin ‘Yaw mi’ a suak uh hi. Zo minamte khamtung lamah a lomin a tai-ma-in khamtung gamah Khumi/Khamite na tung zo uh hih tuak hi. Asho-te pen khamtung kah lo-in Kawlzang leh Arakan zang lam zuan uh hi. Cho-te bang ci lal uh hiam cih ki theilo hi.
Hih bangin Zo minamte namdangte in a tuamtuama hong ciaptehna uh hang ahi zongin, ih lalna lampi zawi kibat lohna hangin ahi zongin, tu-in lom tuamtuamin kikhenin nam tampi ih kisuah hi. Hih banga lom tuamtuama ih omna in nidanga minam khat hi napi damdama a kikhenkhen maw, ahih kei leh nidanga minam tuam tek kihi napi damdama a kigawmgawm maw? cih ngaihsuthuaipi khat suak hi.


3. ZOMI NAM NI HONG PIAN KHIATNA ZIA

Zomi Nam Ni pen Tuunkha (February) 20 ni-in kiciamteh hi. Hih ni in muhna toi tawh hong piangkhia vat hilo-in minam leh gam itna lianpi tawh hong kipan khia ahi hi. Hih Zomi Nam Ni hong piankhiatna thu pen thuk-in zai-a, zong sang mahmah hi. Hih ni-in Zomite’ adingin suahtakna, ki-it kilemna, minam vai leh cikmah cianga a mangthang ngei nawnlo ding Zomite’ tangthu mungpi khat ahi hi.
Zomite’ adingin Zomi Nam Ni a hong piankhiatna thu tel taka ih theihtheih nadingin hih banga a hong piankhiatna tangthu tawmbeek ih theihloh kiphamawh hi. Mikang kumpi in ni suahna lam gamte hong keeka, India ciang hong tung ta hi. India panin Kawlgam khanglam teng 1824 kumin hong la hi. 1852 kum tak ciangin Kawlgam phellang hong laaksak khin ta uh hi. 1885 kum ciangin Kawlgam buppi hong nuaisiah uhhi.
Tua hun laitakin Zogam pen ei le ei ki-ukna India leh Kawlgam kikal-ah om hi. Zogam in Kumpi neilo-in mi khempeuh kumpi leh nautang kici hi. Ki-ukna Thukhunpi kineilo hi. Hih bangtengin gamkeek, huang-eu Mikangte in hong muh ciangun Zogam hong sim uh a, kum tampi hong sim khit 1896 ciangin Zogam hong la zo uh a, 1907 ciangin Zomite’ deihna hilo, Mikang kumpi deihna tawh ki-ukna hong bawlsakin Zomi tangpi tangta deihna donglo-a, Zomi leh Zogam uk ding Ukpi (Feudal Chief) hong guan ziau uhhi.
Tua banga hong bawlnate uh kithuak nuam tuan lo-in Kawlgam sunga om minam kimte tawh a kibangin Zomite in Mikangte ih dona tangthu ciaptehna-in Zomi Nam Ni hong piankhia ahi hi. Tua tangthu leh-et kik leng:-
1939 kum khit ciangin suahtakna ngah nanga hanciamna hong nasia semsem hi. Zomite’ khuamuhna zong hong zai semsema, Zomi Kipawlkhopna panmunlente in gamkeek Mikang kumpi’ tungah anuaia bangin nam 9 na ngen uh hi. Tuate in:-

`1. Zogam in Zanggam tawh a kibanga ki-ukna lama phattuamna angah nading.
2. Zogam ki-ukna pen Zomite deihna tawh kizui-a Thukhunpi bawlnang.
3. Pilna lam, cidamna lam leh sumzuak sumleinate a khantoh nanga puahphat nang.
4. Zogam pilna sanglam aman langa puahphat nang.
5. Suakta taka Biakna zuih theih nang.
6. Zogam lampi kizopna amanlanga hong bawlsak nang.
7. Zogam leh Zanggam suakta takin kikawm kizop theih nang.
8. Zomite mimam dangte tawh liangko kikima kizop theih nang.
9. Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam in zong a kibanga a ngah pah nang.
ci-in thu nam 9 na ngen uh hi.
Hih atunga ngetna nam 9 te Mikang kumpi in a piak ding sangsikin, hih kipawlna a bei nang hanciam lai hi. Makai teng zong gamvai (politics) a sep nawn loh nang uh thupia zawsop hi. Ahih hangin mipi-in Mikangte’ vaihawmna a deihlohna uh nakpi takin lakkhia uh ahih manin Kanpetlet pan Mikangte taikhia uh hi.
Kawlgam in Suahtakna ih ngah cil ahi 1949 kum-a ki-at Gambup Thukhunpi tawh kizui-in Paliman (Parliament) a a dawl tungnung leh a nuainung ci-in dei nih om hi. Zomi namte adingin tua Paliman dawl nih aitang palai puak ding hong kul ta hi. Palimanah Zomi tangpi tangtate’ lungkimna tawh a kitel palai puak ding ahih hangin Minam kim Palimante- ah gamke dangte bangin Ukpite leh Khawk-ukte’ tel palai puak ding maw- cih thu kitelkhiatna hong omta hi. Tua thu siangsak dingin Zomite kimtaka thu kikupkhopna akhatveina Zomi Nambup Khawmpi (Zomi National Conference) Falam khua-ah 1948 kum Tuun kha (February) kha 12 ni pan 22 ni dong nasia takin kibawl hi. Tua khawmpi a ni nihni-in Tedim pana Pu Thang Khaw Kai in thu sunna nei hi. Tua in Suahtakna ngah ma hun lai-in Zogamah Gamkeekte’ hong nutsiat gamah hoihlo ahi hi. Ukpite leh Khawkukte’ hong uk cipna hanga a piang mi zawng tangpi tangta’ tungah kilawm kituak lo-a siah donna, kuli vanpuate thaman pia lo-a sawlna, mizawng nautangte in khua-ul sisan luanga a thalawhsa, a sepsa tungah thuman lo-pi a laksakna, akipan a thuneihnate uh uang zatluatnate’ hangin nakpi takin gentheihna kithuak hi. Tua ahihmanin hih Ukpi ngeina tawh ki-ukna a zung natawmin longkhia-a ei leh ei suakta taka mipi’deih ngeina tawh ki-uk na’ng cih ahi hi. Tua a thusun pen Falam khua huam Lailun khua pan palai Pu Chun mang leh Kanpetlet pan palai Pu Thang Muangte nih in thukimpih pah uhhi. Tua a thusun thukimpihna mipi vote tawh a khensak uh ciangin mipi 5000 sung pan vote sagih bek in nial-a vote 4993 in thakhat thu-in lungkimpih ahih manin kikipsak pah hi. Hih banga atamzaw thukimna tawh Ukpi ngeina a kibeisak nadingin Zomi nam khempeuh mipi’ deihna tawh ki-ukna ahi Democracy huihdam kidik kha a, khuamuhna mittang hong keuh ta hi.
Hih banga kikhopna a kibawl khit phetin thuvaihawm pawl in Ukpite a kibeisak manin liauna (compensation) dangka 500,000 piapah hi. Tua dangka pen a zaa lianpen panin a zaa neupen dong 70,000; 20,000; 5000; 1000 leh 100 cih bangin seh hawmsak uh hi. Tua pana kipanin kum tampi a kithuak ki-ukcipna, kigawtna leh Ukpite’ siahkaihna khut nuai pan kisuakta ta hi.
1. Hih banga Falam khua-a a kibawl khawmpi in gamkeekte’ hong nutsiat gam hoihlo ahi ukpi ngeina tawh ki-ukna a kibeisak bek tham lo-in,
Zomite’ khang tangthu sungah kithutuah diamdiama Zomi Nam Ni bawl theih denna ,
2. Mipi atamzaw deihna tawh ki-ukna ahi Democracy ngeina zatna
Suahtakna a ngah cil Kawlgam sunga teeng minam tuamtuamte tawh liangko kikim a,
3. Kipumkhatna ngahin ih gam a kip den na’ng leh Zomite minam vai lampan deihta kipanpihna zong ahi hi.
Gamkeekte’ hong guat gamh hoihlo Ukpi ngeina tawh ki-ukna a beina ni ciapteh nadingin Theinosih kha (February) 20 ni pen Zomi Nambup adingin ni thupi pen ni hi, cih Kawlgam sung bek thamlo leitung buppi in hong theihpih nading deihna tawh 1950 kumin Falam khua-ah Zomi Nam Ni nasia takin kibawla, tua lai-ah Kumpipa Sao Shwe Thaik leh a pawlte zong na kah uh hi. Hih bang teng ciangin “ZOMI NAM NI” hong piangkhia ahi hi. Zomi a kici peuhmah in hih ni thupi ni kumsimin bawl dena, a kip tawntung nadingin Zomi khempeuh ii mawhpuak ahi hi.



4. ZOMI NAM NI A PHAWK HUAI NA

February 20, 2002 ni pen Zomi namni kum 54 cinna hi ta hi. Ei Zogam khamtungah atung nunung pawl, kum zalom 14 hun peka kipanin eimau Hausa leh Ukpite tawh limtakin ki-ukna a kicianin ih nei hi. Mikhang gamkekte in, Kawlgam hong uk khit ciangin ei Zogam pen kawlgam ii gam khat (province) in 1896 September kha-in hong ciapteh sakin 1896 Chin Hills Regulation Act tawh ih zatngei Ukpi ki-ukna mah hong zang paisuak sak uh hi.
Kawlgambuppi in 1948 kumin suahtakna ki ngah kikin Parliamentary Democracy tawh ki-ukna hong kilaih ciangin, ei Zogamah zong Ukpi ngeina kizang nawnlo-in Council kiteelna tawh kilaih hi. Tuabang hoih tak a kilaih nadingin ei Zomibup in Falam khua-ah mihing Tulnga val kikhawmin thu khensat ni a hi February 20, 1948 pen Zominam ni ci-in 1951 kum ciangin ki kipsak hi.
Zomi namni hong tunsialin ngaih sut huai leh phawk huai a thupite lakah thu nih om kasa hi. Tuate in Ei Zomi kithutuah nading leh khantoh masuan zawh nading cihte a hi hi. Nidang lai-in Ki hawh kikawmna a haksat manin khua khat leh khua khat zong mindang pi kisa kha liang hi. Ih pau leh awkaihzia tawmtawm akilamdan manin mikhual-in ih kingaih sun kha liang hi. Tu-in khat leh khat kipi, kikawm, kimu, semkhawm a ih om ciangin midang sadang ih hih het lohna kiphawk semsemin kitheih siam, kisang siam ta hi hang.
50 veina Zominamni Golden Jubilee Yangon-ah a kibawl lai-in Zomite khantohna ciaptehna Golden Jubilee Commemorative Magazine laibu limci mahmah khat hong bawl khia uh hi. 52 veina Zomi nam ni bawl Yangon Commiteete in Zomi pianzia sutna, Ngeina, khantohna leh mailam ngimna ci-in Myone buppi sagih in sehin thukanna kinei a, tu-in a laibu-in Zomi nam ni lapin hong suak khia ta hi. Tua banah a thupi pen khat in ei Zomite Chin ci-in Kawlgam, Vaigamah hong kilawh hangin ei leh ei Zo, Lai, Cho, Sho, Yo, Yaw, Khu ci-in Myone zui a ih kilawh ngeingei pen phungpi khat, ih pianna ih Pu’ min kibang gegu pen lawhna leh ciaptehna kibang lo lel hi kha ding hi cih ciang kitungta hi.
Tu hunin Pilna, Siamna khangto mahmahin Kawlgam zong hong khangto ta hi. Kawlgam sung a om minam lakah ei Zomite zong a tuantual ih hih khak loh nading leh mailamah kithutuak a, masuan zawh nading nakpi takin tel a, Ih “ZOMI NAM NI” ih thupit sak ding phawk huai kasa mahmah hi.



Professor C. Thang Za Tuan
Deputy - Director General
Basic Education Dept.,
Ministry of Education, Myanmar



Laaksawnna:

1. [Zomi Beacon, Premier Issue 1995/1. pp.114-118. PublishedbyPublicity Department/ZRO, Lamka, Zogam, 1995 A.D.]
2. Ciimnuai Magazine, 1994, Zomi Siamsin Kipawlna, Univeristies of Yangon.


iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

5. ZOTHAU HONG PIAN KHIATNA THU

Leitung mun tuamtuamah gal nanna ding galhiam, a khang khangin hong om suksuk hi. Tulai taka a kizang thaute pen Europe gamah 1326 AD kumin kizang ta a, gal do nadingin kum zalom sawm-le-li pawlin kipan hi ci-in ki ciamteh hi.
A.D Kum zalom sawm-le-nga hun khawnga kipanin nitumna lam gamah mikangte' pilna hong khangin, sum bawl sumzuakna hong khang a, set tawh nasepnate hong om hi. Tua huna kipan Mikangte in mun tuamtuamah siahgam (provincial colony) hong zong ciat uh hi. English mikangte in kum zalom sawm-le-sagih kiim pawlin India gamah phualpi hong sat uh hi. Tua pan French-te in tuh nuam ahih manin French leh Englishte hong kikap hi. Tua-ah a gam ukpite pen sum leh thauvui thautang tawh huh tuak uh ahih manin India gam leh Kawlgam sungah thau hong tam mahmah ta hi. Tua bangin Mikang kumpi'n Kawlgam Mizogam leh Manipur gamte a lak khit cianga a gammite' thauvui thautang neihte khempeuh khopsak ahih manin, a mawkna-a Mikang kumpite' khut tunga a piak sangin Zogamah zuak uh a, sum suah uh hi. Tua bangin Zogam nangawnah thau hong leetkhia hi.



(a) Zo thau tam hong kipatna:
Nidanglai thau a om ma-in, ih pu ih pate in sa leh gal zong, lum leh tei tawh na that uh a, "Zanga vuisa vannuai siing ii lel, Tangsial bang sun ta'nge, Tuai zong um tui bang ka khuai hi"na ci uh hi. Pu Khan Thuam uk hun bei kuanin Kawlgam, Mizogam leh Manipur gam panin a kila thau om pianpian ta hi. Ahih hangin thau tam nai lo a, lum leh tei mah kitam zat lai hi. Ukpipa Kam Hau hong khan ciangin (1848) thau hong tam pianpian ta hi. 1857 kumin Pu Kam Hau te’n Manipur gam singtang khua khat va sim gawp uh a, Meiteite zong thangpai gawpin a Leengpa uh Chandra Kirti Singh(Ngameingam) leh a galkap 2000 val Kam Hau do dingin Tedim zuanin hong kuan uh hi. Singgial Khawtaw Meitei gun kianga om Suangsuang kicihna munah nasia takin kikap uh a, Meiteite a guallelh ciangin a suakta sunte tai uh a, a thau nusiat teng uh singhawm suanghawm sunga a seelte uh a kimu tawh, tui sung pana kingah tawh a kikaihkhop ciangin Zogamah thau hong tam thei pan hi. Pu Khaw Cin hun ciangin thau hong kicing pian ta a, Zogam a Mikangte hong tun hun 1890 kum bekin zong Zomite thaulawng 2173 hong khawmkhia uh hi.

(b) Zomi leh thau kikhen theilo:
Ih Pu ih pate in thaulawng tawh kisai koici bang ngaihsutna nei hiam cih ciangin: Nidanglai-in sa leh gal mah thupi pen hi. Lum leh tei pen mihing khat leh khat ahi a, ganhing khat peuh tawh kitanglaina bang bekah kizang thei a, thau pen a lum leh tei zatte uh tawh tehin hong kikhai mahmah hi. Thau a kitawi ciangin gal leh sa tungah gualzawhna thakhatin hong khang hi. Tua bangin Zomite' nuntakna-ah thau hong thupi mahmah ta ahih manin a luang uh tawh na khek ngam ta uh hi. Mikang Kumpite in Zogama thau khempeuh hong khopsak na na sa mahmah uh a, a tat kik nadingin a neih a lamh khempeuh uh pia ngam uh hi. A thaulawng a it manin a sihlawh zong om ahih manin "Zomite in a zi sangin a thaulawng a it zaw hi" cih dongin Kawlgam sungah kiciamteh hi.
Ih pu ih pate in thaulawng tawh a lungsim ngaihsutna uh na genkhia uh hi. Gal leh sa a mat-a a lungdam mahmah ciangin khawmual ah hanla sa-in thau lawnin mualsuah uh hi. Tua bek hilo-in sih ni ciangin pasal kap ngei lo-in a kah tangin min sialin thau lawn hi. Tua pen a kah tanga a ngaihsut ahi hi. Tua bangin Zomi pasal khat thau tawh kikhen thei lo hi:
(a) Taang hing ci a zangkhen kawlciang ko liang a bang kimciat a sangsa mualsuah leh taang kilawm e,taang kilawm e,
(b) Sangsa mualsuah leh taang kilawme, pupa khuamual a va don ding tuk lu pal zep leh lia kilawm, lia kilawme” ci-in thau thupi asakna uh la-in na sa uh hi.

(c) Thauvui bawlna thu:
Mikangte hong tun hunin Zomite in thau nei khin bek tham lo-in thauvui nangawn bawl thei khin hi. Tua ahih manin Mikangte na dawn bawl lo uh hi. Thauvui bawl thei ahih manin Zothau tawh galleh sa adeih a ut bangun na kap zo uh hi.
Innuai ek-awng mun, ek nelna muna leite leh innuai niin teng khawmin, beel sungah tui tawh kidiah hi. Tua eklei diahna tui pen vuttui bangin kikhaih a, tua a kikhaihkhia tui (nitrate) pen citui bangin al hi. Eklei kikhaihkhiatna tui la-in citui huanin kihuan leuleu hi. Citui ih huan ciangin Zoci hong suah mah bangin, tua eklei tui huan leng hong ha liuleu a, tua pen eklei kici pah hi. Tua eklei panin thauvui ih deih bangbangin kibawl thei ta hi. Phalbi hunin eklei kihuan thei zaw deuh hi.
Thauvui a suah theih nadingin kaat (sulphur) tawh hel kul a, kaat piankhiat nadingin gatang hal keu-in kisuvui hi. Tua lo-in, theidam sing ahih kei leh hongma sing ten nenin kihal a, tua meiholte kivuisak hi. Tu-in ekleivui hai khat leh meihol vui hai khat helin tui kinelsak a, sumah a vui siang dong kisu hi. Tua bangin a vui siang dimdem dong nihvei thumvei dong kisu kikkik a, thauvui hong piang hi. A hoih leh hoih loh theih nadingin thauvui tawm khat la-in la, hal masa-in, Thauvui khu a tunga a len toh leh a hoih kici hi. A khu lei-ah a bial leh hoih nai lo kici a, kisu lai hi. Numeite in thauvui su leh sa kiman thei hi, kici hi. Mikangte hong khan ciangin kumpi sung panin kaat (sulphur) baih takin kingah thei ta hi.


Thulakna:
Zoheisa Magazine 1988

˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜

KHENPI 2

1. ZOMITE’ PUAN SILH ZIA
Thu masa:
Tanglai-ih pu ih pate a kipanin ih neih ih minam puante, a silhzia, a zat zia tawh kisai lung himawhna tuamtuam a om banah, ih ngeina puate tawh kisa-ini tulai khangno pilna siamna khua muhna a tangzai zawte in itna a thuk zaw, deihna alian zaw hong heih nading deihna leh, ih zatna mun lehhun a kibang a ih neih theih nading deihna tawh hih thu kong gelh a hi hi.

(a) PUANSILH KIPATNA
Leitung mihingte pianna mipa leh a zi hi a, tuate geel in Pasian’ thukham a palsat a kipan khuaphawk uh a, a guaktang-un a om lam uh kithei uh hi. “Topa Pasian in mipa leh a zi adingin zavun puan bawlsak a, amaute a silhsak hi,” ( Piancil 3: 20) ci-in lai siangtho sungah ih mu hi. Lai siangtho sung a ih muh mah bangin puansilh kipatna bulpi in maizum selna ahi hi. Tu dongin niik leh puan pen maizum seelna mahin kizang pen hi ci leng ki khial lo ding hi.
A hi zongin mihing in maizum zeelna bek hilo-in khualum leh a vot do nadingin puan kisilhin nik ki teng hi. Kizemna in zong kizang hi. Mel lehsa a kilawmsak nadingin puansilh hoih zaw, a pha zaw silh zawh nadingin a khangkhangin silh leh teen kipuahpha hi. Pumpi khanzia tawh kituakin kizepna a tuamtuam zong kinei hi. Hihte khempeuh “Niikten leh puansilh,” ih cihte ahi hi.
Tanglai-in ei Zomite in puansilh niikten amau khut mahmah tawh bawl tawmin na kiguan zo uh hi. Hih a nuai abangin a banbanin en hi.

(b) Siamgelhna:
Ni danglai-in ei Zomite in siam gelhna “Pheleu” na ci uh a, a namnamin na khen uh hi.
(1) Dapzaal
(2) Tangmai mu
(3) Khiangkawi
(4) Sumtaw
(5) Maimu tang
(6) Siallu suan
(7) Ciangkawi

© Khauzat zia:
Tung bel pen “Khul” hun lai pekin kizang khin zo hi cih thu tangthu kan mite in a gen hangun khau zatna tawh kisai bang huna kipan kizang hiam cih kitel theilo hi. Tangthu ciamtehte in pat khau pian ma-in kaaltep peuh ki teng hi ci-in na gen uh hi. Pat khau kizatna bul ih tel liah loh hangin “Ciimnuai” om lai-in khau na ang khin zo ta uh hih tuak hi. Bang hang hiam cih leh, Ciimnuai mi Thang Ho leh Lian Do’ la sungah Zo dial thu na kigen zo hi.

Thang Ho leh Lian Do’ la:-
(a) Thangho aw dialsan hong khim ve aw, Lian do aw, dial ngo hong khim veh aw,
(b) Dial san leh dial ngo hong thuah veh aw, Ni nu tualah taang hong lam ve aw, na ci hi.
Tua hun lai pek akipan dial san, dial ngo, dialkaang na nei khin uh cih ki thei hi. Pat a kang nam khat bek mah hinapi, Zomite in Ciimnuai hun lai pek panin khau nimzia na thei uh hi cih kician hi. Ih pu ih pate in khau na nim thei uh a, keel mul nimin sawn kai tawh na kivui uh hi. Puan na nimin dial vom, dial san na khai thei uh hi. Gam sung a leeng (leeng paak) leh Nahhi hawng la-in tuate geel sat zan khawmin huan uh a, tua pan khau san na ngah uh hi. Huan sungah Muakung na ciingin tua panin khau vom za na ngah uh hi. Tu hun ciangin mi’ bawlsa kingah thei a, tua Zo ngeinate ki nusia khin ta hi.

A. ZOMITE’ PUANSILH ZIA
Tanglai-in papite in vangik pua-in khua lum a sak ciangin a kawnggak tung, a tailu pan puan khai (Puanmai khai) khai sukin zahmawh na sel uh hi. Numeite in zong pasalte hih mah bangin a angah khau tawh a nawi teng sinkhop dingin puan them tawh a nawi uh na sel uh hi. Numeinote in Niikteep (Mawngkhak ) teeng uh hi. Hih Niikteep kici pen khauzang tampi tak hualin kawng khau tungah khihin a zangzangin kaaisuk sipsep hi. Numei niik mah bangin teeng a, a tut ciangun pheipite geelin a nung a mai tuakah khensak a, zumna teng na seel uh hi. Pasalnote ahih leh a guaktang bek mahin a tamzaw om uh hi. Tangvalno hong hih ciangin puanza dal khat bek tawh a kisam bangin sin kawikawi-in silh uh hi. A hi zongin Leitung Galpi khatna mangkaang kumpi huh a, Zomi 1300 piantit (France) a apai uh ciangin khua muhna hong tangzai-in kizepna zong hong hithei pian ta hi.
Ngeina mah bangin numeite in Zoniik siing mah teng den lai uh a, ukpipa Chief Pum Za Mang in, “Numei te’n niiktual teeng leh hoih ding hi,” ci-in a tanu Lia Niang Khaw Mang leh Lia Cing Khaw Cing 1938 kumin kitual tengsak hi. Tua hun akipanin Zo numei te’n niiktual ten hong kipan ahi hi.

B. ZOMITE’ PUANSILH:
Zomite in puansilh nam tuamtuam ki nei a,:- Pualaisan, Tangcing Tualpuan, Puandum, Niiksan (Zoniik) Tualpuanza, Khephiau ahi hi. Hih puante pen puan lamdang puan hoih a ki nei ahi hi.

(a) Puanlaisan:
Puan laisan pen taang a kipanin puan thupi hi a, pasal puan a hi hi. “Puanvaan” zong kici hi. Sihna, nopna munah tangvalte kizepnapi pen zong ahi hi. Hih puanlaisan pen tualpuanza leh puandum meel kila khawma kibawl hi a, Zomite’ (Tedem mite) phuah tawm teekteek ahi hi. Puanlaisan in Zomi nam ciaptehna ahih manin itin, zuunin, ih silh ding hi.

(b) Vanzia:
Pasalte in puanlaisan a vaan uh ciangin vei lam liangko leh a ngawng kikal panin a nung lamah paii-in taklam liangko teng kihong sak hi.


© Tangcing:
Hih Tangcing puan pen tanglai-in haksa mahmah a, mikim in nei zolo uh hi. Khualakah zong kisilh khollo hih tuak hi. Sih ciangin Bangkua lian, Inntual laivut kici a atongte a sih uh ciangin “Laankot” ci-in laang tuamna-in nei uh hi. Tua hi a, a tong lote in kizang thei lo hi. Sahang aih ciangin zong kizang thei hi. Sahang ai pa in tangcing puan silh a, a ngawngah la-in a nung lamah a mong tuak limtakin khih khawm a sahang kaan hi. Sahang aite in zong silh thei cihna hi.

(d) Tualpuan:
Hih pen pasal puannak ahi hi. Numeite in pat khau kheekin khau bawl uh a, tua khaute tawh pasalte puannak ding gan uh hi. Tua pen “Tualpuan” kici hi. A baan sau-in a aang kihong suak suk hi. Bangmah tawh zeem lo-in kigual gat a, khuk ciang bangin sausak hi. A kawng kawnggak tawh gak uh a, pheituam tawh kizangkhawm pah hi. Khualzinna, gamvakna, lokuanna, singpuakna-ah kisilh hi.

(e) Puandum:
Hih puandum pen numei puan ahi hi. Ngeina puan lak panin zong manpha leh a thupi pen khat ahi hi. Numei puanvan ahih manin “tongnok” a ci zong om hi.
Hih puandum pen numeite’ a tuam vilvel ahih mah bangin nupite in si galna-ah puandum silh lo-in pai nuamlo uh hi. Hun thupi, na thupi hih na munte-ah silh uh hi. Zomite in mo a heel uh ciangin nu manin Puandum na kipia teekteek uh hi. Puandum ki teeng ngeilo a, pasal in zong kisilh ngeilo hi. Numei puan vaan pipen ahi hi. Tu hun ciangin pasal peuh in silhin, ngawngawh peuhin ok a, ututin ih zat ciangin dahhuai khasiathuai peuh ka sa liang hi. Tanga ih pu ih pate’ zatzia mahin ih zat ding thupi hi ci-in ngaihsun ing.

(f) Niksan:
Numeite’ puan pen niksan kici hi. Nidangin tualkhau mah tawh kigan a, niksan a kicih hangin khauvom kawng nuai lam teng seelna tungah khausan kigan ahi hi. Niik pen mainul pongin kigan a, khaap thum bangin zai-in tong thum bangin sau hi. Kawng panin kawnggak khat sung bang ki thuap phei sak hi. Niikphei zong kici hi.
Numeite in a hoih, a kilawm theithei dingin tangmai mu khiangkawi cih bang tawh zemin gan uh a, numei kizepna hoih pen khat ahi hi. Numeite in hih niik a teng uh ciangin Zo numei ahihna uh a kikipsak thei pan ahi hi. Tu hun ciangin kawlniik lim zui-in niiksan vom tawh a kawng lam leh akhe lam zomin kisausak a, Zo niik mel mah pua-in ki puahpha hi.

(g) Tualpuanza:
Tualkhau tawh a kigan tawm, zung nih kigawm, khap guk banga lianin kigan hi. Bangmah tawh gelh tuanlo-in a mawlin kigan hi. Tualpuan pen numei pasal in khualzinna, gamvahna, khualak vahna-ah kisilh thei a, zan puanin kizang hi. Mun khempeuhah silhpi penin ki nei hi.

(h) Tualpuanak:
Numeite silh dingin “Tualpuanak” kici kigan hi. Atawbo tan pha a, pasalte Tualpuanak mah bangin kisilh sak hi. A mongah sumtaw tawh kizem hi. A ban sau-in kibawl a, a banah a zeemna zong kibawl hi. Tu hun ciangin mihing nuntakzia leh khua hun kikhel zia tawh kituakin a hoih theithei dingin kipuah toto hi. Nidangin nasepna a kizang ahih hangin tu hun ciangin kizepna-in kizang a, hun thupi. ni thupite-ah kisilh zaw ta hi.

(i) Khephiau:
Hih zong numei puan mah hi a, niik banga kiteeng ahi hi. A zom leh akaang tawh kihelh a kigan hi a, puanza bangin zong a kisilh thei ahi hi. Khephiau pen Kawlgam lam pana kingah hih tuak hi. A min zong Kawl kamin “Khephiau sawng” kici a, tua panin “Khephiau” kici hi.
Mihing khantoh zia tawh kizui-in puansilh niikten zong akhangto ih hi a, Zomite zong Mikaang kumpi hong khan’ ciangin a kawlte tawh kizopna, hong omin tanglai ngeina dialkaih leh mawngkhak kizang nawnlo-in a kilawm zaw puansilh ih zang thei ta hi. Zo ngeina puansilhte paai manglo-in keem cingin ih puah toto ta hi. Tua bangin Zomite in zong ngeina nei, puansilh niikteen a nei hi-in mi lakah minam khat hihna hong kilangsak hi. Tua ahih manin ngeina puante a zatna, a a zatzia, a mun leh a hun thei-in keemcing ciat leng, ci-in kong hanthawn hi.
Hih ih tualpuan “Angki” leh “Zoniik tual” pen 1949 kumin Col.U Putpa makaihna tawh na kipuah hi. 1952 kum leuleu ciangin Col.U Khen Za Mung’ makaihna tawh 2nd Chin Rifles kawlgam gakkapte inn a puah leuleu hi. 1961 kum ciangin (L) Capt. Lian Cin in ama siamgatna set tawh gaanin puah leuleu hi. Hih a kiphuahna tuamtuamte gambup zat dingin kipsakna ki neilo hi. Amau’ hanciamna ciat tawh puah tuak sakna a om manin a puah uh ahi hi.
Febuary 2, 1966 kum ciangin Zomi National Dress Committee-te leh Tedim sangnaupangte in U Suang Za Dong, Chairman makaihna tawh puah ding a vaihawm uh hi. Tuate in Tualpuan-ak leh Zoniik pong hong suai uh a, tua a suaihna uh bangin Feb 18, 1966 kumin a zeem (design) kipsakna sanna nei uh hi. Hih a zeem a suaihna thukim pah uh hi.
Zomi nam ni a 20 veina Feb 12, 1967 ni-in Zangkong khua Kyaikkasan tualpi a Zomi siam gelhna-ah a hoih teng amangthang lo ding deihna tawhin a tuamtuam ki kaikhawm hi. Puanlaisan, Puandum, Thungkuah (Za-ip) te tung pan a kikaikhawm, Zomite siamgelhna a hoih a ki minthang sak “Khiangkawi” “Tangmaimu” “Sumtaw” leh thungkuah zepna kila a kizemin kipuah pha hi.

Thukhupna:
Hih Zomi nampuante, a silhna munding cih ciangtan lian a om loh hangin mawk silh ding kilawm lo ahih manin, hih bangin silh leeng ci-in ngaihsun ing. “Puanlaisan” “Puandum” “Zoniik tual” leh “Khenphiau” hi teng pen Pawi bawlna mun khempeuh leh nopni dahnite-ah silh ding, “Angki” (Pasal puantual) leh numeite’ puanak siing pen lamna mun peuhpeuhah silh ding. Hih ih ngeina nampuante Pasal in peello a milipin a neih teitei ding kilawm ahih manin numei pasal ih hanciam ciat ding ahi hi. Ih nampuante ka itna leh ka pahtakna hih a nuai bangin la ka phuak hi.:-
(a) Pu pa patsa silhpuan laisan, taang duang sawl bang bang kim ciat leenge,
(b) Tang duang sawl bang baangkim ciat leeng, Gual lai va bang tangkim ciat leenge,
(a) Zomi nampuan gual gen minthang, gual lai va bang laampih ve ni e,
(b) Guallai va bang ih lampih ding, Khangsawn te’n gia bang zun lai leenge.



I. NGEINA PUANTE TAWH KISAI

Zo ngaeina Puante tawh kisai-in (1) sun a silh nasep puante, (2) kizepna puante, (3) tungnunna puante, leh (4) zan a silh puante, ci-in khenli kisuahin, khen neu khat simah (a) pasal puanleh (b) numei’ puan ci-in akee nihin kikhen lai hi. Tua puante banah sam bawl dan zong kong gelh beh lai hi..

A. SUN A SILH PUANTE

(a) Pasal nasep puante:
Zomi pasalte in siai hong cih theih hun uh a kipan puan hong silh ta uh hi. A puan uh tual khau kheek tawm, patpuan kaang, atual dildel, a ngawng pan a khuk tung ciang akhuh, khutkhui a a pum khui uh hi a, a puan khihna tualkhau khuk zang nih kikhih tuah zuiauzuiau ahi hi. Tu lai khangthakte in Zopuan tual ci a ih zat pen hih pan a kila ahi hi. A kaang puah hak sa lua a sate in muatui tawh nimin vom leh kaang kigawm a puang hilhel hong suakin niin kilang lo-in puah nop tuam mahmah hi.
Hih puantual silhin a kawng uh savun leh khautang hual kipeh khat tawh gakin muanhuai mahmah hi. A din uh ciangin a ngawng pan akhuk ciang uh khuh sukin, a tut uh ciangin akawng nuaisiah a anglam teng a kalkawm uhah zial khawm ziau-in, pheituam sungten a ten loh uh hangin a zahmawh huai a dawk omlo-in Zomite in tanglai a kipan sel dingte a sel siam ih hi. Hih pen sialcin theih hun (tangvalno milmel hun ) akipan pasal te’n a silh uh a teek a guai dong uh pasal nasep puan hi suak hi.



(b) Numei nasep puante:
Zomi numeite in nau hong cin theih uh a kipanin mawngkhak hong teng uh hi. Hih mawngkhak kici muitung khau ngiat tawh ciip taka kikhuk khauzang vive a kawnggak tung uhah khih a, a khuk tung deuh uh a pha suk, anung amal a kawng kimvel a adim a kikhai suk mawng zung tawh a kibang sipsep ahi hi. Hih mawngkhak ih teen theihna in Zomi te’n ih zahmawh a seel huna a seel theih a a ciim minam ih hihna kilang hi. Mikaangte nikbawk (skirt) tawh kibang dan ahi hi. A tut uh ciangin a nung lam a kaai teng amai lam uhah zialkhawm ziau-in, a dawk lo dingte dawk peuhmah lo hi.
A puanak uh tualkhau kigan tawm hi a, a kawng ciang uh a pha, a ban pum, a ngawng pum a kikhuk hi-in, kawlte’ puan tungsilh (taihpong) tawh kibang dektak hi. Tua puanak pen ale nuai dungsuk leh a ban tawnah a tepkai omsakin zem uh a, phe nelhnelhin etlawm mahmah hi. A puan kilhna uh a angsuk ziat leh vei pan khaukhuk kivawh tawh kizun khih hi a, a puan zong among tuak kituah bikbek ahih manin liangkhai a neih loh uh hangin a ang uh zong dawk tuan hetlo hi.
Leitung pilna (education) ih neihma nangawnin pianpih ciimna a nei Zomite ih hih manin, sel dingte sel siam, liah dingte a liah siam ih hihna hong kilang hi.



II. KIZEPNA PUANTE
(a) Pasalte kizepna puante:
Mihing ih nungak ih tangval ciangin lawm leh gual lakah kihel nuamta-in hoih leh phat ding zong ih ut pen hun ahi hi. Tua hun laitak mahin kizepna hoih leh etlawm pen ih kisap laitak ahih manin Zomi lia leh taang in zong puan gial hoih nono tawh kizemin ngaih bang mahmah uh hi.
(b) Puantual san:
Pasalte in heisa paak etteh a kigan puan laisan pen a tangval tak uh ciangin hong silh, hong vat zilzial uh hi. Hih puan laisan pen a bulpi-in akaang hi a, a laizangaha san zeza khat paisuakin, tua a san zeza ii tung leh nuai-ah a sum, a eeng, a naipak cihte tawh a banbanin etlawm takin zemin among teng zong zem zilzialin heisa paak hoih tawh kibang hi.
Hih puanlaisan pen tangvai kizepna puan hi a, tua a silh uh ciangin hih pa in tangval hi, zi leh ta nei thei ding mi cingtaak hi ta hi, cih ciaptehna zong ahi hi. Tua hih manin pasalte in hih puanlaisan silh cil ding ngaklah buang, zum buang khatin om uh hi. Papi khit ciangin zong kisilh thei lai veve hi.

© Puanmong zem:
Tualpuan kaang hi-in a mong dawn tuakah a bawk litliat a eng, a naipaak, adum cih khawng tawh zemin kaisak litliat hi. A zung (a laizang) ah zong maimutang leh siallusuan tawh zem thei uh hi. Hih pen puan zat tangzang a a neih uh ahi hi. Tangval papi in silh khawm thei uh hi.




Numeite kizepna puante:
(a) Khephiau:
Puanza hi-in bulpi a kaang hi a, a zom sitset tawh kiu li nei-in zem uh a, a vom leh akaang kiu li nei a kizem nungakte kizepna puanza hoih mahmah hong suak hi. A vomleh akang kiuli nei-in gial bilbial ahih manin “Puangial” a ci ziau lel zong ki om hi. Nopna leh dahna-ah ki silh khawm kawikawi a, ahi zongin dahna-ah silh pha diak uh hi. Nupi khit ciangin zong kisilh veve hi.


(b) Niksiing:
Hih nik siing pen khauvom leh khau san tawh gan kopin a zung leh among tengah a siam tawpun tangmaitang, maimu, khiangkawi tawh zem zilzialin vom leh san kithuah zadang dawk milmial a kiteng nungak leh nupi in a ten khop Zo niksiing ahi hi.

© Kawnggak:
Tanglai Zomi numeite in “Nuangtang” kici kep tawh kibang a kaang silsel nuangtangte tualkhau khukcip mahmah tawh khilin, kawng kimvel a kivial, kawnggak muanhuai mahmahin zang uh hi. Nasemin kivik suk ki vik to ta le uh, laamin tawnin om ta le uh nik tenlai mawk kiat nemnum cih omlo-in mi kician ahihna uh kilang mahmah hi.

III. TUNGNUNNA PUANTE
A. Pasalte’ tungnunna puante:
(a) Tangciing:
Hih tangciing puan kici pen asan zeza hi a, a lakah a kaang neu cikcik tawh kizem hi. Pasal khat in sahang manin a khim zawh leh, tua sahang a khim sungin silhin, tua khit akipan sa-ai om a a vaak a om leh tua ciangin silh uh hi. Sahang a mat loh uh hangin zong Gal hiam sa hiam a aih leh a tang suah nitakin silhin, tangciing silhsa akgia sawnkai totsa, mu khasik, vaphual mul, utong mul leh tukpaak hoih nono tawh tang suak khia viauviau-in phit leh dak, khuang leh zam tawh a tawn laitakin hih tangciing silh uh hi.
A that aman leh a go a lupte bek’ silh theih tangciing puan hi-in, hih tangciing puan asilh zo pasalte pen pasal taktakin ki ngaihsun a:-
(a) A that a thang ta zawm aw e, a ai a thang ta zawm e,
(b) A that in zu leh sa lawh e, a ai lawi bang thang aw e,
ci-in tangciing silh zote tungnun minthanna lai-in na phuak uh hi. Galman om a amualsuah ciang, a aih ciang leh galmual a bawl ciangun zong a silh uh hi.
A that aman, a ai a tongte a sih uh ciangin laang kikhen a, laang tungah liluang ki tu sakin, tua siluang pen tangciing tawh khuhin, a dam lai a agawh a lup, a ton a aih, a thah amat zui-in siluang kilam a, sa kinolh ngekngek lai hi. A tomin gen leng tangciing pen a that aman, a ai a tong, a go a luupte bek ii silh theih pasalte’ tungnunna paun thupi mahmah ahi hi. Tulai bang hi leh dikri (degree) ngahte bek’ silh theih Zomite’ degree puan ahi hi.

(b) Puanmong vom:
Hih pen puan zapi akaang hi-in, among teng muatui zom tawh zem a a kivat papi puan ahi hi. Hih puanmongvom pen lokhawh hat a mimza taangza kum kizom a kum sawm alak uh ciangin taang ai-in tua taang-aite leh gawh leh luup teng khitna-ah sialkop go a a tong zo pasalte bek in a silh theih puanmongvom ahi hi. Tu hun lai bang hi leh kampani (company) neite ahih kei leh dangka tulza bang zah hiam a nei mihaute bek ii silh theih Zomite’ puan thupi mahmah khat ahi hi.

A. NUMEITE TUNGNUN PUANTE
Khangthak Zomite in a mel zui-in puandum ih ci hi. Tanglai-in hih puandum pen nupa kop adam a, gal leh sa a aih khit teh a tong zo laite bek in a silh thei ahih manin ih taang Zopau taktakin Tongnok kici a, puandum kici lo hi. A tongte bek ii silh theih puan ahih manin Laizo (falam) Zomite in conpuan ahihvkei leh congnak ci uh hi.
A dum, a eng, anaipak tawh kiganin sumtan, siallusuan tangmaimu tawh zeemin maimu kha uh a, dum leh eng tawh kihelhin kilawm khawm mahmah hi. 1998 ZBCM ni ciaptehna (calendar) ah amel tuang ding hi. Numei te’n puandum silh a pasal te’n tangciing ahih kei leh puan laisan hong vat zilzial tak uh ciangin a hoih mahmah gamlak vasa Thang Ho leh Lian Do vate bangin etlawm khawm zilzial mahmah hi.

(a) Nikvom:
Tualkhau nik muatui tawh nimin vomsak uh a, among leh azung tuakah maimukha-in tangmaitang tawh khiangkawi tawh zemin asan, a eng, tawh kilawm khawm mahmah hi. Tua khit ciangin a zung khut khui ngaitngiatin a zawh teh amongteep pen heitang hiam mahmah khat tawh tang takin a tan khit uh ciangin a ten uh nik ahi hi. A khuk uh akhuh sa kha lo deuhin teng uh a, a nung lam pan bangin en leeng zadang ngo kimu huakhuak se hi.




IV. ZANSILH PUANTE
(a) Puanbu:
Hih puanbu pen a gat zong haksa mahmah a hih manin, mimal kim in neih ding haksa kisa hi. Tua ahih manin tanu mokhak aneite bang, puanbu a ken zo om leh hat kisa mahmah hi. Zansilh pen numei leh pasal kikhen lua tuanlo-in gattawm puan zapi, puankop leh puanbu ahi hi. Puan zapi pen zan a silh dinga kigan tuamngiat, unau nih leh thum in zana a zawn theih liiliai dinga kigan ahi hi. Puankop pen Puanzapi mah bang a kigan ahih mah bangin a lum ding deihna tawh cipsap lo-in palh phihphiah in zangnih teh kop khat ta a kigan ahih manin puankop kici pah hi. Lum mahmah hi.
Puanbupi pen muitung khau tawh cip taka kikheek patkhau to mahmah, siamin baangin, pat kapsa sinsen a tawn a tawnin bawlin ciip sim pianin tua pat a tawnin a bawl khit uh ciangin tua pattawn bebbek agat uh puanpi ahi hi. Pat zong tam bei mahmahin khau lah muitung khau sinsen tampi bei a kibang ahi hi. Khanglui lai-in puanbu khat leh sialpi khat a ki bilkheek hun zong om ngei hi kici hi.

V. LUTUNG KIZEPNA
(a) Pasalte:
Pasalte in a ommawk uh ciangin, a sam uh tuktum uh hi. Zomi khempeuh in tuk kitum a, a hi zongin Ciimnuai pan a a inntuan pau kithei, Ham kithei Zomite in a dekah tuktumin, Zomi dang Falam Khalkhate in a luzangah tumin, Mindat, Kanpetlet leh Matupite in a talah tuktum uh hi. Hih in Ciimnuai Zomite leh Zomi dangte ih kikhen teltheih ziauna khat ahi hi. Dek lam tuktum teng ih pau zong kithei-in dan (culture) zong kibang hi.
Ahi zongin pasalte gamsung a vak uh ciangin dialkhimsa-in kuankhia uh hi. Dial pak mawkmawk leh tongkua dial ci-in namnih nei uh hi. Dial pak mawkmawk pen papi kim neih hi a, tongkua dial pen a pek zong golin a dung tongkua takpi ahih manin mikim in nei zolo hi. Tongkua dial gam sungah zan a taam uh leh zanpuanin nei-in silhpah uh hi. Sun a akikhim zan a kisilh tongkua dial ahi hi.

(b) Numeite:
Numeite in sam thumin phek uh hi. Adeekah khat, a ziat leh a vei-ah khat tuak phek litlet uh hi. Tua samphek pen samkhau ci-in muatui tawh anim uh khaukhuk zang gol simsim adawnah pak bawlin bawksak linglenga a abawl uh hi a, samkhau khat ta tawh phekkhawm uh hi. Hih samkhau pen tamman lua ahi loh hangin tupna ngimna a neih khat uh a tangtun nading, samkhau phellianga ka kitop uh’ ci-in gentehna-in kizang hi. Samkhau tangial phelkhia a a hanciam uh ciangin a tawpna hanciamna a genna uh hi a, a thukhualna uh a lak thu gentehna samkhau ahi hi.
Hih teng leh khi-awh taubulh kimtak hong thuah uh ciangin, numeite in khangual ban zo-in kisim pan uh a, apasalte uh a tutna mun panin angtang takin zumnuih hiuhiau bek uh hi.

C. KHANGTHAK HUNAH
1948 kum panin Zomi numeite in niktual teen kipan ta hi. Pasalte pen Piancit pai 1917 kumin hong tung uh a, tua hun akipanin pheituam teen kipanin paltan tum hong tam pian ciangin hong kilawh toto a, pheituam sau hong kiteng ta hi.
Khangthak Zomite in pilna ih neih ciangin ih ngeinate ih it semsem a, tanglai nikvom leh niksiingte ahun zui-in puahin, a vom tawh pehin Zonik hoih hong suaka, ih nasep puan tualpi pen puan laisan leh tangciing mel la khawmin ih puahtoh ciangin Zopuan hoih mahmah ih nei ta hi.

Thukhupna:
Khephiau, puandum khawng tu hun tawh kizui-in silh nuam zat nuam, etlawm dingin khui-in puah leeng ih minam a khangto ih hi ding hi. Ih minam a khantoh ciangin tua minam ii huam khak mimal a khangto cihna hi gege hi. Mawngkhak pan niksingah, niksing pan niktualah, niktual mawkmawk pan Zonik hoih mahmahah ih khangto hi. Kimunu (kimono) niksa zaha hoih ganin Zonik gial tawh zem leeng, leitung bupin Kimuni nik a deih bangin Zonik kideih thei ding hi.
Puan laisan gial li-in puan tngsilh (coat & Jacket) in khui-in mikang puan (England wool) than zahin asa hoihsa zo-in tangciing gial hoihno tawh ngawngawh (necktie) bawlin Zomi Taangpa kici peuhmah in silhin ok leng, Mikang piang (britist gentlemen) te mah ih bang thei ngimngiam dingin ka mitkha-ah ka bawlbawl hi.
Mi kha peuh a kampau ih zak ma-in a nikteen a puansilh tawh enin tua mipa pha ta ding ih genkhol theih mah bangin, minam khat ii pha tan zong akam uh leh a lai ih ih zak ih sim ma-in a puansilh uh ei-in tua minam ii pha tan ih tawiteh thei hi. Ih nam ih ngaina puante ih puahsiamciangin ih nampeuh siam lehkhangto sak ihsuak hi. Zomi a bawl Pasian hi-in a puah ding pen Zomite’ tungah Pasian in tavuan hong ap hi.

Thulakna:-
1. Zolus No 3-na 1998, Yangon
2. Zomi Magazine, 1992, Lamka.


^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

KHENPI 3

KIPI KI TENNA

Leitungah pupa ngeina a neilo minam khat beek a om kei hi. Pupa ngeina a nei minamte, minam kician khat ahi hi. Ei Zomite in ih tenna mun lehmual zui-in Pupa ngeina a tuamtuam ih nei ciat hi. Tuate’ lakah mi a tam pente’ zat ngeina ih sin ding hi.
Pasal khat tangval a suah ciangin zi ding a zonsak akul hi. Nungak leh tangval kikawl, kithuahin, tua panin kimaltheihna a piang hi. A masa-in tatzia, hekzia, kizepzia, pianzia, nuihzia,, mit heek kituahpih khat om a, kivangngaihna a piang hi. Tua kivangngaihpihte tawh kithuahthuahin kingaihna apiang hi.

1. Zuthawl piakna:
Ih pu ih pate in kimuh, kitheihna bek tawh thugen uh hi. Thusim thu lang a genpih ngam lawm hoih khat kinei a, BAWMTA’ kici hi. Bawmtate in alawmte ki-itna kip taktak asak ciangin a lawm tangalpa’ nu leh pate’ tungah limtak a genppih hi. A nute, apate in zong a numei’ nu leh pate’ kiangah Zuthawl tawh va hawh uh a, a tapa’ zi ding va dotsakin thu kho khat peuhpeuh va ngen uh a, tua pen ZUTHAWL PIA” kici hi. Zuthawl kisang thei, kinolh thei hi. A numei’ nu leh pa a thukim leh zuthawl neeksak a, a thukimna agen uh hi. A thukim kei uh leh thu tampi gen lo-in a zu alupthuk uhhi:
A kip khit uh ciangin kiciamna khat bawl uh a tua khit ciangin mopi ding hun sehin, ani ding khaubawk khihin aciamteh uh hi. Mopi ding ciangin akisamding nakhempeuh tawh kikuan pah hi. Mopite’innah thusapi in thu sungin gatang akai hi. (Hih gatang kaih cih pen tu hun a thu gente in akhilkhil a gen theih nadinga lai tawh ih thu gen ding a toma ih lak ( achhiat) dan ahi hi.) Thusapa’ tangin thusunsiam khat peuh in zong thu sung thei a, “TAAMSI” kici hi. Thusun ding teng aman siang ciangin innteek lamte zong thu kisung teng adawn kikna ding uh kikumin mun khatah tuam paikhiat uh hi. Tuate in thusapa’ thusun sung panin Manpi, Mankang, Angkhen, Kanman, Puman, Minman, Zaangdawh, Saseng pua, Moliah leh Mualkhup man akipan thu ki sung teng tawh kisai-in amau’ thukimna mipi mai-ah sungin, gatang kai kik uhhi. Thukimna a om khit ciangin mo sapuak ding kigo hi. Tua sa kigo pen “Tunsa” kici hi. Tunsa pen U-sa, Nausa in kihawm hi. Bawmta pa in sakha a tang hi. Mokhate in seng khat, tukhat, hei khat, puanbu khat, sathau bing hkat leh khivui khat kengsak uh a, tua pen moken kici hi. Alawmpa tawh a luphop ni mateng a a ki thuahpih ding nungak khat kicial a, “MOLIAH” ahi hi.

(1) Sialkhup sa:
Mo pen kilei pah lo-in a gai ciang bekin kilei pan hi. Agai lama ki theih ciangin mo man dingin sial tawh vakuanin innah va khum a, innteekte in sa na gawhin, tua pen “SIALKHUP SA” kici hi. Tua sa U-sa nau-sa mahin kihawm hi. Sakha pen taamsipa ahihkei leh thusapa in tang hi.Tua ni-in innteekte in neihsa lamsa a kensak nop bangbang a kengsak uh hi.
(2) Inntuanna:
Ta nih leh thum aneih khit uh ciangin inntuamah tuankhia-in inn tuamin a om a kul hi. Tua banga, tuan khia a a tang teente, “INNTUAN” kici hi. Inn atuan khit ciangin a inntuan ding pen in sa khat go-in, a inntuanna- inndongta ding kiseh sak pah hi. Inndongta sehna-ah sanggam, tanu, pu, thusa, sasem, nuphal, zawl cih bangin kisehsak hi. Tua ahisehte in a kigo sa amau’ tan ding diat uh a tang pah uhhi.

(3) Taang hawmna:
Inntuan ciangin innpite’ gal-aih, sa-aih leh gawh leh luup ki keng theilo hi. Tuate a hih nop leh inntuan cilte’ hanciamna tungtawnin a banbanin hih thei hi. Numei min tawh zong hih thei a, pasal’ min tawh zong hih theih hi. Numei’ min tawh a ki hih bangkua honna pen “TAANGHAWMNA” kici a pasal’ min tawh akibawl pen “GAL-AIHNA” kici hi. Taanghawmna bawlna dingin vokpi kigo masa hi. Tua taanghawmna bawlna sungah a huh dingin nupa siangtho khat, zubel khatin kicial hi. Tua nupate in zong nupa siangtho dang cial beh thei lai hi. Nupa siangtho kici pen akiteen ma-un kuamah tawh a gen bang lo, a pumpi-ah poina a nei lo a kitengte ahi hi. Tua bang nupate “KEEKTA” kici hi. Hih keektate inn sungpi-ah a a tuamin pheek kiphahsak a a ven ma teng tua lai-ah kigiaksak hi. Nupate in tulpipa zat ding annhang leh zatuite akipan mipite neek ding dawn ding teng sepsak hi. Tulpite a lian pen hi a, kektate in zom hi.

2. Gal-aihna:
Numei min tawh taanghawmna akizawh khit ciangin pasal min tawh gal aihna kipanleuleu hi. Gal aih ding akipat ni pen “PANSIIK NI” kici hi. Tua ni-in phit kisatin nitaak ciangin phiit kilem hi. Phiit la leh phiitum zia tuamtuam kinei ciat hi. A ni nihni-in sa kigo-in, zu kine a, nitaak ciangin muut kawmin khuang leh zaam tumin laam kawmin innkaa-ah nungak tangvalte in gal la sa-in a zanhak uh hi. Tua ni pen ZUPI NI” kici hi. Zupi ni zong nitum ciangin innsung tumna leh pusuahna a om kik hi. Khuangtumpa in tawngnok silhin dialpaak khima muvanlai kha veng leh sawnkai a tot hi. Zubelte pen gal-ai sa-ai sate bek kivaakin tua pen “LAWMVAAKNA” kici hi Tanghawmna a bawlsate a sih ciangin puandum keng thei a, gal-ai ngeite a sih uh ciangun tawngnok a keng thei pen hi. Tua nihte a sih ciangun khuangtumin gal la sa-in kilawm thei pen hi. Tua ahih manin tuate hihtheih nsdingin bangkua honna kithupi sak hi. Bangkua hong nuamte sa bengin khat leh khat gal mat sa mat lamah kidem uh hi.

3. Samual suahna:
Gamsa khempeuh ki mualsuah kim lo a, sa khempeuh ki ai theilo hi.. A ki ai thei sate in Sai, zangsial, cingpi, vom, ngal, saza, leh sahangte ahi hi. Hih sanamte ki ai thei-in zong kimualsuah thei bek hi. Sa a ki mualsuah ciangin hanla sa-in a mante min kilo a, a thau kilawn hi. Samualsuah a kizak ciangin khuang, zam, phiit, tuukpaak leh zuthawl tawh khuamualah kidawn a, gam kuan teng tuuupak kitotsakin zu kitulhin lam kawmin innah ki ciahpih hi.

4. Sa-aihna:
Sa mante inn atun ciangin ganpi khatin sa ki ai hi. Sa manlo a a- ai nuam a om leh zong ki ai thei hi. Sa man lo a a ai nuamte in mi matsa a luhawm khawmin ki ai thei hi. Sa man a a aite hi ta leh, man lo a a aite hita leh ahamphatna uh akikim hi. A hizongin a aih zah leh amat zah tawh kizui-in zu lehsa angah thei uh hi. Gal man, sa man, gal-ai sa-aite a sih uh ciangin athah zah amat zah uh tawh kizui-in akgia, sawnkai kibawl thei bek hi. Akgia sawnkai akibawl ciangin sawntan sawnkai, vaphual kha, untong mei, vakhu giate tawh kibawl hi.
Sih cianginsa mat lehsa-aih sate min zui-in dialkikhai thei bek hi. Sai man a a aih leh dialkaang, cingpi mante a aih leh dial zom, sahangmante in a aih leh dial san, tangza la te a aih leh nang pan kikhai hi. Khatvei aaite kht vek kikhia a,nih vei thum vei a aite a aih zahzah kikhai thei hi. Tampi a khai zote minthangin kizahtak mahmah hi.

5. Tonna:
Vok khat pan nga dong agawh khit ciangin aki tongthei pan hi. Hih pen gawh lehlup kidemna a hi hi. A tongte in sialkhat panin a tungsiah a gawh zawh zahzah go thei hi. Asial gawh zawh zahzah songin a phut uh hi. A hih zote in a zi’ aih ding tawh sial akopin go thei a, “SIALKOP GO” kici hi. A go thuap zote ki minthang sak mahmah hi. sialkop a gawh khit ciangin innkaa laizangah song phut thei pan hi. Tua banga innkaa a zong aphut zo ding mi ki khaat mahmah hi.

6. Zununna:
Gal ai ding ahi zongin, sa ai ding ahi zongin, a om ciangin zunung ding ci-in zusa uh a, zu anun ciangin aih khat teitei a nei uh hi. Zunun zong pasal kidemna khatmah a hi veve hi.
Hih bangin khang khat sungin pasal akisa khat in ahih zawh leh a hih dingin ih pu ihpate’ kidemna ngeina ahi hi. Tu hunin hih ih pu ih pate’ ngeina zatzia kibang kimlo hi. Ahih hangin mailam hun ciangin ngeina a ki bangin ihzat theihleh a hoih ding hi.:


Ì Ì Ì Ì Ì Ì Ì Ì Ì Ì

KHENPI 4

I. NAMBAT SIM DAN
SIMNA 1- Khat10 - Sawm100 - Za1,000 - Tul10,000 - Tulsawm100,000 - Tulza1,000,000 - Then10,000,000 - Thensawm100,000,000 - Thenza1,000,000,000 - Sang10,000,000,000 - Sangsawm100,000,000,000 - Sangza1,000,000,000,000 - Awn10,000,000,000,000 – AwnsawmKHA MIN Jannuary = Theino sih khaFebuary = Tun khaMarch = Dota khaApril = Dopi khaMay = Zing khaJune = Gam khaJuly = Taangsih khaAugust = Tang khaSeptember = Phal khaOctober = Khuado khaNovember = No khaDecember = Kau kha NIPI KAAL MIN Sunday -NipininiMonday -PizingniTuesday -NilainiThursday -LaizingniFriday -LaithainiSaturday -Ninoni H U N G E N N A 1. Zankim 2. Akmasa-khuan3. Aktak-khuan 4. Phalvak5. Sing khe tan6. Khuavak8. Vaiham san9. Sunkim10. Ni kai11. Anhuan hun12. Vaiciah hun13. Nitum14. Khuamui15. Sanggam melmak16. Khuamial17. Vumkhawi18. Lup hun19. Ihsip20. Zankim
II. TAANG LAWHNA
Aisa li = Kop khat
A nu leh a pa a sibaihte = Tagah
Ak a pate = A luui
Ak a nu a tuuisate = A pi
Akpi a neute = A khekh
Ak, mi' inna a giakte = A gilgap
Ak, nitak khuamial khita a khuangte = Aksia
Aktuui a keuh lote = A dah
Annsing kung khat = Khuah khat
Ann, sumh dim khat = Thun khat
Ann cii tuh loha a pote = A lii
Bi lom li = Phuuk khat (Puak khat)
Bawngtal nih = Kap khat
Ciangkang khat = Tawn khat
Daak thum = Bu khat
Dawithoiha kipan na khat peuhpeuh thumvei = Thup khit khat
Dol peek laam nga = Cial khat
Ganhing no a neikik baihte = Kumsik(Tapet)
Ganhing ta a neithei lote = A ciing
Ganhing ta' a nei nailo a nute = A laa
Gua a dawnthak( a mawnthak) = Guatuai
Gua a dawn khan hunsunga guahzu = Tuaiguah; Tuaisia
Innsun nih = Tuah khat
Inntuan a nei khinsa innte = Innbul
Innkuan a tamte = Kunta
Innkuan a tawmte = Lukhat

III. Zomite’ min khiatna:

Ai Aihna, Galaih sa-aihna
Al Zel kawikawi, Tawk kawikawi,
Am Iplah, khiallah, Cih bangte hi. Am CinThang, Am Za Go, cih bangin pasal min hi zaw deuh hi.
Awi Nau oih bang a awi; lungzuan lawh, khuangaih lawh,; Ciang Za Awi cih bangin numei min hi zaw deuh hi.
Awn Lampi awn, a paina ding honsak, Kham Za Awn cih bangin pasal min hi zaw deuh,
Biak/Bia Mai-et, maivil, zahtakna, kihtakna, lahna Pau Biak Lian cih bangin pasal minin ki lo zaw deuh hi.
CinCing A neih leh a lam kicing cih bangin, Cin pen pasalte’ min, Cing pen numeite’ min hi zaw deuh hi.
Cingh Itna, dikna, Siamna, nekngaihna
Dah Dahna kahna, dahpa cih bangin, Ciin Dah Vung cih bangin numei pasalah kop leh kai a ki zang thei min hi.
Dai Gamdai hi nawnlo, Gam bang dai,
Dal Kidalna, kima dalna, maikhakna cih bang hi.
Dawl Na khat peuhpeuh, neinuam ngah nuam, cihna hi-in numeite’ min hi zaw deuh hi.
Deih Numei lam tawh kisai zaw deuh, zat khop theih veve hi.
Dem Kidemna, ki-elna, ki tuhna,
Deng Zawhna nuai nenna
Diah Kidiah, nopna/dahna-ah kidiah,
Dim Hauna, pilna, deihna, kidim, beel sungah tuidim numei’ min hi zaw deuh hi.
Do Galdo, Thuakna tumatuam do kha, phu kha,
Don A gal pan a en, gal-et, naucing, kem, numei’ min hi zaw.
Dong Thu dong, bang hiam cih thei nuama dong, thu kidongpa/nu, pasal min hi zaw deuh,
El Kihuatna, kimuhdahna,
En,Eng Enna, deihgawhna hi a, En pen numei pasal in kikop thei hi.
Gam Innmun logam,
Gen Thu leh la gen, vaihawmna cih bang hi-in pasal lamah kizang zaw deuh hi.
Gin Lam-en, gina, muanna leh suanna hi a pasal min hi zaw.
Giak Giak, Teng, Giah denna, tendenna hi.
Ging Gingden, gamlum, Lamen,
Go, Gawh Gawh leh lup tunnun kituhna pawl hi a, Pasal min leh numei’ minin ki zang khawm thei hi.
Goih Naugoihna, thaman guaihna hi a, numei’ min hi zaw deuh.
Hang Hansan, meidawi lo, lau theilo, cihna hi a, pasal min hi zaw.
Hat Thahatna, ngal hatna, sepna bawlna a zo zo diakte cihna hi.
Hau Neih leh lam kicing a hau, nuamsa, lunghihmawhna neilo,
Heh Lundam lo a hihna, mi khat peuh in hehsak numei’ min hi zaw deuh hi.
Hen Kolbuh khaukhih, nat leh sat in hong hen, pasal min hi zaw
Hil Ko, thu va ko, va gen, thei sak, kihilna; Hil Tuang, Hil zel cih bangte hi.
Ho Ki-it kingaihna, Ki thutuahna, Gtn: Thang Ho, cih bang dan
Hon, Hong Hong khia, honkhia, Hong zuan hong beel,
Hung Pasian in hung, U le nau hung,
Huai U le Nau huai, lawm leh gual huai, thukhualna hi a, numei’ min hi zaw deuh hi.
Huat Kilem lo, kihuatna, kithutuah theih lohna, pasal min hi.
Hum Sang, Dim, kicing,
It Itna, deihsakna
Kaang Meikang
Kai Pawl kai, gual kai, saliang tangseu kai, pasal min hi.
Kam Kampha, Daupai, Mei-am sa bang a a nasia thu genna,
Kan A val a kaan’ zaw-in
Kang’ Tawp ta, Heuta, beita,
Kap Galman, saman a thahatte’ min, pasal min hi zaw deuh hi.
Khat Hang, kitawi, gualzo. Pasal min hi zaw deuh hi.
Khai Mun lehsuan deh, kikhai diak, kidawk diak, pasal min hi,
Kham Kikham, amai-ah dal, sik manpha, kham leh ngun genna hi.
Khan Nuntak hun, khan lai hun, numei pasal zat khop theih,
Khat A dang omlo, hih bek, khat bek, pasal’ min hi zaw deuh hi.
Khaw Khua tawh kisai, khua leh tui-ah
Khawl Tawp, khawlkhawm, gualzawl, kaikhawm, khol,
Khawm Kaikhawm, Khol,
Khen Gualzawhna, tungnunna, sat zo, khen zo,
Khen Khenkhia, kigwmsak lo, Vung Za Khen cih bangin
Khin Zo khin, cingkhin, a vekpin a hih khin,
Khoi Kikhoi, kivakna, kikepna
Khol Khol, sa-khol, neih leh lam hawm
Khual Mailamah bangci kah lehcih ngaihsutna tawhkigin kholhna a baihsa a kikhualna,
Khup Mite’ sangin hi zo zaw, makhelh, khup zo,
Kim Na khempeuh neikim, mi tawh kikim
Kip Hi zo den, ling lo, kho zo den, deuleu lo,
Kop A kop a thuahin, panpih koppih, kop leh kai-in
Lal Minthanna, kisaktheihna, kithupit sakna
Lam Neih lehlam, inn leh lo, sum leh paai nei zo lam zo
Lang Sahang lang, sikha lang cih bang ama vang neihna bang kithei, kizel,
Langh Kilangh, kithei, kiliah lo,
Lawh Lawhna, Phawkna, ngahna kicing,
Leel Thugenna, ngaihsutna
Leen Kizop kimatna, kikawmna,
Let’ Ciangval, dimlet’ khengval,
Liah Liahzo, huzo,
Ling Launa, dahna, linglawng
Lo Hilo, kibang lo,
Luah Pi leh pu nu leh pa’ gamh luah,
Luai To kai, thum; beel
Luan Kicinna, ki-etna kivelna, thupiakna,
Lun Hauhna phatna tam, kicing, Numei’ min hi zaw deuh hi.
Lut Tum, Thum; bia, Thoih, maivil,
Man Tawldamna, manna, vangneihna, pasal min suanna, muanna,tunna, belhna,
Mun Omna, Mun leh gam genna hi.
Mung A bulpi, a mungpi, a phungpi,
Nang Do in nang kenkan, Dahna, thuakna cih nopna hi.
Nawn Hih kik, bawl kik,
Neek A lawm a gual nek zo, Gualzo,
Nei/Neih Neih leh lam genna a kizang hi.
Nem Lungkimsak, Lungnuamsak, hehnem thei, lungduai cihna.
Neng Simmawh, zawhthawh bawl, nengcip suk;
Ngai/ngaih Itna ngaihna, phawkna, lunglenna lam
Ngak A sia a pha thei nadinga ngakna,
Ngam Hih ngamna, sepngam bawl ngamna, hangsanna,
Ngeek Ngeksuah, naupanlai,
Ngil Mangngilh, phawk nawnlo, Theikha nawnlo,
Ngin Kiging, Kiginna, Muanna leh suanna,
Ngul/Ngulh Lunggulhna, phawkna, lametna,
Nial Deihlo, sanglo, hoihsa lo a pia kik,
Nian/Niang Gilvah laivah a kham lua, niang lua,
Niang’ Hi ningniang’; Ngaihbanna lam genna
Ning Zuihna lamah kicing,
No Itna ngaihna, pahtawina, nel hona,
Nok Kitok nok gawp, nawngkai lua, buaihuai ;
Nuam Lungkim, lungdam, nuamsa,
Oih Awi, naupai, cih bang dan hi.
Pam’ Pamaih sakna, iplahna, ki taanna,
Pau Pauna, hawmnam Genna, thugen vaihawmna
Pha Hoihna phatna, Thupha, diksakna;
Pha Phan baan, tung zo;
Phung Phutna, letna, manna bulpi;
Phut Khuam phuh, kipan, kiphut,
Pian/Piang A omlo pan a a piang khia, piankhiatna;
Pum Cikhat sakhat banga kipum khatna,
San/sang Niam lo-in sang, dem hak, tun hak, na khat peuhpeuh sanna,
Sawm Tunna, ngimna, sawmna;
Seel Lim, pulaak lo, liah, keem;
Sial Lungsim sungah ngaihsutna, geelna, lungsialna,
Siam Dikna, citna, siamna, thupha ngahna
Sian Pasian tawh kisai siangthona, Pasian tapsakna hi.
Sing Khangual batna, san zawkna, siam zawkna;
Soi/Son Genna, suutna, lelhna, pukna,
Song Muang, belhna,
Suah Suahkhia, lakhia, Mualsuahna zo
Suak Piankhiatna, Suahkhiatna,
Suan Muan leh suan, munana, belhna,
Suang Tung lamah kisuang to, tungnunna, min leh vang neihna,
Sum Vangneihna,
Sut Kihutna, kiphelhna, kihotna, genna, hawmna
Taan Ngah kha lo,
Taang Pasal
Tan Tanzah, ngah zah,
Tawi Kipahtawina, ki-intna, tawisanna;
Teel Deihzawkna, it zawk a teel
Tel Kitheihna, kiphawkna,
Thah/that Gammat, sa mat,
Than/Thang Minthanna, kicinna, vang neihna,
Thawn/Thawng Kithawn, kizel, thuhoih, thuhoih lo hang tawh mipi lakah minthanna
Theu Hi nawnlo, tawpta, dai, bei kuan,
Thiau Hehna dahna nopna a tuamtuam kilawi, Hi kikkik, gim kik, tawl kik, behlap kik,
Thual/Thuam Pianna lamh kiatna mun, suahna mun,
Tual A sim a mal sak leh khangah tuan, zin khiat hatna,
Tuan Tuan vaina, tungtuanna,
Tuang Gual tung tuanna, tung nunna, nei zaw, pil zaw, hat zaw,
Tul Tul khat (1000),tampi,
Uap Ki uapna,
Uk Ukzawhna, tungnunna,
Vaai Gentheihna, vut leh vai
Vaan Thu khualna, thuvan,
Vai Vaihawmna
Vei Gimna, tawlna, thuakna,
Vel Etna, Muhna,
Vial Hi kawikawi, tuak kawikawi,
Vum/Vung Dim, kicing,, tam (Nopna)
Vungh Vanglian, min leh zaletna,
Za Amal tam a cihna, kicing, zakhat,
Za Za khat, (100) tampi,
Zam Ki zel a zam kawikawi, mi tawh kipawl thei kawikawi,
Zel/Zeel Ki zel zo, kihel zo,
Zen Lunggimna, ka duang hong zen, ka lai hong kuai,
Zing Lungzinna, khua zing khuavak,
Zo Zawhna, khitna,
Zom Kizom, Kizui, kimat,
Zuan Luangzuan khuangaihna, va zuan va veh;
Zui A sul zui, anung zui;


IV. La kam khiatna:
A aw ngeih (Zaknop)A thakAi saanAk Aksi Amin samAnnAngAnnkuangAwi, nau awiAwi (thukimpih)BawngBiaBilBilbatCiahCiamnuihCidamCilDaakDahDam thei loteDawiDeihDialEnGal-etGawlGenGentheiGil (Kip, kho)Gilpi GuaGuahGulHahHai (singgah)HanHanciamHangsanHawm (beikuan)HehHeiHingHoihHuaiIhmuInnInnkaInnkunInnliimInntualKaanKamsiamKap (khitui luang)Kaap (thau kap)KawngKeelKeenKhaKhakham veiKhanglui miteKhangnoteKhangtoKhangualKhapiKhau KheKhiKhingKhituiKhuaKhuaiKhualzinKhuangKhuavakKhuazingKhumKhutKi (Vasa)KiamKibawm, panpihKicingKigawm, KipawlKihuai (Kilem)KikhenKikimKilangKipKisangKituakKongLa gen, La sutLaLaamLaiLam paiLampiLawi (ganhing)LeengLi (Likik)LianLoLobukLokuanLutangLuahLungdamLungsimLungtangLupnaMabanMaitangMang (mangman)Maang (tawldam)MasuanMeengMeiMeilahMelMelhoihMi tampiMi tawh kibang loMi genthei, mizawngMihau, miphaMikangteMinthangMitMual khumNa lamdangteNahtangNangNatna (dam lohna)Nau tumNawi (nawizu)NawkNawngkaiNeemNeu cil a ngaihNeu laiNgai a gim lohNgaiNgakNgalNgasaNiNik NisaNopNuNuamPaPaktaPasal, papiPasal hat Pasal Pasian Pat Phawng PhongPi Piang Pil PomPu Puah (bawl) PuandumPumpiSaSa beng Sahang SaiSakhiSakol Sam Sawtvei Sazuk Si Sia (hoih nawn lo) Sialki Siangtho SikhaSialSikkangSin SuanSuangSuutTaTaangTa-ngek (naungek)TawiTawlawkTawmTeekTemThatangThauThe(ganhing)ThehthangThei (singkung)Theih ngei loh TheuTho (tho to)ThovaiThu kikumThuhilhThumThu-siam, kamsiamThusiamnaTu (vanzat)TuangTui (tui dawn)Tuiluang TulTungUnauVaihawmVakhuVantungVaphualVelVompiZaalZampiZang (manlang)ZangsialZawng (ganhing)ZiZomZuZusaZuiZuun a tong zotui bang luang, damtui luanzilPuan bang thakDawh ai saanBuh-al (Buh-al hong khuang taikhua hoong val sawmte khang zing tho un aw)Alsi (Tung ciang solkha a taang i cih zong alsia vang tang hi e)Amin theibang loKhing-an, sung nek, sung lawhAnglai, (Anglai paaibang pom ing e)Laikuang, (Laikuang umkhawm)Naubang awiNi bang hong awiSebawng, nun eng, nun vomSumbang biaBengBahbengKhaubang ciahNuih siam lelTangbang damPhuancilCiandalAlbang dahOmlai vei, (Omlai vei in mawngbang kawi,Zinleng, nuai zinTembang deihKaih dialMaimit suan, mitmei suanGal khuadak, gal in donPal, gawl palLel, (Sinthu lel)LiangvaiSingbang gilSung gilPhui gua, nal guaTul guahSegul, gam segulGuabang hahHai theiKul sin, do hanHanlung ciam Khuaibang hangThe bang hawmLunghehKawl heiSuan guabang hingHeisabang palHambang huaiMaimit siingSau, saumangCialdawh, dawhtam, pahtangsiahkunSauliimSumtualMawng bang kaanTongluan zubang khumNaubang kap Patbang saiTeenkawng LengkeelKenliangLau khaKham kha'n veiTuan pupateSeino, momno, lia le taangKilbang khangSeino gualTung solkha, solkhaGuikhau, mimkhauPheiphungAnglai awhkhiGialbang khingLuankhiVangkhuaVahkhuaiZingkhual, zingzinLenkhuang, tomkhuangTaikhua vaalMuikhua ziingNingzubang khumBanzalMaukiTui bang kiam, litui bang kiam Mangbang bawmLi-tuibang cingTuibang kigawmHambang huaiGibang khenTanbang kimNgobang langPhuh singbang khoNaubang sangDawnbang tuakKankongZaideih khau bang sutZailaVabang laamSiamsil, vaimang siamsilPheiphung suanTuanglamSelawiVabang leengSegul bang li, lengthe li Sialbang lianKhawh loKhawh lo limbukVai lokuanSumluKhuam bang luahSuihlung tai, lailung tangbang damLailung, selung, sinlaiLailung, selungLaikhum, khunlanMazapLakmai, langmaiZalmang, khimzin zalmangGam bang maangMaciang suanDawn suangNgo mei, lum meiLahmeiDuangsuah, sakduangHeisabang paalAmi zatamKai dang, pian dangLenliang, gahliang, tualniamHai tawi, lungmang tawiKangtui vaimang, luntawi kangmangLawibang thangMaimitLenmual khum, kaaiSiamsil nelzunTangnahPalbang nangOmlaiTuai tumNunkhumDaibang nawkGuikhau bang nokLen nang diahbang neemNeusen vangngaihTheih bang sen aDuangzen laikuaiMubang ngaiHaibang ngakNgaltangTuilimngaTungsun niTen niikTangnisaNunnopTunnuNunnuamZuapaLambang pak, pakbang tawiKiang, angkawi, kawiNgalliamTaang ngalliamTung Sianmang, Tung PasianTual patpuan, lotual patpuanVabang phawngTanglobang phongSen piseiMimbang piang Vabang pilPaibang pomPu vom, sen puvomGiabang zuunDumpuanSakduangAisaSang sa vaiZangsa kamkei Zang vuisaiGam khisaKolsaBesamKumkhua sawtZuksa, zuk sialPham, kha kiaTubang siaLen sialkiDamtui bang siang, tuibang siangLaukha, si laukhaSawmsial, nun eng, nun vomZang pehsikSiambang sinHuantubang suanLumsuangKhaubang suutVon, vontawiSetaangVonmom, vonsenPakbang tawiZolawkta, lawktaCibang tawmTumbang guai (vuai)namtem, paitemZaithaKawlciang, zangkhawh kawlciangTung lengthePhiltangbang thehNun theiMelmakDaibang theuZuangtho, thelbang thoVaithoHolung kum Sinthu khingam bang muamMimbang thumKhuaizubang khum, ningzu khum,Damtui luanzil, huantubang khumTukawlVabang tuang Siktui, damtuiDamtui Luang Lobang tulTungtuangLaizom, ciin le tuaiZing vaihawmGam khuvaLengvan, Tungthang vanZang phualvaLambang velBuaivom, abuai vomSambang zaalKhangzam luangThalbang zangZang sawmsial, zanglai nunvomSim zawngDit, thai, angkawiGiabang zom, gu bang zonNingzuNamzingzuNung sulzui Giabang zuun //


XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

KHENPI 5
' KHUADO PAWI THU '
Thu masa:
"Tedim gam sungah Khuado a kizat ciat hangin, lasak a kipan gamtatnate kibang kim lo hi. Bang hang hiam cih leh, omna mun kikhat lo ahih mah bangin ih omna mun tawh kituakin gam min, khua min, lui minte tampi-in phui- sam, lasak leh gamtatna-ah kizang ciat hi. A kibang lo nengneng a om hangin, "Khuado ngeina kician om lo hi, ci-a ngaihsut ding hilo hi. Khuado thu ih gen a kibat kim lohna zong a thupit mahmahna hi zaw hi, ci-in ngaihsut ciat ding ka deih hi:

Khuado pawi ih cih pen Zomite pawi neih thupi pen leh lim zat pen ahi hi. Hih pawi pen tuuk annlak khit ciang kibawl ahi hi. Khuado pawi bawl hun leh Vaite pawipi ‘Diwali Puja' leh Kawlte pawipi ‘Mithuun Puai' bawl hun kituak a, Khuado pawi ih bawlzia tawh kibat mahmahna nei-in mei kide tek hi. Kawl leh Vai ten ‘Khuaimeivak' de-in, Zomite in ‘Meilah' ih de hi. Hih panin Zomite pen minampite mah banga ngeina zia leh tong kicing a nei Ih hih lam kilang mahmah hi.
Tua banga ngeina zia leh tong kicing a nei minam picing kihi napi in, minam picing hong hisak Ih minam pawipi Khuado ih neihna natawm a theilo tampi ki-om ding hi. Minam Pau, lai, ngeina, pawi leh khanglui vante kician a nei lote minam picing kici theilo ahih manin a it lo, a keem lo, a puah lote minam khangto suak ngeilo hi.

1 . A khiatna:
Khua cih in khiatna nam tuamtuam nei hi. Pasian genna-in ‘Khuavak’ kizangin, Dawite genna-in ‘khuazing’ kizang hi. ‘DO’ Ih cih in zong khiatna nam tuamtuam mah nei-in, a sia lam leh a hoih lamin kizang khawm thei hi. Ih it ih ngaih hong zin hong lengla a om ciangin zin do, lengla do ci-in ‘Do’ zatna mun a om mah bangin, hong bawlsia thei dawi leh gaalte ih sim ciangin zong ‘Do’ ci-in zatna mun mah om veve hi. Zomite in ‘PAWI’ ih cih pen Mikangte in 'Festival/Feast,’ ci-in, Vaite in Puja ci-in, Kawlte in puai na ci uh a, Luhseite in Kut na ci uh hi.
Tua panin Khuado pawi pen thupha hong guan Pasian dona, lungdam kohna leh thupha ngetna pawi hi-in; A lang khat lamah hong bawlsia thei dawi leh kaute lak pan kisiansuahna dinga dawi leh kaute hawlkhia-a dona pawi ahi hi.

2. Kipatna:
Khuado Pawi ih neih zawh kum za guk peuhmah sawt khin dingin ki um hi. Khuado pawi pen khangthak ngeina zui-in Manipur gamah Tedim Chin Cultural Club makaihna tawh October 11, 1969 kumin Taang-nuam khua-ah zat kipanin, Mizoramah Zomi Society makaihna tawh November 12, 1994 kumin Sairang, Tlawng lui-ah kizang hi. Tuipi gaalkaai Zomi te’n Singapore Zomi Innkuante makaihna tawh 1995 kum panin Singapore khuapi-ah 'Leitung Bup Zomi Khuado Pawi' min vawhin zat hong kipan to-in, tu ciangin leitung bupa Zomite omna peuhmah kizang kawikawi ta hi.

3. A zat hun:
Khuado pawi in “Ni” neilo-in a hun bek nei hi Ahi zongin a hun kum simin September leh October kha sung hi hamtang hi. Bang hang hiam cih leh Khuado pawi in tuk hun anlak khit ciang a kibawl hi a, kumkhat leh kum khat khua khat leh khua khat an lak hun a ki tuah lianlian theih loh banah khua sungah mipite om kim lam tawh ki geel a ki bawl ahih manin ani ki ciangtan lian theilo hi. Ahi zongin Khuado ni ding leh vai khempeuh taangpi tawh kisai ahih manin Hausa leh upate in a gel loh phamawh hi. Upate in atunga ih gen kal sungin nikhat seh phot uh hi. Banghang cih leh khualzin gamvakte tua sungin hong tungkim thei leh cih deihna ahi hi.
Lam khat panin Aizawl dan khawng a khuapite-ah Khuado pawi ni ding kician khat seha kipsak pen akilawm lahna om tuanlo ding hi. Bang hiam cih leh, Khamtung nuntak ngeina dan a annlak cih bang omlo hi. Tua a hih mah bangin Mizoramah Zomi Cultural Society in 1998 kum panin Khuado ni dingin September 25 ni sehin kipsak hi. Minipur Zomite in bel October 2 ni see uh hi. Bang hang hiam cih leh October ni 2 ni pen India makaipipa Mahama Gandhi’ pianni phawkna ni holiday hi-in mi kim in hun awng a neih ni khat ahih man ahi hi. Ni khat ni ciangin Zomite in a ni kituakin Khuado pawi a zat ni uh hong tung lai dingin ka um hi..
Khuado pawi pen ih Zo pawi thupi pen leh lim zat pen ahih mah bangin hihna, ngimna, deihna tuamtuam tawh a kidim, a nuai a bangin tunkhawm tampi nei hi. Kum khen Pawi: Zolai sim bu sungah “K, Khuado pawi - Kum khen pawi” ci-a a kisin mah bangin Khuado pawi in Zomite kum khenna hunpi khat ahi hi. Hih a kitelna dingin khanglui te’n “La ih cih in thu hi,” a cih bangin Khuado pawi-a kisa la dawng khat en lai le hang:

Kum kikhen e, solkha dang e, zin in a vang khua zong hen aw,
Ziin in a vangkhua zong hen aw,sian sung tui bang siang heh aw,

Tu kawl tawi kum khua ih khen a, Ningzu khum lai aisa aw e,
Ningzu khum lai aisa aw e, Khan kumsawt ciam lai lenge,

hih la in Khuado pawi pen Zo kum lui leh kum thak khenna a hih lam kiciansak hi. Tuhun ciangin Mikang hun khenzia 'Gregorian Calendar' zui-in kum lui beina December 31 ni leh kum thak kaina January ni 1 ni dan ih zuih zenzen hang Zo kum lui leh kum thak khenna in Khuado ahi hi.

4. Annlak Pawi:
Khuado pawi pen Annlak Pawi zong kici thei hi. Bang hang hiam cih leh Khuado pawi in tuuk annlak khit bek cianga a kibawl leh tua an thak khai thakte muanga a kibawl hi a, kum khat sung tawntung ih khawh ih ciinnate pana hong piang thupha khai leh an tuamtuam aihna leh tuate hong pia, hong siam pasian’ tungah lungdam kohna-in a ki zang pawi ahi hi;

5. Khuailak Pawi:
Khuado pawi cianga a minthang mahmah khat pen Khuailakna hi. Khuado khuailak ih cih ciangin a kimawk lak hi lo-in, khuaibu (khuaipheng) panin hong tung ding kum, kum hoih ding maw, sia ding; ki cidam ding maw, kina ding cihte theihnopna-a aisanna-in a kizang ahi hi. khuaibu leh a note omzia panin kum thak sunga mabaan ding kithei ci-in khangluite in ngaihsun uh hi:

6. Meidet pawi:
Khuado pawi a kilawmsakpi pen meidetna ahi hi. Khuado ni masa pen meilah lak ni-in kizangin “Meilah lak ni” a ci zong om hi. Hih meilahte pawi sung tawntung kilim zat mahmah hi. Dawi leh kaute dona (kaubetna, meidetna) a kipan khawsiam pasian a vaak tawh donna-in zong a kizang, a kitangsak, a kivaak zihziah ahih manin khuado in mei det pawi zong cih theih hi.

7. Siansuah Pawi:
Khuado pawi pen siansuah pawi zong ahi hi. Ih pu ih pate in mihingte a nasak, a sisak leh mihingte tunga tuahsiatna tuamtuam a tungsak pen dawi leh kaute ngawh uh hi. Tua dawi leh kaute tawh a teengkhawm hi dingin kingaihsun lai uh hi. Khuado cianga 'Kaubetna' leh 'Meidetna' in a ngiimpi pen zong mihingte a bawlsia dawi leh kaute notkhia-a innsung, khuasung, gam sung siansuah ahi hi.
8. Kigin ni:
(a) Sagawhna: Khuado pen neihsa, khawhsa, vulhsa teng tawh hih theih zahin kibawlin vok kigo pen hi. Zingsang vaikuan hun ciangin, Lawm papite in a pawl a pawlin vok go-in, ni thum sung a khom ding siit tuam pah uh hi. Sa semna-ah sakuang nam nih omin, sasem papite in a vok khawite leh a langte tan ding tuak a khen ma-un amau teng khamkhop ding thuuk masa uh hi. Tua pen 'Sakuang baal neek' kici hi. Vok vulhte leh a langte' hawm pen 'Sakuang Hawm' kici leuleu hi. Sagil bawl kawm, sa sem kawmin zu luup zu dawn kawmin taang ziahziah uh hi. Tua lai takin inn nupite in a inn tek uhah taaksih ngaan huan uh hi. Naupangte in khuang leh zam, daktal leh sialki tumin a sisate phawkna-in mualte hah siang uh hi.
(b) Daihawhna: Sate a min phetin a sin a lung, a tuap leh a kalte themno kha tek eukhia-in sawm tangvalte in tua kum sunga misi a nei innkuanpihte puak uh hi. Hih sa sungkuate pen misite a ding a kikoih tuam hi-in, sun lam ciangin nupite in zu khaihsa leh taaksih tawh tua sate kengin haanah misite va lui uh hi. Hih pen 'Daihawh' kici hi. A sisa a innkuanpihte' luguh sathau zuutzuutin zu leh sa leh taaksih tah uh a, tua pen ‘Si-annsuah’ kici hi. Khuado pen a si leh a hingte’ kizopna tawpna, kikhakna hunin kingaihsun ahih manin khuado ciangin mi pawl khat lungleeng khawngai-in kapkap mai uh a, la zong hih bangin na sa khawm uh hi.
(a) Do na lingling, do na linglinge, gual in kum khua do na linglinge,
(b) Gual in kum khua do na linglinge, do hanah nau bang va kap tange,

© Annkuang umna: Daihawhte nupite inn hong tun kik masiah ann kineeksan theilo hi. Nitaak annkuang uum dingin kikai khawm uh a, mi a kim tak teh, papi a tal taak pen in zu kam khat teepin phihin phuisam hi. Tua khit ciangin, a ban a baanin zu gual teep uh a, annkuang sa kuang uumkhawm uh hi. ( Hih in hun lai ih an nek thunget dan ahi hi.) Ann neek khit ciangin ih Zo ngeina bangin ki-it, kingaihna, kideihsakzia lahna-in sabaak leh sangoi kibaak kengkhangin gualnuam thei mahmah uh hi

9. Kaubetna:
Khanglui ih pu ih pate hun lai-in misi a om ciangin a kha misi khua-ah pai pah lo-in, innsung, innnuai, innkuun leh sumtawng teng khawngah khuado masiah thaamcip den dingin ngaihsun uh hi. Tua ahih manin misite a gil uh a kial mahmah dingin ngaihsutna tawh misi a om teh kawsah, ann khai, lukhung ann cih bang kilui hamtang hi. Khangluite in misite pen dawite' peh hi, ci-in ngaihsun uh hi Tua ahih manin khuado sunga gilna laina a om lohna dingin dawi leh kaute notkhia-in kau kibeng hi. Ann neekna a man khit uh ciangin kaubet nadingin meilahte sau silselin lim takin tenin a lom a lomin ki hencip hi. Kaubet ding ciangin kong sak leh kong khangah meilah taakna ding nahtangkuak kikoih masa phot hi. Hausapa innah pasal teng kikaikhawmin phiit lem uh hi. Tua ciangin inn kimin meilah de ciat uh hi. Tualteekpa (siampipa) in a thau lawnin kaubet hong kipan pah hi. Tualteekpa khit ciangin midangte in beng thei pan hi.
Kaubet pen pasal tangzang khat peuhin khut lang khat lamah meilah lom det kawmin tuga, heiga leh singkhuah bawk khat peuh tawi-in innsung tawng panin inntung innnuai innkawm teng baan satin:-


“Dawi hang kau hang nam hang aw, na zun na ek nam sia, Na ni na kha cing ta, na zi na ta te’n hong lametna sawt ta,Na inn na lo zuan in”

ci-in hawkin kiko gamgam hi. Tua banga innkawm teng baan satin innkong biang a tun ciangin a tuga daipua denna-in, “A khe buuk, a ngaltaak sat kha ing ei,” ci-in a meilah ken khen nih suahin, lom khat khang gawlah, lom khat sak gawlah a kuangsa-in siatin nusia hi. Hih pen dawite hong lut kik ngam nawn lohna ding ahi hi. Tua kaubengpa mi thumin zui-in, khat in khuang, khat in daktal leh khat in thau tawi hi. Kaubet kipat ding ciangin thau khat vei lawnin, inn kong biang a tun ciangin khatvei lawn kik hi. Inn khempheuhah kau a kibet lai takin tum theih tum mawh teng tumin, thau lawnin kisa ngeingai hi.

10. Meidetna:
Inn khempeuhah kaubetna a man khit ciangin, sawm tangval tengin gua dawnah meilah siatin a desa-in khuang, zam leh daak tawh a honin hausapa’ inntualah kisutuahin thum vei kiimvial uh hi. Dena kaubetna kammalte mah zangin kizui kawmin awngin kiko damdam uh hi. Tua panin tum theih teng khempeuh tumin a lawhsa kammal teng mah lo kik zelin khuatual (Tualbiakna) ah pai-in thum vei mah kiimvial leuleu uh hi. Hih pen dawi neng kau neng bang neng peuhmah om nawn kei hen a cihna uh ahi hi. Sawm tangvalte khua sung hong lut kik uh ciangin meilah tum baangte hong lutpih kik theilo uh hi. Bang hang hiam cih leh, dawi nawhna lamah meilahte natawm niin baangin siangtho nawn lo dingin seh uh hi. Meilah tum baangte khuanawl sing dawn, phung dawn peuhah siatin nusia uh hi.

Mun khen khatah tua meilah a tum baang teng kaikhawm uh a, meiphual sat uh hi. A khu a tam theihtheih nangin sawlbawk tawh khuh uh a, meikhu a paikhiatna dingin a laizang mun khat vangsak uh hi. Tua munsan pan meikhu hong zamkhiat ciangin siampipa in-
“Sim kum pha hen na cih leh simah kai in, zo kum pha hen na cih
leh zo-ah kai in,,Khaigui kha gah kong ngetna hi; Zo kum kong
ngetna hi. Sim kum kon g netna uh hi. Tang bem kong ngetna uh
uh hi. Mim bem kong ngetna uh hi. Cidam ludam kong ngetna uh
hi. Tu sawn ta sawn kong ngetna uh hi. Khi awh pha tau bulh pha
kong ngetna uh hi. Gal mang lu samang lu kong ngetna uh hi”

ci-in phuisam hi. Meikhu pen khua sung lamah a kaai leh khua sung kicidam ding hi, ci-in khangluimite in upna nei uh hi.

11. Khuailakna:
Kaubet zawh lamna dianna teng a man ciangin, a kihawisa khuaibu la dingin sawm tangvalte kuan uh hi. Tua khuaibu leh a note omzia panin kum thak sungah ann leh tui kham leh kial, nat leh dama kipan tuahsiat tuahphat ding kihilna-in ngaihsunin aisanna-in a kizang ahi hi. Tua hi a, khuailakna pen kithupi seh mahmah hi.
Khuado khuai lakte pen zu (khuaizu)a nei nam hilo-in, no a nei nam, mi a deh thei nam, sing tung ahih kei leh lei sunga a kaai nam- tuunpi, tuunpi malneu, ngaltuun, ngaltheen, khuaimul leh khuaithumte khuaibu (khuaipheng) kila pen hi. Tua ciangin khuailakna-ah zat dingin Khuang khat, sialki khat, daktal a kipua zo zahzah, zubeel peeng siatsa beel khat, khuaisah zu a vekin, phiit bu a kibawl zahzah, naang lukhu kikeng hi. Zan puan ding leh a zing cianga kizepna ding puan a koihcingte zong pua uh hi. Khuailakna a kikeng zu pen 'Khuaisah Zu' kici hi. Zute pen hausapa-a kipan haam upate in beel khat ciat a sik uh, sawm tangval teng in zingsang lama a don, nitaak lama a khaihkholh uh zute hi.
Khuai omna mun a tun uh ciangin khuai pen mei tawh kihal lo-in a pi teng khut tawh khatkhatin manin, ahih kei leh gua taitep tawh tepin that khin masa uh hi. Khuaipi teng a mat khit uh ciangin khuaibu pen a kua ahih leh to uh a, a pheng ahih leh phelkham uh hi. Khuaibu sungah a pheng dal sawm ciang bang pha thei hi. Tua khuaiphengte lak panin a hoih a limci pen leh a tak pen ciamteh uh hi. Tua banga ciaptehna a bawl khit uh ciangin khuainote tunga saphuklai banga a pan dildel dam takin hawkkhia uh hi. Khuaino zawngkhal khempeuh zong paikhia-in, a etlawm lo khempeuh nul siang uh hi. Kum saanna ding khuaibu a kisia lo dingin kang takin lakhia uh a, naang lukhu sungah koih uh hi. Hih khuaibu lakhiapa tualteekpa in thuneihna a piakpa bek hi thei hi.

12. Khek leh ni:
Hih ni pen Khuado ni nihna 'Khekleh Ni' kici hi. Hih ni-in khuai tawh ai kisanin, nitaakin annkuang sa kuang ki-uumkhawm leuleu hi. Zingsang khuavak tuungin khuailate khuaibu tawh inn lam zuanin ciah uh a, khuasungah lut suak lo-in khawmualah kinga-in khuaibu taangpi taangta muh theih dingin singkung tungah koih uh hi. Khawmuala khuailate neek ding dawn ding khawsung pan nungakte in annphel tunsa leh zu va puak uh a, Khuailate in khawmualah khuazaangpi kim ngakna-in la tuamtuam- khuai la, mualbawl la, khuamualpi late sa-in lamlam uh hi. Khuazaangpi a tun kim khit ciangin zu kitulh, ann kibaakin nuamsa mahmah uh hi. Tua khit ciangin Tualteekpa in khuaibu sangin khuasung lutpih uh hi.



13. Khuai tawh Aisanna:
Khawsung a tun ciangin khuaitawipa mah masa-in khuaibu pen Tual biakna mun lam manawhin kipaipih leuleu hi. Tua muna a na ngak upate in, "Sanno na hih leh na kik in, miim leh sawmtaang na hih leh hong lut in," ci-in na kal’ uh a, tua leh khuaitawipa in, "Sanpi, sanno hi keng; miim leh sawmtaang hi'ng" ci-in tua banga thumvei a kikalh a kidawn khit uh ciangin lutsak pan uh hi. (Sanpi, sanno cih pen natpi, natneu cihna hi). Tual a lut khit uh ciangin vial khat kiimkotin hih bangin khuai la sa uh hi:

(a) Ngaltun e, ngalthen e, khuai aw e, Ka lo pam a khuai aw e, sim ngalthen, zo ngalthen,
(b) Nang in kum khua na thei a kong dong e, ningzu a ken dong aisa a ken dong,

Tua khit ciangin khuaibu tualsuang tunga a kiciing mawngkung tungah koih uh hi. Khuaibu tungah khawlu lam, khawtaw lam giitin ciaptehna kibawl a, khuainote paan honsa-in koih uh hi. Tua khuaibu numei naupang leh nupi naupaaite et kiphal lo hi. Nitaak lam ciangin Upate in khualbu veel uh a, khuaibu sunga khuainote inn a a khuhna a paan a na lam kik uh leh miimbeem taang beem a lamlam hi, ci uhin kum kik ciangin ann kihau ding hi, ci-in ngaihsun uh hi. Khuano a si peuh a na om leh kum kik sungah a si a mang om ding hi hang, ci-in khuazaang mite mabaan ding hilhkholhna-in ngaihsun uh hi. Upate in khuaibu sia leh pha leh, mipi lungnop theihna dingin "Khuai Hoih Hi" ci-in pulak pong uh hi.

Thu khupna:
Zomite Kumlui leh Kumthak Khenna, kum khat sung tawntung ih sep ih bawlnate-ah thupha hong guan ih biak Pasian’ kiangah lungdam kohna, mailam ading Thupha ngetna, Siatna hong tun thei Dawi leh Kaute tawh ih kipelh na’ng leh eimah-mahah ih hoih lohnate tek pana ih kisiansuahna ding hun thupi ‘Khuado Pawi’ bawl pen Khristian ngeina leh Pasian deihna tawh kikingkalh lawmlawm lo hi, cih ih phawk thak ding deih huai mahmah hi.
Khangthakte in Khuado pawi ih zat ciangin, Ih pu ih pate in ih khanglui hun lai leh ih Zo ngeina tawh kituaka a zat danun kizang thei nawnlo hi. Ih theih ding thupi-a ka ngaihsun pen Khuado Pawi ih zat ciangin Khuado Pawi’ a khiatna leh a deihna ngaihsun in, tua leh ih khristian biakna leh tuhun tawh kituakin ih omna mun tek tawh kituakin ih zat ding kisam sa ing. Tuhun ciangin Zomite leitung mun tuamtuamah ki-om ta a, ‘Ngeina kician neite - Minam kician’ a hih mah bangin ih omna tekah ih Zopawite khahsuah lo-in keemcingin, Ih Zo ngeina ahi ih Pawi thupi Khuado pawi ih thupit sak ding kisam ka sa hi.


Laibu Etkaakte:
1. Ciimnuai Magazine 1994, Yangon
2. Guite Khang Thu, Kalemyo, 1986
3. Khanglui Ngeina, Aizawl, 1999.
4. Zolai Simbu Kum Sawmgiat Cinna, Lamka, 1993.
5. Zolai Sim Bu (Class IV ), Tedim, 1997.
6. Zolawkta Oct. 1999 Issue, Aizawl


™™™™™™™™™™™™™™™™™™™™™™™™™™™


KHENPI 6
' SIALSAWM PAWI '
Thu masa:
Sim lei tunga om minam khempeuh in ngeina nei ciat uh a, tua ngeinate ’adingin a hoih pen, a manpha pen hi-in, a lung uh a nopsak ban-ah kithutuaksakin ki-itna zong khosak hi. Tua ngeinate a pu a pa’ khang pan kipanin kem toto ciat uh hi. Ei Zomite in zong ngeina hoih tampi ih nei hi. Tua ngeinate in ei Zomite hong ki-itsakin minam kician khat hong suaksak hi.

1. A Nuam Sialsawm Pawi:
Khuakhal ding kisa-in khuamui hong kai ci-ciai a, pengpelep te’n (Keutawlek te’n) hong hamsan khengkhang ta uh hi. Lopawi zong kiman ta a, Sialsawm Pawi a kibawl hong hi ta hi.
Dopi kha-in tua pawipi’ ading kiging kholin “No bang tawh bawl sawm,” ci-in khat leh khat lawp takin kidong khengkhang uh hi. Cik ni ciang kipan ding, ci-in a ni acin’ ding bang kingaklah mahmah ciat hi. Pawipi pen Dopi kha leh Zing kha kawmkal sung lopawi khit (April) kha pawl-in khua zang bupin kibawl hi. Sial-a kipan gan neih peuhpeuh tawh lungkim takin kibawl ciat hi

(a) Sialsawm Pawi Bulphuhpi:
Tang lai-a kipan ih pu ih pate’ bawl ih ngeina pen kum simin a kizom toto ahi hi. Sialsawm cih pen:
Sial = Sial (sawmsial) a cihna hi a,
Sawm = hih sawm, bawl sawm, tum cihna ahi hi.

Ei Zomite in sial pen sepna ngimnate-ah gentehna-in ih zat hi a, a lian mahmah ih cih nopna ahi hi. Sai (vuisa) bel sial sangin a liatzawk hangin lian cihna-in kizang zaw lo-in minthanna gennate-ah kizang zaw hi.Tua hi-in ih nasep ih silbawl, ih tupna ih ngimnate-ah a lian a sangpi mah (sialpi cia mah) sawm ding tum ding cihna ahi hi.

Sialsawm Pawipi ni-in siampipa in zing tungin Zotang silsel anha (anhang)-in na huanin, tua sung pan khua sung cidamna ding leh hauhna ding aisanna nei-in mai lam-a piang ding thu zong na genkhol hi.

2. Dai Hawh leh Pu Zu Kholhna:
Pawipi ni zing tungin innteek nupite in zu beel khat taakin Zotang sih huan a, si-pi na kang uh hi. Zingsang khua hong vak milmial ciangin innteek nupi nu in Zotang sih leh si a hel khit ciangin zu thawlno khat (dai-tawi) tawh han-ah na pai (dai hawh)- in a sisate phawkna leh thugetna thupha na bawl uh hi.
Tuabang mahin naupang te’n zong a nu’zutaaksate tawh a pute zukholh dingin pai ngeingai uh hi. A pu a pi te’n a tute a tate cidamna ding leh neih leh lam kicin’na dingin tamphuah (thupha pia)-in zu tawh na do kik leuleu uh hi.

3. Khal Lawm Kikholhna:
Sialsawm ciangin unau pata teng ahi zongin, a beh behin ahi zongin, a SawmSawmin ahi zongin ann nekkhopna kibawl hi. Zu leh sa, khuang leh zam tawh lung kituak takin gualnuamin omkhawm uh hi. Beh papi khangham thu thei te’n naupangte’ tungah pu-pa ngeina, khang tangthu, leh ki-it kingaihna atuamtuamte na sut uh hi.
4. Ngawk Satna:
Pawi ni sunkim pawlin tangvalte ngawk sat dingin a sawm ciat uh-ah kikhawmin ngawk sat khawm uh a, kibuan uh hi. Ngawk sat ciangin nau-gual nihin upa khat a buan uh hi. Tua kibuanna-ah nau-gual te’n a lelh leh tu kum kizawng ding hi, ci-in ciamteh uh hi. A kibuan ma-un Sawm upate in ngawk to masa uh a, “Dawi dawi, ngawk ngawk e, lui vo!” ci-in thum vei a to khit uh, “Lui vo!” a cih khit uh ciangin kibuan thei pan uh hi.

5. Nungakte’ Lawm-an Piakna
Sialsawm Pawi sung pen kum khat vilvel ih khol ih kigin zu leh sa bekbek mah thupi tak nuam tak-a ih neek hun khat suak ahih manin khal lawm kikholhna kinei a, zu leh sa mah kikumkhawmin kibawl ciat hi. Tua khal lawm sungah lawm kingai a om leh khallawm papi zu leh sa a zeekte in tua lawm ngai nu’ adingin a lim zaw deuhin a tuam vilvelin bawlsakin koih tuamsak uh hi.
Nitak khua hong mial ciangin a Sawm ciat uh-ah tangvalte kikaikhawmin, mi a kim mateng ngeina late leh lam a tuamtuam tawh gualnuamin hong om uh hi. Mi a kim khit uh ciangin lawm-ann (lawmngaih ann) siim dingin a lawmngaihte’ kiang uh-ah hong vak khia uh hi.
Nungakte inn hong tun’ uh ciangin inn sung pan nungaknu hong pusuak khia a, tangvalte tawh innka-ah hong tukhawmin la sa zel ciamnuih gen zelin nuam takin om uh hi. Tawl khat khit ciangin innsung lam panin nungaknu naunu, ahih kei leh a nu zu leh sa tawh hong pusuak a, tangvalte hong lui’ hi. Tangval te’n zong lungdam takin hong ne uh a, a gaih valte uh innsung lamah koih kik theih loh ahih manin a Sawm uh-ah ciahpih uh hi. Lawm ngaipa bel bangmah pia lo uh a, innka kiu khatah tu tuamsak uh hi. A hun khop khit ciangin a lawmte in tangval lawmngaipa ciahsanin a nungaknu tawh hong tukhawm thei ta a, kamsiam hong kipaih ciauciau uh hi. A lawmnu’n zong, “U nang adingin a tuam vilvela kong koihsak,” ci-in zu-cil hai khat leh sate va la a, tangval pa’n zong zum nuih pipu-in sangin a ne hi.
Hi bangin ni sagih sung tawntung a kibawl Sialsawm Pawi in hong beisan ta hi. Nungak tangvalte zong lungzuangpipi, kikhen nuamlo pipi mahin lo lam hong zuan ta uh hi. Ahih hangin Pawi hun sunga a gamtatnate uh, a nopsaknate uh a bilkha uh-ah gingging lai hi.
Hun nuam ngeina a minthang Sialsawm Pawi pen ih pu ih pate khat leh khat kinek ngaihin, kisamin, ni sagih sung bang khallawm kikhawlin a na bawl uh ahi hi. Ahi ta zongin tu hun ciangin nithum sung bang bek ih bawl ta hi. Ni bangzah sung ih bawl ta zongin ih ngeina Sialsawm Pawi pen mangngilh lo-in khat leh khat ki-itna leh kiphawkna a liat semsemna dingin zang ciat ni.
(a) Pu-pa kha’n gui giabang zopna, Zotui Sialsawm Pawi, lambang paak leeng e.
(b) Lambang paak leeng lia leh taang aw, khangsawn te’n giabang zom lai hen aw.

(Hih Sialsawm Pawi Thu pen Ciimnuai Magazine 1984 bu sung pan a kiteikhia hi)

' SIALSAWM PAWI '

Sialsawm pawi a kici pen nidang laia Zomite pawi a thupi khat ahi hi. A kipat dan leh a min khiatna gen dan tuamtuam om hi. Pawlkhat te’n hih pawi bawlna-ah biakpiakna om a, tua biakpiakna-ah mihing nangawn tawh a kibiak hun om hi ci uh hi. Tua banga mihing tawh biakpiakna pen naakpi taka sawm vaihawm kuul ahih manin SIALSAWM ci uh hi.
Sial pen Zomite khawi ganhing lak pan a lian pen leh tam a man pen hi a, mihing tawh kithoihna zong biakpiakna lak pan a mulkim huai pen leh man a sang pen ahih manin hih pawi pen Sialsawm kici hi, a ci pawl zong ki om hi. Pawlkhat leuleu in hih pawi pen LAWM ANNEEK ci uh hi. A diakin Tonzang khua leh a kiim a paama khua ten lawm anneek ci-in ann nekhawm takpi uh a, amau adingin pawi nuam leh thupi khat ahi hi. Sialsawm/ Lawm Anneek pawi in amah a hong om mawk ahi kei hi.
A ciilin gualnop pawi zong hilo hi. Biakpiakna pawi hi a, a nunglam ciangin biakpiakna sangin hong kithupi bawl zaw a, gualnop bawlna pawi khat hong suak hi. Hih pawi a taangpi-in April kha, Nipikaal nihna leh thumna pawlin kibawl deuh hi. Bang hang hiam cih leh taanglaia ih pu ih pa te’n singtaang lo na kho uh a, ann August, September-in na la khin uh hi. Buh ciing te’n October kha-in la uh hi. Ann a laak khit tuungun ann hau kisa uh a, lungnuamin zu sa uh a, annlaak pawipi khat bawl uh hi. Tua pen KHUADO PAWI kici hi.
Khua a kido khit ciangin kha nih sung bang tawlnga uh a, tua hun sungin innlam nasep inn puah huan bawl cihte seem uh hi. Bang hang hiam cih leh October, November pawlin gam lakah lopa saang thei mahmah a, gamlak vaak nuam lo uh hi. December kha hong hih ciangin kum thak cianga a lokhawh nading mun uh en khol uh a, a logamte uh hawmin, singnuai lak vaat siang uh hi. January kha ciangin sing phuuk uh a, a singte keusak uh hi. March kha sungin lo haal uh a, a kaangtum lote tom khawm uh hi. Tua pen 'Mangtom' kici hi. Lo tulsa kho te’n ham tom uh hi. March kha bei ciangin a loteng uh hah siang sa-in koih uh a, guahtui ngak uh hi. Khaicite zong vawh-in tuh khin uh hi. Lo khawh nasep pen guahtui a kingak nasep hi a, guahtui a hoih ciangin ann kihau a, guahtuui a ginaat loh ciangin an kihau lo hi.
Tua ahih manin, a kituh khinsa khaicite lim taka hong po, hong khanna dingin, muh theih lohte kiangah huhna na ngen uh hi. Tua muh theih loh pen KHUASIAM kici hi. Tua khuasiam bia dingin khuasunga siampi lian penpa in makaih hi. Tua banga biakna in TUAL BIAKNA kici hi. Tual ih cih pen mun zaang khat peuh hi a, kimawlna mun zaang lian pen TUALPI biakna kici hi. Innmaia zaang INNTUAL kici hi. Tua TUAL BIAKNA mun khawsung laizang, khaw nawl, ciktui omna ngei khat peuh hi nuam deuh hi. Tualbiakna kibawlna munah suang nih a tung lamin kiphut a, a tungah suang peek khat kikham phei hi. A nunglam zong suang peek khat mah tawh kidaal hi. Tua bangin a mailam bek vangin kibawl hi. Tua tual- suang omna zuanin SIAMPIPA, TUALTEEKTE, TUALPHUISAMTE, TUAL TANUTE (TUANVAITE) khawsungmi khempeuh sik leh taangin va pai uh hi. Amau bawl bangin kisaang hi. Tua tualbiakna a pai ding mi kitamsak lo hi. A diakin numeite kipai sak vet lo hi.
Bang hang hiam cih leh tual thoihna a kineih ciangin KAMPAU ZEHTANNA kinei a, mi kitam leh a zehphih kha ki-om kha ding hi. Tua banga a pai uh ciangin, a tualgam ding uh hawl pah uh a, a mun a tun uh ciangin tualgan pen Siampipa in zu phih-in khuasiamte tungah aapna nei hi. Tualgan Siampipa' innah kigo a, ken ding teng tawh tualbiakna muna pai hun zong om hi.
Tualgan pen vok leh bawng hi deuh hi. Sial tampi a khawi khua te'n zcng tualgan dingin vok mah zangh uh hi. Vaangteh khua-ah tualbiakna vok tawh a kibawl gige hi a, kum khat sial tawh a biak uh leh thupi kisa lua ahih manin, tua ni SIALSAWM ni ci uh hi. Tanglai Isrealte'n gan-gawh biakna a neih uh ciangin, tua ganhing in Topa Jesuh limla ahih manin poina leh hemna limlim nei lo ding hi a cih bangun, tual biakna-a tualgan zongh poina hemna nei lo (mittaw lo, a bil heek lo, a gial lo, a vom a hih leh vom kim vet) vive bek na zangh uh hi. Tualgan a gawh ding uh ciangin vok gawh bangin a tee (lenuai) panin Tei tawh sun/dawt masa uh a, tua khit ciangin tual tanu te'n a deek panin sukpum tawh sulum uh hi. Tualgan kisem neen a, khuasiamte ading khen masa uh hi. A muuk, a lei, a sin, a lung, a kal leh a gilzang them khat ciat leh A khedawn teng kaaikhawm uh a, khuasiamte ading ci uh hi. Tualgan a kuan teng ading khenin, a om teng khuasung in milipin ki sawngsaat sak hi. Tua tualbiakna-ah khuasungmi khempeuh zongh kihel hi a cihnopna uh hi.
A tunga kigensa khuasiamte' adinga kikoih tuam sa teng tualsuang nuai-ah koihin khua siamte kiangah a nuaia bangin thupha ngen uh hi.
"Ka khua siam ka tui siam, ka phuhpi ka phahpi, ka Pasian ka lungzai, ka nipi ka khapi, ka mualziat ka mualzei, ka gunpi ka thangpi, ka thumapi, ka innbuk, ka Lihli, ka Ciaupi, ka kente, ka mualmau, ka pangdin, ka cilciik, ka mualtom, ka khaankha gun, ka tu tawina ka hei tawina, Ka simgam ka zogam, siam in. Cidamna mulmaamna kong ngetna hi. Tanu tapa kong ngetna hi Sin ciim, lung ciim kong ngetna hi. Teek kuun kuaikun kong ngetna hi. Miim za taang za kong ngetna hi. Siingphung pha baalphung pha kong ngetna hi. Vokno dawng, akno dawng kong ngetna hi. Sialno dawng, bawngno dawng kong ngetna hi. Guahtuui khum, guahtuui al kong ngetna hi. Sumnu sumpa kong ngetna hi. Taang guipha, be guipha kong ngetna hi. ZU HONG LUUP INGH, SA HONG GAWH INGH".ci hi. Tual a kithoih ding ciangin khua kiim khua paam khua veengte kiangah "Tua ni tua kha ciangin Tualthoihna nei ding hi ungh," ci-in thu ki zasak masa hi. Tua ni-in khua kiimah sawl kibang hi. Sawl kibaang ahih lam tual kithoih ahih lam thei lo-a hong luut khualmi khat peuh a om khaak leh ZEHPHI ci-in, khatvei tualthoihna kibawl kik leuleu hi. Tua banga zaaksaksa khuaveengte khat peuh in tual kithoih hi cih thei gegu napi-a hong luut a om leh ZEHPHI mah kici-in tua khualmi pen in tual kithoihna a sumbei teng liau hi.
Tualthoih ni a zing cianga kipan ni thum sung Khuazaang bupin zeh kitang ih cih ciangin, gamvaak lo, lokuan lo, sa beng lo, nga beng lo-in innah ki-om hi. Tua zehtan hun sungin ganhingte kipusuaksak nuam lo ahih manin a neek ding uh lopa sawlhiang pen kila khol hi. Zehtanga a om sungun unau sanggam teng a bawngbawng, a behbehin anhuan khawm, zuluup khawm, ann ne khawm, zu dawn khawmin beh thute suut uh a, gualnop bawlna leh kithuhilhna-in zangh uh hi. Lawm leh gual zaw deuh teng sung khat laina tengin ann nekhawm, zu dawnkhawm uh ahih manun LAWM ANNEEK na ci uh hi.
Tu hun ciangin, tual biakna kibawl nawn lo ahih manin lawm anneek hun pen gualnopna pawi bekin kizang a, a ni nih ni ciangin khua sunga thau nei teng, saben siam teng, tangval thahaat teng gamkuanin sataang haalin, sahawlin, sataang pangin, tua bangin sa beng ngeeingai uh hi. Tua ni a kimansate a khuazaangun a kicing thei dandanin huan uh a, a kul leh innsa nih leh thum tawh behlap uh hi. Huumpi, Sahaang, vompi cihte a mat uh ciangin innsa nih leh thum tawh aai uh a, gual nuam mahmah uh hi. Sabengte khua hong tun uh ciangin khawmualah nungaakte in zu khum mahmah tawh na dawn uh a, gamkuan te'n a thau uh lawn uh hi. Hih bangin SIALSAWM pawi pen Zomite' biakpiakna lah hi, ngeina lah hi, nopsakna lah ahi hi.//

(Sialsawm Pawi thu pen Dr. Dal Lian (Blue Star Academy)' gelh, Tedim Cultural Troupe, Lamka' Kum 2000 Millenium Khuado Pawi Magazine sung pan a kila hi)


” ” ” ”


KHENPI 7

G INNPITE’ TANGTHU G

Thu masa:
Innpite ih cih pen Guite, Sukte leh Manlunte hi pen hi. Laphuak siam a minthang Gualnamte Phungmaang’ hunin zong Tawmbingte tawm vei na mang uh hi.. Tawmbingte’ sangin Thawmte sawt na maang zaw uh hi. Sawt a maang pen cileng Guite mah ahi hi. Sukte pen Khantuam’ khang pan a hong kipan ahi hi. A hih hangin Innpite’ lakah sukte mah galhat penin vaihawm zong na zo pen uh hi. Tawl khat khit ciangin Guite’ uk sung a om khate in Guite beh hong ki cih ton uh om a, Sukte’ uk sung a omte Sukte beh a ki cih hun uh hong om mawk hi. Ahi zongin India leh Myanmar in Maangkaangte’ khut sung panin (Independent) suahtakna hong lak uh ciangin, Guite beh taktak lote in Guite beh hong kici nuam nawnlo uh a, Sukte beh taktak lote in zong Sukte beh hong kici nuam nawnlo uh hi. Tua banah Sukte kici min hong deih loh manun, Tedim khua min tamin leh Maangkangte’ hong cihna uh tawh kizui-in, Tedim, Chin hong kici hi. Lusheite bang in zong a paipai min hong kipuaksakna PAIHTE ci-in hong lo uh hi.


THAWMTE MANGSUUM’ TANGTHU

1. Saizang khua-ah Maangsuum a tunna thu:
Mangsuum a kici Thawmte beh hi a Kulsuang’ tapa ahi hi. Ama khan’ hun sawt tuak mahmah a hih manin Thawmte beh tangthu bang ih sim ciangin dawi leh kau thu peuh tawh na pan bialbual hi. Maangssum leh Haangssum (buansiing) na kizawl uh hi. Haangsuum ih cih pen tua hun laitak a Phaipi hausa-pa ahi hi. Kulsuang’ khang a kipanin zong Maangsuumte in sila leh inn teng tampi na neikhin zo uh hi. Ni khat Mim-ek khua pan chianlai khua-ah pem dingin a silate tawh hong kithawi uh hi. A pai khiat ding ciangin Maangsuum in a silate vongsum lianpi khat pua sak a, Munpi laizang hong tun ciangin hi bangin ai a san hi. “Ka tuu ka ta tawh nuamtakin hih munpi laizangah ka ten zawh ding leh, ka sumpi aw munpi laizangah na khawl in,” ci-in a sumpi a khuk hi. Maangsuum’ deihna munah a sumpi na tu lo ahih manin a siliate in a pu Maangsuum’ theih ma-in a vongsum ken pan na pua to-in munpi laizangah a na koih sim uh hi. Tua banga a koih khit uh ciangin, a pu Maangsuum a ensak uh hi. Tua ciangin Chianlai khuate in vongsum omna munah Maangsuum’ inn ding a lamsak pah uh hi. Tua munpi lai zang pen gamsai pha mahmah ahih manin a khua min dingin “SAIZAANG’ phuak uh hi. Tawmbingte Tuahkam kicipa’ inn mun tektekah Maangsuum in a inn ding hong lam hi. Saizang khua-ah, Kulsuang leh a tapa Maangsuum in vaikhawmin hong pang uh a, gam zapi kekin Hausa lianpi-in hong pang uh hi. A hih hangin a khua nung ciangin Maangsuum khang mangin innman hi kici hi.
Thawmte Maangsuum in sanggam pasal Sawmsiing leh sanggam numei Manciang a nei hi. Sialthah khua-ah Kulsuang leh a tate a ten lai-in Maangsuum in Guite Vummaang’ tanu Komkim zi-in a nei hi. Kaptel gam sung Guava kici khua-ah Kulsuang leh a tate vaihawmin a pang uh hi. Tua hun laitakin Chianlai khua-ah Songputte leh Taangpuate in vaihawmin a om uh hi. Chiamlai khua a vaihawmte in vaihawm siam kisa zolo leh gal leh sa-ah cingtaak kisa zolo uh ahih manin, vaihawm dingin Kulsuang leh a tate a cial uh hi. Apa’ hangin Maangsuum pil leh hauh thhuahin minthang mahmah hi. Mi cimawh leh haksatna thuakte in Maangsuumte va belbel uh a, tua thamlo-in a khua sung vaihawmte a muang zolo mipawl khatte hong tai-in Maangsuumte hong belbel uh ahih manin, a sawtlo-in a tenna SAIZAANG pen inn 700 hong pha ziau hi.
Maangsuum in tapasal 7 leh ta numei 1 nei a, ih ngeina om bangin a tapa upen in apa Kulsung tamin Suanglet ahi hi. Ata nautum pen in akhua min uh Saizang khua tamin Zaangluah ahi hi. Maangsuum pen hau semsemin a min hong thang semsem hi. Tua bang a a min hong than semsem ciangin a zawlpa Hangsuum in haza mahmah hi. Hangsuum in a zawlpa Maangsuum suksiat sawmin lam tampi a gelgel hangin susia zo tuanlo hi.

2. Maangsuum’ zi Komkim gitlohna:
Khangluite in numei gilo in phung sung bangkua sung khen hi a cih mah bangin Maangsuumte unau vakhutui bang a, a om khawm hilhel Komkim’ bawlin hong kikhen uh hi. Komkim’ bawlin Maangsuum’ hauhsak laitakin a inn sungah nakpi-in buaina hong om hi. Komkim ki phasakin a naupa Sawmsiing a dingin thuak hakin hon hak mahmah hi. A tawpna ciangin Sawmsiing in a u Komkim thuak zolo-in kawl zang lamah pemin Tuangdote va bel hi.
Maangsuumte unau kingai mahmah uh hih manin, Maangsuum in kawl gam a om anaupa sam kik a, amah zong a zi tawh hong ciah to pah vingvengin Zaangtalui galah hong teng uh hi. Utan’ Nautan’ tang dingin Maangsuum in a naupa ton sak a sawm hi. Ton nading gan zong khih khinin guaton zong a phut khin uh hi. Maangsuum in a a tanute’ kiangah “Inn a tontul va la un,” ci-in a sawl hi. A tanute zong paipah uh a, Komkim’ kiangah, “Pi aw tul hong pia in dawigawh ki go nuam hi,” ci-in a ngen uh hi. Komkim in tul pia nuamlo-in, “Kawltu, kawlta’ kha sam nuam na hih uh leh pai mengmeng un,” ci-in khut guak bek tawh a paisak hi. Maangsuum zong heh mahmah ahih manin a zi tawh nakpi-in kitawng uh a, Sawmsiin in tua thu a theih ciangin hehin, “Ka tangval lai a kipanin hong simmawh hong zawngsak tu ni ciang dong nang hi teh,” ci-in kitomin guaton phukin a song uh a tuptan sak hi. A zing ciangin gal khuangtan bawl dingin hong kithawi uh hi. Gal khuang tan ih cih pen ton leh aihah a tungnung penpen ahi hi. Hi ci bang numei in phung sung bangkua sung phalkham thei mawk hi.
Komkim in a nung lam a vehciangin, a pasal lamte gensia a, a nung lamte in na pasal lamte in bangbang gen uh ahia, ci-in dong leh, “Bangdang gen khol ding uh ahia kido kisim ding khawngmah gen belin nei peuh vem,” ci-in a zuaupi gen thei hi. Ama lamah a ciah kik ciangin zong a nung lamte gensia-in a numglam guite-te leh ama lam Thawmte kitawng sak thei zelzel hi. Tapasal 7 nei ahih manin kimuang kisaung lua-in a pheng paupau hun tam mahmah hi. Khatvei hoh mangsia khat man a, a mangin nukik hi. Tu zan ka mangin nukik veng in, tapasal 7 lah nei khin ing sialkop zong go khin ing, nukik nawnin lah ki um khol ke’ng, ci-in pau lanlan hi.

3. Dawi mo neihna leh sialhauhna:
Maangsuum’ ta tum pen Zaangluah in a sial uh nisimin cing den hi. Ni khat a sial cinna gam lakah nungak mel hoih mahmah khat na om a, tua nu tawh a sun thapai-in kithuah thei zel uh hi. Tua nungaknu’ min in Kolnuthep kici hi. Tua banga a ki thuahthuah uh ciangin tua nungaknu in ngai mahmah a, kiteng ni ci-in kun thei zel hi. Tua banga a kutkut ciangin a Zaangluah in zong ka nu leh ka pa ong dong phot ni, ci-in dawng hi. Tua ciangin Zaangluah in a nu leh apa’ kiangah, “Nu aw, ka sialcinna-ah nungak hoih mahmah khat in hong ngai-in kiteng ni hong ci zel ahih manin bang cih ding ka hiam?” ci-in a nu leh a pa a dot ciangin a nu leh apa in zong, “Tua bang hong ngai om ahih leh hong ciahpih mai ve,” ci-in vaikhak uh hi. (Bang hang hiam cih leh tua nungaknu pen mun dang pan hong pai midang hi dingin ummawh lel uh hi.) Zaangluah in zong ngai pian simsim ahih manin a zi dingin a inn lam vuah ciahpih pah vingveng hi. (Bang hang hiam cih leh tua nungaknu a mel hoih mahmah hi.) Mangsuumte in tua bang mo hong neih vua kipanin, nisimin a sial uh khatta, khatta, ki behlap den hi. A sawt ciangin sial hong hau mahmah uh a, Mangsuumte’ Innnuai-ah ta zolo liang zah khopin hong tam hi. A sial hong khah khiat ciangin a pai masate lawmmual a khen khitin sial mei kinam ngelhngelh a pai a nunung pente in inn nuai sial kong kan lai hi, kici liang hi. A inn nuai sial buancim lah inn phaitam lam pan kipan inn kong mai dongin ki hot damdam tangial hi. A sial takkul lian pen bang hoh a kihawm sungah bak teng liangin ki gen hi.
Sial hong tam luat mahmah ciangin Zangluah in sialcing zo nawnlo ahih manin a inntengte cingsak hi. Ni khat Thangman kici Zote in a sialcingte khat na thahsak uh hi. Maangsuum zong heh mahmahin phula a, a kidona vuah Maangsuum’ mite 7 khawngtak si ahih manin Komkim in zong hih tawh kisai-in la tampi na phuak hi kici hi.
Maangsuum leh Komkim in a mo uh mihing takpi mah sa niloh kha uh hi. Tua bang a hong om tohtoh ciangin khat veivei guah peuh zu-in sakhi tuaitung peuh a kai ciangin a mo un, “Ka pa te’n a puan uh pho hi tah maw,” peuh ci-in, gamlak panin saha ham peuh za leh, “Ka pate galbeng ciah hin teh maw, ka uite uh ham ngaingai tah,” peuh ci thei lawmlawm hi. Tua teng banah a sial uh ani ani-in hong khan toh ciangin ih mo hoh mi tuampian khat peuh hi ding ahiam aw, ci-in hong lung himawh san uh hi. Ni khat Komkim in a mo nu’ dan a theih nop manin a huan khangah anteh lo ki neihin pai hi. A mo nu’ kiangah, “ Hih ka anteh lawh hong sang dih aw,” ci-in sam a, a mo nu zong a anteh lawh sang dingin innkaa panin bungbu siuseu a awnsuk leh, a muhnop mu theilo ahih manin, “Hong ban zo kei deuh cin gawl kalkakin hong sang o,,” ci-in gawl kal kak a a san suk leh, Komkim in a nuai lam pan, a mo nu’ su na ettoh sak a, a su pen mihing’ a’ na bang lo takpi-in na kiphei khit mawk ahih manin lamdang sa mahmah hi. Tua ciangin, “Aw, mi gengen dawi nungak khat mo a a nei ih hi ta ve maw,” ci-in phawk pan uh hi.
Tua ciangin a teekte in, “ Ih om khopkhop nop hangin omkhawm thei nawn lo ding ih manin, bangbang hi leh innlam mah va zuankik mai lecin hoih ding hi,” ci-in kuppih uh a, ni khat ni ciangin a mo uh a inn lama kha nuam uh ahih manin kikhenna sa go-in kikhenna khat bawl sawm uh hi. (Bang hang hiam cih leh a mo-un ta nei theilo ahih manin a ta neihloh paulamin a khensawm uh ahi hi) Tua banga amak sawmna thu uh Kolnuthep in a theih ciangin, “Nute pate aw, ta ka neihloh hangin hong sit na hih uh leh hong sit hong nial peuhmah kei un, inn nuai a gulpi a om hangin lung kimawh kei un, bangmah ih tuah khak loh nading a hong cing khongkem hi zaw hi, ka lawmpa’ ute in zong zi a neih nai loh hangin zi a neih nop hunhun vuah midangte’ zi sangin a hoih zaw a pha zaw nei ding uh hi. Tu a ih neihsa ih lamsa teng a kiam kei nak leh pha zo hi lel lo ahiam,” ci-in a nuleh apa’ kiangah a mak loh theihtheih nadingin gen hi. a hi zongin Komkim lungkim thei tuanlo hi.
Tua ciangin Kolnuthep in taangngan huan dingin bel hong suang a, tui sosak hi. A an huan kawmkawmin a muk phum thuauthuau-in a phuisam kawmin taangbem a khe tawh a sui hi. lungkim lo ahih manin a bel suan lai suan khia-in a sutpi zui-in tuizo a sung suk hi. Tua a tui so buak in inn nuai a amaute asiam gulpi vom na buak kha citciat hi. Tua ciangin gulpi vom zong sa sa lua-in kitom gawp a, inn nuai a gante lau-in hong phia ngeingai uh hi. Maangsuumte nupa in lamdang sa-in ih inn nuai a gante bang a ci ahia ci a a va et suk uh leh, gulpi sam nei khat a kitom auau a mu uh hi. Tua gulpi sam nei kitomin a gawl phupai-in huankhang lamah tai suk hi. Tua kikalin Kolnuthep in sialkong hongin sial hong pusuah ding ngakin sialkongah na ding hi. Sialte a banbanin hong tai khia ngeingai uh hi. Tua ciangin Maangsuum in sialte amai-ah pangin hawlkik a, a ginalo a zawngkhal teng bek hawlkhia zo hi. A hoih leh a cidam teng pai khia mang gai uh a, tua teng khempeuh gam sungah zangsial suak mang khin kici hi. Zangsialte pen tu dongin Maangsuum’ sial hi kici hi. Maangsuum zong a cihmawh manin vanlam nga-in tuiphihin phuisam a,:
“Kong kep kong khoi ka sialte aw, hong kem hong cing zolo ka hih leh thaltang khatin na si ta un, Saizaangta’ peuhmah nasik na totin si kei hen,”
ci-in kam avaikhak hi. Tua ahih manin tu dongin khangluite in Saizaang’ ta peuhmah Zangsial’ sik a si omlo hi, na ci uh hi.
Tua bangin a sialte uh a paikhat ngeingai laitakin a sialtal gol pen ki sungah bak kailiang a kici tungah, amo uh Kolnuthep tuangin lawmmual lam zuanin pai zuahzuah uh hi. Maangsuum in zong a silate’ kiangah, “Ih mo nun koi lam zuanpeuh mah hiam thei nuam hang in, a vazui sim un,” ci-in a nungah a zuisimsak hi. A silate khat in a zuihzuih leh lawmmual khen khit deuh Thuammual a tun ding ciangin thakhatin meiineel hong kaai-in, a mo uh Kolnuthep pen meeip’n tuamin Thuamvum mual dawn lam manawhin meii lakah mang hi. Tua ahih manin a mo uh Kolnuthep pen Thuam nungak hi ding hi, ci-in ki ummawh hi.

4. Maangsuum leh a tapasal sagihte sihna thu:
Komkim’ bawlin Maangsuum’ neih sa teng ani ani-in, damdamin hong kiam hiaihiai hi. Maangsuum in tapasal sagih nei-in a zi gilo asak mahmah hangin ma ngam tuanlo hi. Kum khat sa bet hunin sabeng dingin a inntengte Letkhup leh Sanciang tawh gam sungah hong kuan uh hi. Gawtmual hong tun ciangun a inn tengte’ kiangah, “Hih akkiaklo hong hal sin vua ka vang a phat lai leh meikuang in kei hong pelh ding ai ve,” ci-in amah theitung khatah a tuang hi. Tua ciangin a inn tengte in zong apu’ sawlna om bangin akkiaklo hal uh a, thakhatin huih nungin pingpei hong kipei-in mei in Maangsuum’ omna lam manawhin meikuang in Maangsuum pei nelh ahih manin thei tung pan a kia hi. Mei in nakpi-in hul ahih manin gim mahmah hi. (Pingpei in Maangsuum a pei nelh a kipan tu dongin Suumpei kici suak hi.) Tua ciangin inn lamah Mangsuum hong pua uh a, gim semsem in lamet onnawn pha lo hi. Tua ciangin a tapa Suanglet in, “Pa aw, nuntak ngap nawn hetlo na hih leh na than dopih dingin gam halte gel na han nuai-ah na sithu dawh nadingin hong koih sak nung,” ci-in a gen hi. Maangsuum in, “Bawite aw, tua bang hilo hi, hih ih silate’ hongbawl hilo a, kei man tua bangin hong hih un ci a ka sawl hi zaw hi, keima khialhna leh keima kamsiatna hang hi zaw hi, tua ahih manin that peuhmah kei un,” ci-in a sih kuanin vaikhak hi. A hi zongin apa hong sihtak ciangin a silate, apa’ sithu dawhna dingin koih sawm uh a, tua thu a sila geel in a theih ciangin, a nihun phaitam lamah tai-in Letkhup apuan nung lamah man kha hi. Sanciang ahih leh gawl kanin tai-in suakta hi. Tua ciangin Letkhup pen hannuai-ah apa’ sithu dawhna dingin a that takpi uh hi.
Maangsuum hong sih tak ciangin a tate in, apa uh si pusuah nadingin gamsa deih sese uh hi. Sabeng dingin a silate Vialnang leh atapasal sagih teng gam hong kuan uh a, sunthapai sa a bet uh hangin khat zong manlo uh ahih manin gim mahmah uh hi. Nitak ciangin ciah dingin inn lam hong zuan uh a, Pakzaang gam a Ngatan lui a kici na khang swnswnin a a cih nading theilo-in a kilehleh uh leh, lui leh lui kikalah singluang kikham phei khat mu uh a, tua tung tawnin a galkah zo uh hi. Inn a tun ciangin Vialnang in apute’ kiangah, “Guai, lamdang sa taktak ing, zan nitak a ih singluang kan in mit nei ve aw a mihphia laplap veh,” a cih leh apute in “Na zuau pipi gen kei in singluang mitnei za ngei kha’ng,” ci-in kinial uh a, Vialnang in zong, “Na up kei vua leh va en kik mah ve ni e, mitnei takpi mah hi.” ci-in nial teitei ahih manin a en kik dingin hong kuan kik uh hi. Lui hong tun ciangun singluang na omlai takpi a, a vekun singluang tung tawnin hong pai-in a nawl a tun ciangin Vialnang in, “Na up kei vua leh en vo hiah, mitnei kisa phia kakkak mah ei,” ci-in a mit a teipi tawh a suk leh tua a singluang kan uh pen singluang hilo-in gulpi khat lei a kidawh ana hih manin gulpi in nasa-in a ki hei leh, Maangsuum tapasal sagih teng tui-ah kia-in a si hi. Vialnang zong suakta hinapi khuai in deh gawp sawnsawn ahih manin amah zong inn atun ciangin asawtlo-in a si hi. Aki upmawh nadanin, Maangsuumte’ inn nuai a Kolnuthep in a hawlkhiat gulpi pen tua lai-ah lei a kidawh hi dingin ki ummawh hi. A taktakin Kolnuthep amak uh ciangin heh a, aman a tum nading vua a bawl ahi hi. Khangluite in ihsiam ihsa in hong paai, a cih mah bangun a siam in a ne mang ahi hi. Tua ahih manin tu hun ciangin ei Christiante in dawi siam ut kei hang, Pasian’ hong siam bek ut hang kici hi. Dawi in hong siam a ih hauh sangin, bangmah neilo a om ki ut zaw hi. Dawi in hong siam ciangin a tawpna-ah hong ne tum mang veve hi, ci-in tu hunin dawisiam pheisam siam cihte kuamah ki ut nawn hetlo hi.
Maangsuum a sihkhit lian tak caingin a tapasal sagih teng zong hong simang mawk hi. Komkim pen nidang a kimuang kisuanga a pheng paupau lai bang nawn hetlo-in ngak ding nei nawnlo ahih manin, a nung lamah a nukik hong kul ta hi. Ni khat ni ciangin a inn lam manawh dingin hong kithawi a, maulawng khat la-in tua maulawng a taang teng suletin a dim phitphetin a khibah manpha teng maulawng sungah a guang sim hi. Tua ciangin a phaitam lamah sengsia khatin vok an khol a, tua vok an lakah a dakbu hoih teng koihin vok an tawh vuknelh hi. ( Bang hang hiam cih leh khanglui lai van manpha ih cih te in khibah leh zam bu, dakbu hi lel hi. Khanglui lai-in khibah khat pen sial khatta bang na man hi.)
Ni khat ni ciangin anung lam zuan dingin hong kithawi a, a pai khiat ding ciangin, “Tute aw, kei mi mai en ding hi ta ka hih manin, ka tun na peuhah mi’ mai ka muh tuam khak thak leh, phaitama vok an ding a ka khol bal hawng, kawlkai hawngte beek hong puasak un,” ci-in a ngen hi. A tute in, “Pi aw, na deh nak leh pua in tua vok an lawmlawm,” ci-in apuasak uh hi. Kong a tun ciangin ki lehkik a, “Tute aw lamkalah kituakin lam peuh sikkhial kha leng ka ninan nading omlo ding ahih manin, ka lupna gei a ka koih ka teipi hong tawi beek dih ning,” ci-in a teipi dingin a maulawng a la hi. Tua ahih manin Komkim in a khipi hoih, a dakbu hoih, a zambu hoih teng tawh a nung lam a va tun ciangin a nunglamte zong a lung uh nuamlo-in, “Um khang in, innpite’ van manpha teng hong pua mang na hih manin hong thei uh leh hoih lo ding hi.,”ci-in a zanzanin va pai-in Maangsuum’ gamluahte va thatin a innpi va haltum uh hi. A khua nung lamah a kikan kan ciangin Maangsuumte’ inn halte pen Komkim’ sanggamte ki ummawh hi. Bang hang hiam cih leh a zam adak a khipi gui teng innpi tawh kang mang hi, a ki cih ding a deih na uh ahi hi. A hi zongin Komkim a sihciangin innbuk nuai-ah kelpi khat bek kengin kivui hi, kici hi.
Tua ahih manin khangluite in a kimuang a kisuang lua a om ciangin, “Tu nei ta nei ta hang ci-in kiphasak kha kei un, Komkim zong taasal sagih nei-in nukik kici ahi,” ci-in tudongin khangluite in paunakin na zang uh hi.

Thukhupna:
Hih Saizang Thawmte Maangsuum’ tangthu leh a tapasal dawi zineihna thu pen, Khangluite in tangthu man taktak hi, ci-in na gen uh hi. Hihtangthu ih sim ciangin numei gilo in phung sung, buangkua sung, phalkham thei, siasak thei ahihna leh kiphatsak luat a hoihlohna tampi hong lak hi. Tua ahih manin numei ih cih in phung sung, bangkua sung, a nuam kimlai siasakin a kilem kimlai balkhamin, a kisia sak thei numeite ih hihna thei-in ih va lutna beh sung, phung sung, bangkua sung ahoih sak, a kilem sak Zomi numei ih suah theih nadingin Pasian in Zomi vontawi lianu va bang pil a hambang a huaisiam a nunnem dingin thupha hong piak sak ta hen:


ÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐ

KHENPI 8

GUITE TANGTHU

Thu masa:
Nidang lai-in ih pute Tibet gam panin lal khia-in mun tuamtuamah bu sa kawikawi-in na om uh hi. Hun khat ciangin, Kawlgam lu lam panin lutsukin Tuikaang dung zui-in Gunkhawm na tung uh hi. Hih mun tengah innkip lokip taktak na nei mello uh a, leihawm sung, suanghawm sung peuh na bel uh hi. Tua ahih manin Zomite KHUL apiang kici uh hi. Kawlgam sungah hun sawtpi sung a ten khit nungah Shante hong khang uh a, tua ciangin Zomite in mualtung gam ki zuan hi. Taaksat khua panin CIMNUAI khua ki zuan hi.

1. Songthu leh anaunu Nemnep kiteng:
Tua bangin khuakip hong neih khit uh ciangin, Pu Songthu in, Taaksat panin Cimnuai hausa semin Zomite na makaih hi. Songthu in a zi tawh hun sawt sim a ten khit nungah ta neilo-in om hi. Tua thu hangin a ci man ding lau ahih manin a zi’ kiangah hih bangin thu gen a, “Mi dang zi-in nei leng nang hong simmawh ding uh hi, tua ahih manin hih ka sanggamnu tenpih leng nang’ adingin hong hoih zaw ding hi,” ci-in lungkim sak hi.
Tua banga azi a lungkim sak khit ciangin anau nu Nemnep tawh lo giak khawm uh hi. Songthu in anaunu’ kiangah alungsim teng leh a ci man khak ding adahna thu teng genpihin a unau-un kiteng dingin hong thukim uh hi. Tua a lo giahna mun in Aisan lui gei ahih manin Aisan lo a kicih banah Aisante nupa ci-in ki ciamteh hi.
2. Nemnep in mang lamdang man:
Nemnep pen a melhoih, a tha kicing simsim khatin ki gen hi. Nemnep zong asawt lo-in nau hong paai a, a nau paai sungin mang lamdangdang aman thei zel hi. Zan khat amang in a huan sunga Hual singpi heng sung nisuak in kap lela hi. Tua ni zang gui pen taang pha mahmah a, sakhitui hup bangin hual heng sung a sun hi. Tua bang mang lamdang amat ciangin lamdangsa-in Songthu’ kiangah a gen hi.
Songthu in tua thu a zak ciangin, “Thu lamdang khat hong ki hilh hi kha ding hi,” ci-in, huankhanga Hual heng sung a va et leh Nitui ai, aktui cia apha suangvom kilkel khat a mu hi. Tua ni tui ai Songthu in aksi a nuh pah hi. Tua ciangin taangbem tungah koiha, “Hih ni tui ai in hong siam ding ahih manin, ih bia ding hi,” ci hi. Tua ni tui ai a kep ni vua kipanin a lamdang mahmahin a masuan uh daupaina a om lam Songthu in thei hi. Tua ahih manin ni tui ai kipatna leh biak kipatna a hi hi, ci-in ki ciamteh hi.
Zan khat Nemnep in mang khat man leuleu a, amang sungah zingsang tunga ni suak panin a taang pha mahmah ni vang in taang bem tunga kikoih ni tui ai a tan leuleu hi. Tawmvei khit ciangin tua ni tui ai naungekin piangin nakpi-in a kap hi. Tua naungek la dingin a thawh leh a khanglo hi. Hih amang lamdang zingsang ciangin Songthu’ kiangah gen leuleu hi. Songthu in, “Ni in hong siam taktak hi ding hi,” ci-in a ngaihsun hi.
Nemnep in zan khatin mang lamdang khat hi bangin a man leuleu hi. Amahmah huan sungah um gui-in apo hi. Tua umgui zam in inn sung teng a khuh hi. Tua um gui tungah umgah hoih mahmah khat gah a, anun kawi sathau biing tawh kibang hi. Tua um gah pen ni vang taang pha mahmah in meikawm panin taanin nakpi a tei tawh sut bangin a sun kham hi. Tua ciangin tua um gah hong kitam kham a, naungek khat pusuak khia-in a kap hi.
Khatvei Nemnep in mang lamdang khat man leuleu a, amang sungah nisut laitakin ihmu-in a ki ngaihsut sungin, zana aksi ekkia tawh kibang pian khat, ataang pha mahmah vantung panin kia-in ama tungah a tu hi. Tua ataangpen in amah a khak ciangin asi ding zahin lau-in a awngkhia hi. Tua a awt in amah phawngin a khanglo hi.

3.Nemnep nausuak:
Tua bangin mang lamdang tuamtuam a mat a sawtlo-in Nemnep in tapa khat hong nei hi. Nau a suah ciangin Songthu zong nuam mahmah a, “pasiante in cimang lo dinga hong siam hi, khan’sau henla nuvak, pavakin piang hen,” ci-in Thupha pia hi, kici hi.

4. Naumin phuak:
Hausapa Songthu in tapa a neih ciangin, nuam lua ahih manin naumin phuak dingin a upat pihte a khawm hi. Naumin a phuah ma-un Nemnep in amang lamdang mat teng upate’ mai-ah a banbanin gen hi. Upate in zong lamdang sa-in, “Hih naungek in ni tawh kizopna thu nei hi,” ci-in ngaihsun uh ahih manun nau min dingin ni gui pan apiang hi cih deihna-in “GUITE” phuak ni a ci uh hi.

5. Ni pan a piang Guite:
Hih Nemnep mang sunga thute’ hangin ni in hong siam hi, Tua ahih manin hi bangin ni tawh kizopna ih nei hi, ci-in ngaihsun uh a, nidang lai akipanin Guite in ni pan a piang hi hang, ci-in ki gen hi. Hih thu siksanin Nampi’ ta ni in siam hi cih thu Zomite’ sungah gen belin ki nei hi.

6. Guite leh Thahdo ki unau ahihna:
Nemnep in tapa Guite a neih khit ciangin a sawt lo-in Songthu in a zipi tawh ta a nei hi. Tua banga a zipi’ sungah tapa khat hong suah khiat ciangin a zi a itna leh azahtakna alahna a hih banah ngeihna man khat ahihna hangin Guite inn luahsak lo-in a zipi’ ta a luahsak hi. Hih a zipi’ tate in Thahdo-te a hi uh hi. Tua ahih manin Thahdote in apiang masa Guite in inn a luah loh hangin ih u hi ci-in zahtakin sa agawh uh ciangin a cingsa (Sacing) pia ngitnget uh a, tu ni dongin ngeina-in a zang uh hi.

7. Cimnuai-ah Guite hong khanna:
Guite in aneu lai pan a pil vang a teitang khat hi a, a khan gualte tawh a kimawl ciangin a gualzo pen tawntung hi. A khan’ gual sungah buangual a hawm ciangin a zo penpa ahih manin makaipi a sem pah hi. Tua bangin a neu akipan ngal hat pah a hih manin agol ciangin zong sa beng tawntung a, sa minthang tampi apa’ kiang a tun hi. Tua ciangin apa in muang mahmah a, inn sung bangkua vaihawm leh thudot belin a nei hi. “Galman, sakap a mi’ tungah tuanna in Nampi suahna hi,” ci-in ahilh hi. Tua bangin Guite in amuanhuai tangval khat hong hi a, apa in zi a guan pah hi

8. Cianlai-ah Songthu:
Guite in pasal muanhuai khat a hong pian ciangin Songthu in Cinnuai khua nusia-in lal khia a, Cianlai khua asat hi. Hih thu Boo Siing Khuakhai’ gelhna suangpi mualsuang a kici laibu sungah: “Songthu in Cimnuai khua panin hong lal khia-in Tualphei tui ne-in Cianlai, Saizaang khua-ah teng hi,” ci-in kigelh hi.
Songthu alal khiat khit akipanin Guite in Cimnuai khua-ah Hausa a sem hi. Hawm leh gen siamin khua leh tui uk zia siam ahih manin khua zang bup in ankhing khamin nuam a sa uh hi.

9. Nigui:
Guite in tapa khat a nei hi. Tua atapa pen ni pan piang ahihna bulphuhin Nigui a phuak hi. Nigui in pianpih sanggam nei kha ahi zongin ki theilo hi. Khangluite in inn luahpa’ min bek na ciamteh uh hi. Tulpite in inn luahpa’ min bek tawh na phuisam uh ahih manun nauzaw tampi’ khang kikan zo nawnlo hi. Nauzawte in tul a khen uh ciangin a tul khenpa’ khang panin na pan leuleu uh ahih manin, khanggui kanna haksa mahmah hi. Guite in tapa Nigui a neih khit ciangin si a Cimnuai khua-ah kivui hi.

10. Gui Gen:
Nigui in tapa khat nei a, amin dingin Guigen a phuak hi. Nigui pen Cimnuai mahah si-in kivui hi. Guigen in apa’ hawm leh gam’ teng luahin Cimnuai mahah Hausa semin amang hi.

11. Guimang:
Guimang in zong apu leh apa’ hawm leh gen teng mah hawmin amang hi. Tapa a neih ciangin amin Guimang a phuak hi. Guimang akhan ciangin, khuakim khua pamah khua kisat kawikawi zo hi. Songthu in Cimnuai panin alal khiat nungah mi pawl khat zong mundang zuanin a pem uh hi. A hih hangin Cimnuai khua mah khuapi-in nei a, Guimang hawm lehna sungah om ciat uh hi. Tua ahih manin Guimang in:-
Khuakim a min siahin dem lo, ka khua cimtui tungah ka vang kammei sang lah sazawnge, na ci hi. Hih la pen khanglui la hi a, a bul leh adawn neilo a kisa a hi hi.
Guimang in tapa Mangsum nei hi. Tua bangin Cimnuai khua-ah nuamsa-in a om khit ciangin hawm leh gen zo-in si a, Cimnuai khua mahah ki vui hi.

12. Mangsum:
Mangsum in apa’ sih khit ciangin nu leh pa’ min leh za akipanin neih leh lam teng luahin hawm leh gen siam ahih manin, khua leh tui in muangin kim leh pam in zong a bel uh hi. Pu leh pa’ ngeina leh biaknate puahin hahkat mahmah a, mi khempeuh in itin muang uh hi. Tua hunin Mangsum in la phuak a:-
(a) Pu von thang aw ii kasualna omlo, sunni sang lahsa zawnge,
(b) Sun ni sang lah sa zawnge melmak tengin sih khum bang hong zuan nah e, na ci hi.

Mangsum in tapa Tuahciang nei-in a si hi. Pu leh pate mah bangin Ciimnuai-ah kivui hi.

13. Guite in Cimnuai a nusiatna:
Mangsum’ sih ciangin atapa Tuahciang in Cimnuai khua-ah teng hi. Tuahciang’ hun ciangin khua sung, gam sung ki ukna leh sihni nopni a khua sung ki zopnate puahpha-in ngeina kip apiang sak hi.

(1) Bangkua sung:-
Sihni nopni a bangkua sungah nasem silbawl dingin dongta kici mi pawlkhat kiseh tuam hi. Tuate in Thallohpi kici sanggam pi, bangkua pipa khat kikoih hi. Tua zomin Thusa hai tawipi, kici tanu pi leh tanu naulai, tanu thumna haihawl, Pu, nuphal, sanggam, zawl, ci-in adawldawlin pan mun sehna nei dimdiam uh hi.
(2) Biakna:-
Khua leh tuite a ci adam theih nading ngaihsutsakna-in Siampu, Khongkhai, aisan cih bangin dawisa siampu anamnamin kikoih hi.
(3) Siksek:-
Khua mite tu zat hei zat leh Teipi, namsau, galhiamte asek dingin aveng sungah siksek khat ciat akoihsak hi.
(4) Galvai sa vai:-
Gal leh sa-ah amakai dingin galhang pasal kimkhat akoih hi. Tua mite in gal vai sa vai-ah makai uh a, galkap maang a omsak uh hi. Galbeng sa bengin a kuan uh ciangin galmai phu dingin a koih uh hi. Upate vaihawmte zomin zahtakna angah mite a hi uh hi.
(5) Tangko:-
Upa vaihawmte tawh kopin na sem a, mipite in sep leh bawl ding vaihawmna a om ciangin khua sungah tangko-in a zang uh hi.
(6) Upa vaihawm:-
Hausapa’ thu dot leh vaihawmte a hi uh hi. A vengvengah upa koih a, ukna za pia hi.
(7) Siampi pal am:-
Mi khat a sih ciangin ki mawk koih theilo a, biakna ngeina cing tawh vui kul hi. Tua bang ngeina sem dingin langkhen ki tuamkoihin, tua pa bek in misi kivui nading lang khen thei hi. Tua mah bangin khuangtum teilek cih bangin zeksa sem ding mi atuamin kikoih hi. Tuate lo-in si kivui theilo hi.

(a)Ka khuamual pi aw ci’ng, Cim khua mualpi aw ci’ng, seino ka thah lu aw lelah phual va bangin tuang nahe”, na ci hi.

Tuahciang in Geltui khua-ah nuamsa mahmah a, galman sakap bek hilo-in a khing asa zong kham hi. Tuahciang, Geltui khua-ah tek sih hi, ci-in kiciamteh hi. Tuahciang in ta pasal Lamlei leh Hauzel nei hi

14. To neih kipatna:-
Ngeknguk khan kipat ciangin tanglai a apu Lamlei in agalmatte’ sung pan apiang Khupthangte unau teng inn leh lo guan hi. Tua banah bangkua kizopna ngeina khat tawh a paikhia sak hi. Ngeknguk in, “ Tute aw, ih ki-it ih ki ngaihnate amang lo dingin pusa na thoih uh ciangin dawithoih saliang nong puak ding uh hi. Tua bang hi leh na tel na ziak uh a nene ka hi ding hi,” ci-in gen hi. A tute in zong tua mah bangin pusa athoih uh ciangin saliang ziak a puak tawntung uh hi. Tua banga apuak zel uh saliang pen “to” sa na kici a tua akipanin “to” hong piang ahi hi. to kici pen zawhthawh thu tawh apiang pawl khat a om tei hangin, a tam zaw kikep kikhualna pana hong piang a hi zaw hi.

15. Govum:-
Tonlun asih ciangin a tapa Govum in pu leh pa mah bangin Kalzangah hausa a sem hi. Galsiamin galhang ahih manin khuakim khua pam simin zo kawikawi a azawhna khuate-ah taangseu leh saliang a kai hi. Govum kalzang khua mahah si-in kivui hi. Govum a sih ciangin atate in hi bangin la a phuak hi:-
(a) Puvon thang leh thawm ii zuapa miliam hong sing omlo,
(b)Tungthang vanpi’n mei hong sing hi e,

Tanglai-in Guite mah na mang pen a, tua khit ciangin Thawmte in na zo hi. Tua ahih manin Govum in, “Ka pu ka pa leh Thawmte hong ban, hong dem zo omlo a, ih tungah vanpi bek mah hong demzo om hi,” ci-in a kisaktheihna la a hi hi.

16. Tonmang:-
Tonmang in apa’ sih khit ciangin pute apate mah bangin Kalzaangah Hasaupi sem a, pu leh pa’ gam’ luahin amang hi. Pu leh pa’ ngeina bangin taangseu, saliang a kai hi. Khawhsa an leh tui khamin om a gal ai-in sa a ai hi. Pu leh pa’ ngeina teng khempeuh a zo hi.
Tonmang in Kalzangah a vaihawm hunin Saizang leh Dimpi khua-ah Tawmbing leh Gualnamte Hausa-in na om uh a, Guite pawl tawh a kinai uh hangin a kiho thei kei uh hi. Atawpna-ah Guite pawl in Pawihang tawh kopin Mangvumte pata na simin na zo uh hi. Dimpi pen Guite’ khut nuai-ah om hi. Mangvum in khua a nusiat ding ciangin la na phuak a:-
(a)Alci tui leh Dimtui vangkhua ngai lo bangin tuang nu sia’nge,
(b)Lai-ah na e ngilhloh ding aw, khuai bang han na’n lawm
sa’nge” a ci hi.

Tonmang in, Guimang, Guiluah, Mangkim, Mangzilte a neih khit ciangin si a Kalzang khua-ah kivui hi.

F1. Tedim khuasat Guimang
Guimang in a neu lai-in, pawl huai-in alawm agual tawh aki pawl thei mahmah hi. A lawm a gual in zong apahtak mi khat a hi hi. Asanggamte tawh a khan kim tak ciangin galbet hat mahmaha galman sa manin minthang hi.
Tua bangin galbeng sa bengin a kuankhiatna lam uhah mun hoih khat tuak uh a, mualdung tawnin a velvel uh hi. Guimang in tua munah khuasat ding a ngaihsun pah hi. Ni khat ni ciangin upa vaihawmte samin munthak, gamthak, zong dingin a vaihawm uh hi. Gam en dingin kuankhia uh a, amun a tun uh ciangin leitang omzia, nisuah nitum ziate hoihin gal pan nadingin mun tanzau a, khua nuam khat suak thei ding hi, ci-in a lungkim ciat uh hi. Tua ciangin tui omna zong uh a, tui nek ding zong kicing hi, ci-in a mu uh hi. Bual lianpi khat tuak uh a, tua bual gei-ah khawlin kamkumna anei uh hi. Tua bangin tu khawm a kamkumna a neih laitakun nitaang sungah tua bualtui huih in mutin a tee dimdim tua bualtui a mu uh hi. Tua bangin bualtui a tee dimdim amuh uh ciangin upa khat in, “Hia tui zaw a tem dimdim mai mah,” a ci hi. Gam kuan teng in hih munah khuasat ding thukim sa-in inn lam hong zuan uh hi.
Innngakte in zulupin vok tuk thum khat gawhin na vai tut uh hi. Zunek annek khit ciangin innngakte in, “Na gam et uh a hoih hia?” ci-in dong pah uh a, gamkuante in, “Khesuih tuak lo liang om kei ung, gulsia tangsia zong tuak kei ung, amun ahih leh amin “TEDIM” ih phuak kei diai,” a ci uh hi. Tua akipanin Tedim ci uh a, Guimang in ami teng tawh Kalzang panin Tedim khua a sat hi. Tua bual gei a mual pen vansangdim ci uh a, tu ni dongin kici lai hi. Guimang in Tedim khua-ah Hausa semin avai hawmna khempeuh ama pai hi. Guimang in tapa Vumsum, Thangpau, a nei hi. Guimang in hawm leh gen zo-in Tedim khua-ah si-in kivui hi.

2. Vumsum:-
Tedim khuasat Guimang a sih ciangin ata u pen ahi, Vumsum in gam luahin Tedim khua mahah amang hi. Tua hun tawh kituakin Saizangah Gualnamte Phungmang in Hausa a sem hi. Dimpi khua-ah hausa bei ahih manin Vumsum in a uk hi. Saizang hausa Phungmang tawh ki ho thei mahmah uh a, sep leh bawl hawmna genna-ah kuamah a ki nawngkai sak omlo-in nuamtakin a mite tuak uh a uk zo uh h. Phungmang in Saizang khua-ah Hausa-in lian a, a neih alam a khawi a gulh zong ci pha hi. A aklui kum khawi khat lian mahmahin sakhi cia pha kici hi. A khuan ciangin ngaih mahmah a, Saizang inn zathum bang pha hinapi in tua aklui khuanin phawng zo hi. A khua papi khat in la na phuak a:-
(a) Phungmang na laang lam aw e, Gil bawhal aw maimit siing mawnge,
(b) Gahliang thel bang tho inge, sesum lam tawh deih zongin cianlai lamsam bawhal khuansiam saitui zathum phawng aw e, …a ci hi.

Vumsum’ khan’ sungin Dimpi leh Saizang khua ama huam sungah a koih hi. Vumsum in pu leh pa’ gui zui-in gal leh sa ai-in a om hi. A sanggamte tawh gal beng sa bengin a kuan zelzel hi. Khatvei tua banga a kuan nalam uh panin a naupa Thangpum na gamlek lua ahih manin Manlunte Lang Hlun in Thangpum lim takin thu a dot khit ciangin hi bangin thu a zasak hi, “Thangpum ka hing mat hi, a nei na om uh leh hongkan un,” a ci hi. Tua thu Vumsum in a zak ciangin asanggam dang teng tawh Lang Hlun’ kiangah vapai uh a, a ngetzah dangka pia-in a tankhia hi. Lang Hlun in dangka khaikhat (Pawta nih) ngen hi, ci-in ki gen hi. Vumsumte unau teng Langhlun’ kiang pan a din khiat ciangin Langhlun in mangpha khakin, “Simta Zota ka thah loh ka mat loh om sih, Guite Thangpum kong mat in, ka cimawh hong hu dildel mah ei,” a cih leh Thangpum zong ki hei-in, na cimawh na dong hong hu mah ing, na zi’ su ka luk tawh kituak lah kei,,” ci-in dawng kik hi. Tua ciangin Langhlun zong hehin thakhatin delh pah a, a sangkil a tun laitakin akawl zal (Thungkuah) gui panin manin inn sung lamah Thangpum a kai kik hi.
Tua ciangin buaikik uh a, Langhlun in, “Hawmsa, gensa teng hawm loh gen loh suak hen: Thangpum nong tat kik kei uh leh ka hing khawi kei ding hi,” ci-in a nuai ateng a ngen hi.

1. Takok asau lam 9,
2. Sakhi kaang khat,
3. Dopi kha a po patung khat
4. Aliam abai omlo miksi huanghua theikuang dim (theikuang cih pen gua pum kibawl um tang a kizang a hi hi.)
Thangpum nusia-in Vumsumte in asanggam dang teng tawh inn lam zuan uh a, a inn a tung uh ciangin a thu ala teng a nu’ kiangah ako uh hi. A nu zong dah mahmah a, “Tate aw, tua bang ahih leh Dopi kha a po patung leh huanghua thei kuang dim pen ke’n hong zong ning in, no.sakhi kaang leh Takok lam 9 va zong un,” ci hi. Vumsumte unau teng zong gam kuan pah uh a, gammang tulak a va zon uh leh singsang dawnah takok teh dawk agal muh petmah uh hi.
Tua takok omna lam zuan pah dildel uh a, a kiang a tun uh ciangin alim et uh leh, hualsing heng sung zui-in a po a hi hi. A bul panin sattanin dok pah uh a, lam ateh uh leh lam 9 pha takpi hi. A kisam lai sakhi kaang beng dingin a zan tam uh hi. Tua ciangin a gamvakna khatah sihkhuk khat a tuak uh hi. Tua sihkhuk pang pah uh a, sihkhuk zuanin sa namcin hong pai-in akap ngam kei uh hi. A hi zongin adeih pen uh ahi sakhi kaang hong suak thei mahmah lo hi. Cih nading theilo a lungkham a a om laitakin a ni 9 ni petpet ciangin zingsang phalvak tungin sakhi kaang khat hong suak takpi hi. Vumsum in zong a lungsim sungah, “Ka siam ka sa in hih sakhi kaang na khin in,” ci-in kap a aman takpi uh hi. Nuam lua uh ahih manin lawhcing takin a unau-un inn lam a ciah pah vingveng uh hi. Amaute’ gam kuan kalin anu in zong ahuan sung a om tungtun khat tui a buahbuah leh, dopi kha hinapi-in patung hong po mawk hi. Zuha sa-in theikuang sungah guanga, (tangnuai) singnuai khatah koihin huanghua in zu gimnam a zak ciangin bawk a, asung dimin a lut hi. Tua ciangin theikuang hubitin ala hi.
Sakhi kaang pen a hih leh ahing lai-in ki tun theilo ahi manin, avun hawkin keusak uh a, asa teng aphei aliangin tuisa-ah butin amat zawh uh a ni thum ni ciangin avan dang teng tawh Langhlun’ kiang a tun takpi uh hi. Langhlun in zong ngah zolo ding a a up hinapi tua banga Vumsumte unau in anget teng kimtakin inn hong tunpih theih ciangin lamdang sa mahmah a, “Na sanggampa uh na tatkhiat nadingun na siam na sa un hong huh mah e,” ci-in Thangpum khahkhia pah a, Vumsumte zong nuamtakin Thangpum tawh inn lamah a ciah uh hi.
Vumsum in hawm leh gen siama a u leh anau huai-in khua leh tui in zong itin vang a nei hi. A hi zongin anau tum pen Thangpau in a u Vumsum haza sim giugiau den hi. Khatvei Vumsum a u anau teng tawh phungzu ne-in ni khat tawntung a tu khawm uh hi. Vumsum in zu kham lua ahih manin, a u anau teng a ciah khit ciangin lupna zuanin a ihmu pah hi.
Tua banga Vumsum in a zukham luat lam anaupa Thangpau in a theih ciangin heipi khat tawh kuansimin khuaphawk lo a naksia daldal a om Vumsum’ lutang to sukin si taktak ding hi, ci-in a nusia hi. Inn sung a omte in, “Gal om hi,” ci-in kiko uh a, adelh uh hangin kuamah a mu kei uh hi. Vumsum ahih leh alawmnu kawi bikbekin alawmnu in a lu tungah atau nga-in a ihmu a hi hi. Tua hun lai a a nei zaw deuhte in azat ngei bangin azi in tau kualpi bulh ahih manin tua tau kualpi Thangpau in to kha a Vumsum silo-in liam bek hi. Thangpau in a upa silo-in liam bek a hih lam a theih ciangin kisuangin lau ahih manin Lushei gam lam zuanin sak lamah a tai suak hi.
Vumsum in asanggampa ummawh lo ahih manin, “Pawite in galguk a hong suam hi ding hi,” ci-in ummawh hi. A zingsang ciangin Vumsum in, “ Ka si ding hiam ka hing ding hiam ka tel nadingin mual hong ensak dih un,” a ci hi. Atate in Vumsum innka-ah tuah phei uh a, “Tute aw, mualmong mu theilai ka hih manin ka si kei ding hi, hoihtakin hong kem u,” a ci hi. Tua hunin beh leh phung dang tuamtuam tawh kitung khawma Phaipite twh zong ki teng khawm hi. Tua bang a Vumsum kep leh khual a hong om ciangin Phaipite in, “Ko mau ka pu uh ka kem ding uh hi,” ci-in inn nung inn mai-ah lum leh tei tawh a cing tawntung uh hi. Tua banga Phaipite in a kep laitakin khat in ta nei a, Tua pa in ka ta’ min Vumsum ka pia ding hi, ci-inVumsum in, “Tute aw tua bang a kei hong pia ding na hih uh leh, sun leh zanin nomau mah in hong cing den, hong uum den na hih manun “Sum uum” deih ing,” ci-in Sum uum a phuak hi. Tua Sum uum’ suan leh khakte kuate hi ding hiam cih ki thei kik zo nawnlo hi. Vumsum in amah asuam pawi gal hilo-in asanggampa ahih lam akhua nungah athei hi. Vumsum cina-in si a Tedim khua-ah kivui hi

3. Mangpum:
Vumsum asih khit ciangin a tapa Mangpum in a pu apa’ gam luahin Tedim khua-ah a mang hi. A pu a pa mah bangin galman sakapin a than loh hangin midangte in zong zogawpin ki gen lo hi.
Apa’ khan sungin Saizang hausapa Phungmang tawh ki ho thei mahmah hinapi in, Mangsum’ khan ciangin ki ho thei nawnlo uh hi. A sawt ciangin kido uh a, Mangpum in a zo hi. Phungmang in zong nuamsa nawnlo ahih manin Saizang pan lal khia-in hi bangin la a phuak hi.:-

(a) Saitui ka vang khua aw e, tam diudeu,
(b) Luah loh a gam bang amang khong ding aw e, a ci hi.

Phungmang in Saizang a nutsiat ciangin Thawmte Mangsum in Hausa a sem hi. Mangpum in tapa Vummang nei a, adang a om zongin ki theilo hi. Tedim khua-ah cina-in si hi.

4. Thanggo’ tangthu:
Guilun’ tate Lammang leh Thanggo a hi uh hi. Guilun in sihsan baih ahih manin tagah hi uh a, a nu in Tedim panin lal khiatpihin Bumzang a nua lam Manlunte a belhpih hi.

(1) A ki thah sawmna:
Bumzaangah a om lai-in a lawm agualte’sangin tei zaw, hatzaw, den a hih manin Hausa upate in, “ Hih naupang hong khangto leh mai lamah lelh penin hong om kha ding hi,” ci-in a kikum thei zel uh hi. Tua ciangin Lammangte unau sam uh a, “Tu ni-in ken lamah zapeng la ni,” ci-in a zol uh hi. Lammang leh Thanggo in zong a zui pah uh hi. Tuahpi ken a tun uh ciangin Lammang ken kilah a din laitakin sawn khia uh a, Lammang ken kia-in a si hi. Thanggo in tua banga a upa kenah a sawn khiat uh a muh ciangin, tai pah vingvenga, a delh uh hangin a pha zo kei uh hi.

(2) A ki thah sawmna:
Thanggo in tua bangin a lauhuai sungah a om hangin, belh ding dang neilo a hih manin, a nu tawh Bumzang khua mahah a om suak uh hi. A gol ciangin Manlunte’ sung mah panin nungak khat a zi dingin a nu in a pi sak hi. Tawl khat sung a ten khop khit ciangin kilem lo-in a ki khen kik uh hi. A sawt lam ciangin a pu Manlunte in vaihawm uh a bangbang a hi zongin, Thanggote nupa gawm kik ni in, ni khat ni ciangin Zo ngeina bangin tong sak ni,” a ci uh hi.
A vaihawm mah bangun Thanggote nupa kiteng sak uh a, a sawt lo-in a tong sak uh hi. A kipat nitakin tual meikhu-in lam hong pan uh hi. Pawl khatte in lamlam uh a nopsak tuak mahmah uh hi. Thanggo zong bangmah ngaihsun lo bangin kibawl khem a, ahih hangin mite’ omzia leh a mit hek uh a en cik gige hi. Kim khatte lamlam napi upa kim khat sumtawngah ki huau simin hawm leh gen nei bang kek khat a a om mu hi.
Mite’ mit hek zia a hoih loh lam a muh ciangin, Thanggo zong kidawm pahin mite’ lakah kihelin a lam nuam nawn kei hi. A pute in Thanggo thupi bawlin puandum silh sak uh a, akgia totsakin innka dawnah zu atep sak hi. Tua bang hun sungin Thanggo in, “Hih mite in nidang hun lai a mah bangin hong sawm nuam uh hi,” ci-in phawk a, taikhiat sim ding bek a ngaihsun hi. Thanggo pen a kigingsa a om den a hih mah bangin, innka dawnah zutep dingin a kisawl peuh ciangin inn sunga nuai suk dak la simin a puan nuai-ah zu a tep kawmin asel sim hi. A zu tep kawmin innka nuai-ah a nuai suk dak khia sim hi. Tua khit ciangin a akgia leh a puandum zubel silhsakin mite’ muh loh kalin innka nuai-ah tuak sukin a tai khia vingveng hi.
Thanggo om nawnlo a hih lam a theih uh ciangin dah mahmah uh a, a hih hangin a cih nading dang a thei tuan kei uh hi. Tua ahih manin Thanggo a thah sawmna uh a tangtun zolo a suak uh hi.

5. Aigia-ah Thanggo:
Bumzang khua panin Thanggo a tai khiat ciangin Aigia khua a tung hi. Tua khua-ah lungmuang zolo-in, Ngaihte beh mi khat cialin gungal-ah a kha sak hi. Lam apai laitakun a khapa in, “Nang lah Nampi’ ta hi ngel lecin kilawm vecin, nidang teh lelh penin piang kha lecin tu laitak ong that nuamte’ adingin baih ngel si cia maw,” a cih leh Thanggo in, “Lawm aw, Nampi’ ta meei nuai-ah ki tawh hi, thudang ngaihsun kei in mi nungta a ka pian leh kong mangngilh kei ding hi. Mi’ tunga thupha bawlte tama ngeilo, khanglui te’n na ci hi. Tu ni a kei’ tunga na thupha bawl pen tu ni-in na sang pah kei zongin na tu na ta in phattuamna khat peuh ngah teitei ding hi, ci-in a gen hi. Ngaihte pa in zong pai pihpih a, gun a tun ciangin gungal akaipih hi. Gungal a tun ciangin Thanggo in, “lawm aw, kong guaih nading lah ka tungah bangmah pua kei ing in, cimtaang gel hawm sung a hakpi khat ka koih pen na la in,” ci-in a vaikhak hi.

6. Sialthahah Thanggo:
Paipai-in Sialthah khua a tung leuleu hi, ni khat Thanggo’ nu luikhukah puansawp a a om laitakin sabeng tangval pawl khatin a tei uh tawh a nik hawkkhiatsakin sing tungah a khaisak uh hi, Thanggo’ nu in, “Lawmte aw, ka nik hong pia kik hoh un,” ci-in ngen a, tangvalte in, “Na su nong lah kei leh hong pia kik kei nung,” a ci uh hi, Thanggo’ nu in zong munuam tateu na hih vua leh en un, Lammang leh Thanggo’ ka hin khiatna hi,” ci-in a su phen a, a khua nung ciangin tua tangval teng si-in a silo sun teng zong alu uh kolh gai hi, ci-in ki gen hi.
Thanggo pen tua khua mite in simmawh bawlin, ni khat a zawlpa in zulup a, zu ne a nuamsa a a om laitakin Hausapa in Khipi vui nih la khia-in, “Zawl aw, hih ka pu’ lam, hih ka pa’ lam,” ci-in alak hi. Tua ciangin inn sungah va pai-in dakbu khat lak leuleu a, “Zawl aw, hih keima lam hi,” ci-in a lak leuleu hi. Tua ciangin Thanggo in, “Zawl aw, nang neihsial hi lel cia,” a cih san hi. Tua ni akipanin Neihsial nam min pua uh a, tu dongin “Neihsialte” beh kici suak hi.

7. Lamzang innpi Thanggo:
Thanggo Sialthah khua-ah om hi, cih a ki theih ciangin, Lamzaang khua a Ngaihte in Lamzang khua uk dingin a cial uh hi. Sialthah a pai Lamzaangte’ kiangah Thanggo in, “Sanggamte aw, kong paikhiat theih ding ciangin mualah mei kong khu sak ding hi’ng,” a ci hi. Ngaihte pawl in, “Pu aw, mi bangzah nong pai thei ding uh hiam?” ci-in a dong uh hi, Thanggo in, “Pasal 7 leh ka zi ka ta teng uh hi ding hi,” ci hi. Ni khat ni ciangin mualah mei hong khu takpi a, nuam mahmah uh ahih manin dawn uh a, a ni 3 ni ciangin sagawhin an a nek khoppih uh hi. Thanggote Lamzaang khua a tun ciangin Lamzangte zong nuam kisa-in biang vaitung bang liang hi, ci-in ki gen hi.
Gun panin a din khiat lai-un, Thanggo in a sakhau kuahin a thau liang puak a, “Lamzangah teng zo ta na hen nong cih leh, pheizang banzang kham hetlo-in tawl khat sungin Thangho’ suangdawh hong tung sak in,” ci-in phuisamin a taitoh dildel leh gimlo tawllo-in tawlkhat sungin a tung takpi hi.
Lamzaang khua a tun ciangin kuama ten ngamlohna ciknawng lak, a zang dihdiah khat a mu hi. Thanggo in vang a neih leh a neihloh a ki theihnopna-in tua ciknawng lakah zuthawl khat phumin phuisam a, “Lamzaang khua-ah siahtung siahphei ne a, mang zo ta na hen nong cih leh, hih cik nawngpi zankhat thu-in na kang in,” ci-in a sialki tawi a zu phumna tungah siat sukin, a zing sang ciangin a et kik leh ciktui a na kang takpi hi. Tua munah inn lam pah a, akong tual biakna tau gei a amawngpi suan zong tu dongin kimu thei lai hi. Ama nung a Lamzaang khua a tengte in tua mawngpi a bia uh hi.
Thanggo in Lamzaang khua-ah nuamsa mahmah a, taangseu, saliang, sialsiah kai-in innpi-in amaang hi. Tua bangin Lamzaang khua-ah Thanggo lian hi, cih thu Sialthah a om a zawlpa in a zak ciangin kamtai paisakin, “Ka zawlpa’ kiangah hawh nuam ing,” ci-in a gen sak hi. Thanggo in, “Ka zawlpa hong hawh leh a tut akhawl nading takpi zong nei nai kei ing, hong hawh nai kei hen hong hawh hun ding keima’n zasak kik ning,” ci-in kamtaite a vaikhak hi.
Sialthahte in a nu a bawlsiatsak uh Thanggo heh mahmah ahih manin, kolbulh a sawm pah hi. Kamtaite a ciah khit uh ciangin akolbulh nadingin khum gilpi a sui sak pah hi. A zawh ciangin Thanggo in, “Tu-in ka zawlpa hong hawh hen,” ci-in a vaikhak hi. Sialthah khua a a zawlpa in zong, “Ka zawlpa in hong vaikhak a hih teh,” ci-in lawptakin a pai pah hi. Lamzaang khua a tun ciangin Thanggo in zulupin sa gawh a, a zawlpa lungdam leh lungmuang takin a om laitakin Thanggo in, “Zawl aw, ih ki-it ih ki ngai ta zongin thute thu mah a ih pai kul ding hi, na khua vua kong om lai a ka nu nong bawlsiat sak uh pen ka lungkim lo hi, tu-in nang kol kong bulh kul ding hi,” ci-in tangvalte in khum kol a bulh uh hi. Tua ciangin azawl pa in zong, “Zawl aw, ka khua ka tui, ka mi ka sate’ tat khialhna pen ka thuak mah kul ding hi, A hi zongin hih munah kol bulh khau khin a ka om sangin hong ki tansak zaw in,” ci-in a thum hi. Thanggo in, “Zawl aw tua bang ahih leh, na inn a kong hawh lai a, hih ka pu’ lam, hih ka pa’ lam, hih keima lam, ci a nong lah teng tawh hong kitan in, tua teng pen tu zawh ni 7 ni ma peuh maha ka inn nong tun kei leh na khua uh hong simin vut leh vai kong suak sak ding hi,” ci-in a khah hi. Neihsialpa in zong ni 7 cin ma-in tua a nget teng a va puak pah hi. Thanggo in tapa Summang, Paungul leh Lunngul a neih khit ciangin si a Lamzaang khua mahah a kivui hi.

8. Summang:
Thanggo Lamzang khua-ah a sih khit ciangin a tapa Summang in apa’ za alaih hi. Tua hunin Dimpi khua-ah Gualnam leh Tawmbingte Hausa lai uh hi. Summang in Lamzaang khua-ah apa’ gam luah a, a vaihawm sungin Saizaang amang Thawmte Mangsum si a, a hawm a gen ding hausa a om nawnloh ciangin aman a uk hi. Summang zong apa mah bangin hawm leh gen siam a khuamkim khua pam in zong zahtak hi. Tapa Pumgo, Ampum, leh Kailun,nei-in a si hi. Summang asih ciangin a zi in la phuak a:-
(a) Lamtui kiang mang a lun lai-in, vannuai dawhin tam sak e,
(b) Vannuai dawhin tamsak e, khua cinah siah leh tangkai e,
(a) Khuakim tong dot lamtui zua pa’n, thai tawh sawn tang za aw e,
(b) Za ai e tang za ai e, sial go e, sawm sial go e, a ci hi.

9. Tedim gam piangsak Pumgo:
Lamzang khua-ah Summang a sih khit ciangin, a ta upen Pumgo in a pu leh apa’ gam luahin Lamzaang khua mahah a mang hi. A sanggam teng tawh kopin kim leh pam teng sim uh a, gal leh sa-in a minthang hi. Tua bang hun sungin Cimnuai Geltui, Kalzang, khuate-ah namdangte in vaihawm khin uh a kizopna om nawnlo hi. Pumgo a khan’ ciangin pu leh pa’ khuasat sa mah hi ci-in, Tedim khua-ah teng nuam a, Tedim khua-ah a kikhin hi.
Tedim khua panin khua kim khua pam simin Suangkang, Mawnglang, Phaidim, Kahngen, Belpi, Suanzo, Sasih khuate zo gawpin Tedim khua panin a la uh hi. A gal vante sik tawh kibawl a hi Teipi, Namsau, thaute zangin gual zo hi. Pumgo in la na phuak a:-

(a) Mang ii tu suan kil bang khang ing, zang a peh sik gawm ing, khua kim a mi suah seu-in kai ing,” a ci hi.

Pumgo in Tedim khua pan a zawh sa khua 7te uk a, ukpi-in a om ciangin alak gam teng Tedim gam ci a, tua pan kipaninTedim gam hong piang khia a hi hi. Pumgo in a galsimna lak panin Saisih khua hamsa sa pen hi.,” ci-in ki ciamteh hi. Luang tampi si uh a, gal lel zahin ki ngaihsun uh hi. Tua ahih manin la phuak a,:-

(a) Ka thamna ka thamna aw e, sihtui ka thamna aw e,
(b) Sihtui ka thamna aw e, kumcin siah taang ka kaihna,” a ci hi.

Tedim khua-ah nuamsa mahmah a, gal aih, sa aih ton leh lamte a khin hi. Tua ciang in Pumgo in hih bangin la na phuak leuleu hi.
(a) Dimtui vang khua, khua munnuam aw, sial leh sawm taang a tunna,
(b) Sial leh sawm tang a tunna, siing tan’ lam bang eng nah e,
(a) Tang silsial e, tang silsial e, Dimtui vangkhua tang silsial e,
(b) Dimtui vang khua tang silsial e, kawi tawh laukha ka hualna,” a ci hi.

Thangpum in a naupa Ampum ading Hiangzang khua satsak a, tu dongin a suan akhakte Hiangguite kici hi. A nau tum pen Kailun’ ading Lusau khua satsak a, tua a kipanin Kailun’ suan teng tu dongin Losau Guite kici hi.

10. Paihte min puakna:
Mangsum in galzo-in asim amal-ah pai kawikawi-in paipai a, Lushei gam lamah a ten lai-in Lusheite in a pianna thu atangthu a sutpih hi. Mangsum in, “Kote pen a paipaite hi ung,,” a a cih ciangin Paite (Paihte) kammal piangkhia a Guite a cih tangin Paite (Paihte) hong kici suak a hi hi.


­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­


KHENPI 9

MEITEI TAWH KIDONA. AD 369-1887

Takaung khua kumpi Abihrasa a sih ciangin a tapa gol pen Kanrasagyi in a galkapte tawh Takaung khua pan lal khia-in Talawady gun (Chindwin) kantanin Kaletaungnyo ah Zasayu khua a sat hi. Tua khua pan ngitapanadi gun nisuahna lam Kyauhpantaung khua satin a teeng leuleu uh hi. Zasayu khua-ah Shan mi Komandaraja in kumpi a sep hun sung AD 369 kumin Meiteite in Zasayu khua (Bunglung) a sim uh ciangin Zasayu khuapi Teinyin ah a tuah uh hi. AD 416 kumin Komandaraja tapa Sawkantwe leh Mohnyin ukpipa tanu kiteng uh a, tua hun sungin Komandaraja ukpipa, Mohnyin ukpipa leh Pagan ukpipate kipawl khawm uh ahih manin Zasayu khuapi hong minthang mahmah hi.
Kawlgamah Sawmonit in kumpi a sep hun AD 1364 kumin Mohnyin leh Zasayu ukpite kisim uh hi. Sawmonit in tua a kisim ukpite gel simin a zo hi. Tua hun a kipanin Zasayu ukpi gam teng Kawlpi leh Meitei ukpite khutnuai-ah om kawikawi hi. AD 1752 kumin Alaungpaya in Kawlgam kumpi a sep ciangin Meitei gam leh Assam gam teng simin a zo kawikawi hi. Alaungpaya sih AD 1782 ciangin a tapa Budawpaya in kumpi sem a, AD 1813 kumin Meitei gam ukpi dingin Majit Singh koihin, Assam gam ukpi dingin Chandrakan Singh a koih hi. Tua thu Assam mite lungkim lo-in Chandrakan Singh ukpiza pan a kiasak uh hi. Tua thu Budawphaya in a theih ciangin Mahabandola paisak in Chandrakan Singh mah Assam ukpi dingin a koih kiksak hi. Tua hun a kipanin Assam leh Meiteite in Budawphaya kumpi tungah siah a pia uh hi.
Tua hunin England kumpi in India gam sung Siahgam (colony in nei khin a, England kumpi in Meitei mite leh Assam mite huhin Budawphaya siah a demsak hi. AD 1824 kumin England kumpi in Kawlgam hong sim a, Yandabo khua-ah gal kilemna a bawlna uh panin Kawl kumpi in Assam leh Meitei gamsung ki-ukna nawngkai sak theilo ding, tua gamte Kawl kumpi ukna pan suaktasak ding cih thute a hel uh hi
Tua kilemna lai a bawl uh ciangin Meiteite in nidang hun Meitei gam teng deih kik in, Khampat gam Chindwin gun dong Meitei gam suaksak nuam hi. Tua thu-ah Kawl kumpi lungkim lo ahih manin gamgi enkik dingin AD 1831 kumin Kawl kumpi leh India kumpi tangmi Capt. Grant leh Lt. Pembaton-te Kindat khua-ah thu kikupna a nei uh hi. Tua pan Kale-Kabaw (Kawlpi leh Tamu) gam teng Kawl kumpi ngahsak a, a ki-uk zo nailo gamin ciamteh hi.
Kawl kumpi leh Meiteite gamgi vai a nawngkai hun sungin Tedim khua ah Pu Kam Hau a minthan mahmah hun ahi hi. Tua thu Meitei ukpipa in a zak ciangin "Kam Hau in hong simin ka ukna gam teng hong sut kha ding hi, ka gam hong suhma-in ka sim ding hi" ci-in thu gingsak den hi. Tua hunin Zomite midang ukna ah ki-omlo a, Pu Kam Hau uk lohna gamte-ah zong Zomi hausa ten na uk uh hi.
AD. 1850 kum ciangin Chandrakirti Singh in Meitei gam ukpi sem a, Zogam sim ding cih thu gingsak hi. Tua ciangin 1834-1850 hun sung Zomite in Meithei gam a hunhunin na sim zel hi. Meitei te teenna Mombe khua leh herraway khuate, Mualpi khua Guite Innpipa Pu Go Khaw Thang leh a pawlte in simin na uk hi. Meitei gam ukpi Chandrakansingh hun sung 1856 kum in Zomite in Meitei gam a sim kik uh hi. 1857 kum chiangin Meitei Ukpipa in Zogam Sim ding mi 1500 hong paisakin hong sim uh a, Meiteite in lel uh ahih manin Meitei gam Political Agent Col. Culloock in "Meitei galkapte meidawi lua uh ahih manin Zomite lel hi". cih thu "Manipur Expedition Against the Kam Hows," 1857 laimai 164-ah ciamteh hi. Hih kikapna pen khatvei kikapna ci-in kiciamteh hi.
1857 kum Meitei tawh kikapna-ah Tapei leh Tedim kikal galkapte van a puaksak khuate in khua khat ciangin Meitei lutang khat ta hong puak un ci-in Pu Kam Hau in thu a piak bangin Meitei galkapte Meitei van a puaksak khuate in Meitei lutang khat ta pu Kam Hau a puak uh hi. 1859 kum April kha-in Zomite in Meitei gam Shookono khua kiang Hankip khua sim uh a, a khua mei tawh halsak a, mi 15 that in, mi 45 te a neih a lamh teng tawh manin a ciahpih uh hi. Saitual khua simin mei tawh halsak uh ahih manin Meitei Political Agent in , "Aggression by the Sooties Reported in1859," lai sungah Zomite gamtat khengval hi ci-in ciamteh hi. 1856 kum Pu kam Hau in galmai pi a, 1868 kum Pu Kam Hau a sih ciangin Pu Za Tual in galmai a pi hi.
Hih nih vei kikapna tawh kisai in, Meiteite in a lungkim lohna uh Zomite tungah a puak uh ciangin Zomite in "Kong kap nawn kei ding uh hi", ci-in Col Mc. Culloch tungah kiciamna a pia uh hi. 1871 kum ciangin Guite Innpipa Go Khaw Thang in Meitei khua khat a sim kik hi. Tua hunin Lushei Vanhnuailiana-te leh Meiteite Meitei gam Cachal ah a kikap hun laitak hi a, Zomite in Luseite simin mi a thahte sung pan lutang 4, Meiteite a puak uh hi. Tua galmat lutang 4 a puak manun Meiteite in "Zomite pen gal cih ding lah hamsa, pawl cih ding lah hamsa" ci hi, cih thu "Relation between Manipur and Sooties Upto 1871" lai sungah kiciamteh hi.
Tua khit ciangin Meitei ukpi Maharaja in a gam sungah Lushei mi leh Zomite a lut theih loh nadingin gamgi dungah brigadier general Boucher leh galkapte a cingsak hi. Meiteite leh Lusheite kido kik veve uh a, gal kidona pan Meiteite a ciah uh ciangin Guite innpipa Go Khaw Thangte tawh Civu munah kituak kha uh ahih manin Pu Go khaw Thang manin Manipur thong sungah a khum uh hi. Pu Go Khaw Thang in a Tuktum at khia in Pu Za Pau zi, a sanggamnu Ning Vum kiangah a nuaia late tawh a khak hi.
Pu Go Khaw Thangte a kimatna tawh kisai-in Cachar mangpi Mr. Edgar in Zomite in eite hong huh khit ciangin a gal lui uh Lusheite sima pai uh ahih manin Go Khaw Thangte khah kikhuai hi ci-in a gen hangin Maharaja in khah kik nuam lo hi. Pu Go Khaw Thang a khah kiknop loh ciangin Kam Haute in "Kong koihkhong kei ding uh hi." ci-in thu zasak uh hi cih thu Capture of Kam Hau Chief Go Khaw Thang by the Manipur Contingent laimai 166 sungah kiciamteh hi.
Pu Go khaw Thang suahtak theih nading a ngen dingin 1872 April kha-in Kai Khual, Thang Zam, Ling Awi te Meitei gamah pai-a a nget uh ciangin Meiteite in "Kam Hau khut sungah ko Meitei mi sal-a nong matte uh nong piak khit mateng uh Go Khaw Thang hong khah kei nung" a ci uh hi. Kai Khualte a ciah khit uh ciangin Meitei ukpipa in Go Khaw Thang kiangah "Zomite hong simpih le teh kong khah ding hi," ci-in a zol hi. Pu Go Khaw Thang ut lo ahih manin, 1872 kumin a that uh hi. Pu Go Khaw Thang a sih ni-in nisuum, kha awkin valh ahih manin a zi Ciing Pum in ka pasal si ta hi ding hi ci-in, lungzuangin kapkap hi.
Pu Go Khaw Thang a sih ciangin Tedim Ukpi Pu Khaw Cin in, Go Khaw Thang ka gui nading uh Meiteite lutang 100 ka deih hi, a ci hi. Tua ciangin Maharaja in "1872 kum August ciang, Zomite khut sunga om ka mite lakhia-in Zogam ka sim kham ding a, a neih a lamh teng la in a gam ka uk ding hi" a ci hi. Tua bangin thu a gin ciangin India kumpi in kikap kido ding phal lo-in a kham hi.
Kai Khual makai-in mi pawlkhat Meitei gamah pai uh a, saiha khat leh Meitei mi 4 Maharaja a puak hi. Tua tawh kisai Meiteite in Go Khaw Thang tapa Sum Kam khah kik ding leh khah kik loh ding thu kana hong pai hi ding hi ci-in 1872 October kha ciangin ummawh uh hi. Kai Khualte Meitei gama a om sungin Col. Thomson in Meiteite leh Zomite kilem nading deihin hanciam mahmah a,1872 December kha ciangin Kai Khual in Zomite mat Meitei mi 26 a puak kik hi. Tua ciangin Col. Thomson in Meitei mi nong puak zah Zomi 26 ciahpih in ci-in thu a pia hi. 1873 January kha ciangin Kai Khual in Zomite mat Meitei mi 14 a puak to kik hi. Kai Khual kiangah Col. Thomson in "Meitei mite tawh na kilem nading uh thu kong ciamsak nuam hi" a cih ciangin Kai Khual zong a lungkim hi. Tua thu hangin Go Khaw Thang tapa Sum Kam leh Meitei e mat Zomi khempeuh khahkhia uh a, Pu Go khaw Thang guh tawh a ciah sak uh hi.
1874 october kha sungin Zomite in Meitei gam Kumsol leh Makong khuate simin a khua uh mei tawh a halsak khit uh ciangin leh pasal 170 a thahlup khit uh ciangin numei naupang 78 a ciahpih uh hi. Tua bangin Zomite in a simna in 1831 kum gamgi a kikhen lai-in Zomite tenna Mombe pen Meitei gam hong suak a, tua khua-a teng Zomite a kihawlkhiat man hi ci-in thukan Dr. Brown in a gen hi. Hih kisimna tawh kisai in Maharaja in phu lakhuai hi ci-in a gen ciangin Political Agent in zong lungkimpih a, Assam gam Menzi (Chief Commissoner) in zong a lungkimpih hi. India kumpi in Maharaja kiangah "Na gam sung na dal zawh nadingin a kilawm bangin sem in la, a muanhuai mahmahin sim in" ci-in thu a zasak hi, ci-in "Affairs from 1872-1875 policy to be perused by Manipur towards the Kam Hau" laimai 167 ah kiciamteh hi
Tua bangin India kumpi leh ulian tuamtuamte panpihna a ngah ciangin Maharaja in Zogam (Tedim, Tonzang) sim dingin AD 1875 kumin a galkap 3000 tawh hong kuan suk hi. Amah ki liansak lua mahmah ahih amanin agalkap mite in talin hong zawng suk uh hi. Khaici namkim hong puak suk a, agiahgiah na vuah tua hong puak uh khaicite hong suan pahpah uh uh hi. A do ngam kuamah omlo ahih manin a phak masaksak uh khuate hong lasuk pahpah uh hi. Hong paisuksukin Tonzang gam Tuikhiang khua-ah giahphual hong sat uh hi. Meitei gam pan hong kuan khiat ma-in, Maharaja in Pi Ciin Ngul melhoihna leh saiha tampi a neihna thu Pu Kam Hau sal taisuah Meitei mi Ebuasah tung pan na thei khin hi. Tuikhiang hong tun uh ciangin Pi Ciin Ngul a luppih masa ding leh saihate a tang ding kiseh khol uh cih thu a kizak ciangin Pi Ciin Ngul in a nuaia la na phuak hi

(a) Zang huisa leh lia ka sakduang, do tan sabang hawm ci
(b) A lawm nam aw gual aw e, na awi nam zin aw e.” a ci hi:

A giah na peuh vuah hong puak suk uh Khaici Be, Meitei, leh singnon tuamtuam hong suan suk pahpah uh ahih manin Tua hun akipan, Be, Tangkun, Bal, cihte ei Zomite in ki thei pan suak hi. Tua gal simna dingah Taksatte Ngulngam akici pa makai dingin hong koih uh a, Tua pa in zomite’ kiangah: “Tedim mite aw hong lut un, sum tawh sial tawh hong lut un, ka Lengmapa uh kuama zawh theih ding ci hilo hi. Meihol vive sai-in nei a, ama utna peuhah pai thei hi. Thau-in nong kap uh hangin na thau sung vuah tui hong ki vung dinga, nangkhau hong lengin na khut uh thakhatin hensa-in om ding hi.” Ci-in kiko den hi.
Meitei galkapte Muanheng zangah kahto-in kiphual hi, cih thu a kitheih ciangin Tedim khua mite leh Sihzang mite gal cialin tuate a tun uh ciangin, Pu Za Tual in Sial khat a gawh hi. Hih hun laitakin Pu Kamhau si khin ahih manin Pu Zatual vaihawmin om hi. Mualbem khua a om Zapau leh Saizang khua a om Gawhpaute zong apawl agual tawh hong pai uh a, Tedim Kamhau’ innpi-ah vaihawmna hong nei uh hi. Tuikhiang panin hong pai khia uh a, Nakzang phualpi-in hong nei hi. Nakzang panin hongpai khia leuleu-in Tuikawi zangah giahphual hong sat uh hi. Tua pan hong pai khia leuleu-in, Mawngken gam Mangcin mual leh, Suangsuang kikal teng giah phualin hong nei uh hi.
Tedimte numei naupang teng Mualbemah hong koih suk khit uh ciangin hih bangin vaihawmna pi khat hong nei uh a, “Bangbang hi leh sih leh sih man leh man khatvei peuhmah kap photphot dih ni, Ih thaulawngah tui hong ki vung takpi mah hiam, nangkhau hong leng takpi mah hiam, sin limlim dih ni, tua banga ih thaulawngah tui hong kivun a, nangkhau hong len leh lut lel ni,:” ci-in khensatna hong nei uh hi.
Tua hun laitakin Suangsuang nuai a luangsuk, Khuadai luipi dawnlui akici, Thangzang paitohna lam gei mualdungah galpanna to-in, gap panna phualpi bawl uh hi. Ni 19-2-1875 ni a kipan ni sagih sung, kido dingin kipang tuak uh a, a kikap masa ngam omlo uh hi.
Zomite in zong galte in mi tam hong sa-in, hong kihtak nading ci-in ciimtangmual leh Leitawhtan mualdunga om Taaksing maite leu-in nitak simin halkuang zel uh hi. Meiteite’ kiangah "Nong kap uh leh ka thopi um uh ka hong ding uh a, ka thote uh kong petsak ding uh hi, ka khuasiam un hong panpih ding hi" ci-in thu a khah uh hi. Meitei galkapte phualpi tengah Vaka tampi om a, tuate a ham ciangin "Tak, tapa" ci a, a ham Meiteite in "Zomite siam in Ka pa tapa" ci hi, ci-in Meitei galkapte a lau pian pah uh hi.
Tua bangin kuamah kikap ngam lo-in a om uh a sauvei ciangin Pu Za tual leh Pu Eng Tuangte in Meiteite a etsim uh leh Meitei galkap Mangpa Suangsuang tunga galvil a om, a muh ciangin Pu Za Tual in "Ka van sangdim biak, sangnel saitaak ka biak, Nipi khapi in na thei in, Saipi, Zangsial, Dokhen ka thahna, ka thau lawng in na thei in" ci-in minsial kawmin Saheimual pan a kap leh Meitei galkap Mangpa kha-in guitui sung a kidenna hi. Galkap Mangpa a kaplupna tawh kisai-in Pu za Tual in a nuai a la na phuak hi.
(a) Hang kisa-a sakciang Teimei, Keimah bang hang phuk ing e
(b) Keimah bang hang phuk ing e, Gun lui-ah nang bang diang e.”

Nangkhau lah lenglo, thau kuangah tui a kivun loh ciangin Meitei in hong khemna uh hi, ci-in zingsang tungin lawptakin, galphawng dingin Mualbem, Saizang, leh Tedim sung panin pasal lum leh tei tawi thei peuhmah in va delh huanpah uh a, a galkap mangpa lah si khin ta ahih manin, Meitei te’n do ngam vet nawnlo-in atai mang uh hi. A taina-ah tuunpi kua sikkha ahih manin Tuunpi in a deh hi. Tua ciangin Zomite in a Thopi uh hong khah uh ci-in a lau semsem uh hi. Leeng Mangpa kizawnna Taal leh van tampi nusia-in taimang uh a, Meitei gun a tun uh ciangin gunpi kawn tawh a kantan uh hi. Lau lua-in kawn tungah a lomlomin pai uh ahih manin guntui sungah kia a, a si leh Zomite thahlup 2000 bang pha a, 1000 bang bek Meitei gam tung kik thei hi. Hih Kikapna-ah Zomite in Meiteite’ thau 287 ngahkhia uh a, Meitei galkapte Tapei lui dong notto suak uh hi.
Tua khit ciangin Meiteite leh Zomite kizopna sia semsem a, Zomi nih Meitei gam Mugeah khua-ah pai-in Ukpipa Bomyam kiangah Meitei mi kimante hong la in ci-in a zol khem hi. Bomyam in a kikhem lam thei kha lo-in a mite nih tawh na pai pah uh a, Zogam a tun uh ciangin Kai Khual leh a pawlte in na kap uh hi. Adangte kap lum thei napi, Bomyam a kap uh ciang a thau suak thei lo ahih manin amah a suakta hi.
Tua hun laitakin Lushei gamah Mautam kial hong tung a, Lushei gam a teng Vaiphei mite’ gilkial dangtakna thu a zak ciangun midang sang hilo, ei mau u leh naute vive mah ahih manin huh leng hoih ding hi,” ci-in Tedim, Saizang, Mualbem, Sihzang, vaihawmin, pi uh a, Vaipheite a khua ciat vuah teng sak uh hi. Sialkal mite, Vaipheite Tedim hong tun uh ciangin patkol leh muiphei bawl thei uh ahih manin tua hun akipan Tedim gamah, nikten peunsilh a beisa sangin ahoih zaw kinei zo zaw deuh pan hi.
1877 May kha-in Zomite in Meitei khua khat na sim leuleu uh a, mi 22 a that lum uh hi. Tua banga a simna un Meitei gam a om Kuki mite in Zomite a sim manin a thuh kikna uh ahi hi. 1878 kum ciangin Zomite in galkap tampi tawh Kalichai vuam (Kule-valley) sim uh a, Col. Johnston in Zomite kiangah kilem nading thu gen nuam ahih hangin Zomite a sam dingin Zogamah kuamah pai ngam lo hi, cih thu "further Kam Hau raids on Manipur territory" laimai 170 ah kiciamteh hi.
1877-78 kumin Zomite inn 2000 bang Meitei gamah lal to uh a, tua mite Maharaja in Meitei gam nitumna khanglam Moirang khua kiangah a tengsak hi. Tua a ten sakna tawh kisai-in Col. Johnston in "Kam Hau mite hi bangin Meitei gam a hong tennop uh ei adingin thu hoih hi" cih thu "Migration of the Sooties into Manipur" laimai 187 ah kiciamteh hi. Zomite in Kawlte tung pan a ngah thauvui thautang leh thau tampi nei uh a, Zogam sungah a tha khauh mahmah galkap tul 2 bang om a, 75% bangin thau nei ding hi, cih thu "The North East Frontier og Bengal" laimai 163 ah na ciamteh hi.
Tua khit Meiteite in Go Mang (Guite) leh Thang Gote manin Phaipi thong sungah a koih hi. Tua thu Pu Za Tual in a theih ciangin tuate honkhia dingin a pai hi. Tuivai lui-ah giahphual satin, Maharaja kiangah "Na mi matte hong puak in" ci-in kamtai a sawl hi. Maharaja in Pu Za Tual kiangah "Nong zawhsa ka hih uh teh Phaitualah hong pai in" ci-in a samsak hi. Pu Za Tual pai nuam lo ahih manin Maharaja in a mi matte gel puaksukin, Pu Za Tual 1872 kumin sial khat a gawh hi. Tuate a hotkhiatna tawh kisai-in Pu Za Tual in a nuaia late a phuak hi.
(a) Phung ka nuai nan, gual ka nuai nan ka tong nemsak zel ing
(b) Phaitu a henkol khai te zong luai nau bang sut zal ing e.\

Meiteite in Pu Za Tual a sial gawhna mun ciaptehna-in suangtungah lai atin lei sungah a phum uh hi. England kumpi in hong uk hun 1894 kum January leh February kha sung Mr. Carey in India leh Kawlgam gamgi hong khensak ciangin Meitei mite in tua suang kiphum phongkhia-in, "Hih mun ka gamgi uh hi" ci-in a gen uh bangin tu dongin gamgi kip suak hi. Tuivai lui pen Pu Za Tual leh Maharaja galkhenna ci-in ki ciamteh hi.

1. Go Khawthang leh Meitei Raja:
A tung a ih gensa mah bangin 1821 kumin Tedim khua-ah Go Khawthang a suak hi. A gol ciangin apa Mangsum tawh hawm leh genna-ah kamkum khawm thei a hih manin, Mualpi khua atun khit uh Mangsum a sih khit ciangin, apa’ za leh gamh a luah hi. Hawm leh gen siam ahih manin a khua atui in zong a zahtak hi. A gol ciangin Losau Guite innpite’ tanu Cingpam a zi dingin apa in a pi sak hi. Apa’ sih khit ciangin Mualpi khua-ah hausa sem a, tua hun laitak mahin Mualbemah asanggam nu’ pasal Sukte Zapau leh atate, gal leh sa-ah minthang uh a, Sihzang gamah Khuppau leh atapa Khaikam, Saizang khua-ah Sukte Gawhpau leh atapa Thuamthawng, Tedim khua-ah Kamhau leh atapa Khuacinte, gal leh sa-ah a minthang mahmah uh hi.

2. Meiteite in Tedim gam sim dingin zawn:
Tua hun laitakin gal leh sa a minthang mun tuamtuamah tampi om hi. Tua bang hun laitakin Meitei lengmangpa’ kiangah a gam mite in, “Paihte in hong simin hong that den uh hi,” ci-in a ko uh hi. Tua thu’ hangin Meiteite in Paihte hong sim sawm hi. A hi zongin Mualpi khua simlo-in pawl dingin a zawt sawm uh hi. Mualpi a tun ma-in kamtai sawl a, “Paihte makai pipa aw, Tedim khua a teng Sukte va sim ni,” ci-in kam nem tawh zolin a pawl bawl uh hi. Bang hang hiam cih leh Mualpi pen kulh tawh muanhuai takin ki umin gal panna hoih takin kibawl ahih manin zawh ngaplo uh hi. Tua ciangin Go Khawthang in, “Tedim a om mite pen ka sanggamte vive uh a hih manin ka sim ngei kei ding uh hi,” ci-in kamtaite a ciah kik sak hi. Meiteite paisuk suak uh a, Tedim khua a kigal muhna mun nangcin mual dungah pang uh hi.

3. Go Khawthang clothe munpi-ah hawh:
Tedim gamah mi minthang a tam zui-in khat leh khat gal leh sa-in kido uh a, tua banga gal leh sa a tam ciangin Go Khawthang’ zi Cingpam in apasal’ kiangah, “Mallam a ih sanggamte tawh ih om napeuhah omkhawm thei le hang ut hang, amau ong ciah suk kei ding uh leh ei kikhin to ni,” ci-in gen zelzel hi. Tua ciangin Go Khawthang in zong apai ciangin bangmah buaina a om loh nadingin Lunvum palai-in nei a, Meitei lengmangpa’ gei-ah saiha khat leh, sumeng kuang khat a pia kholsak hi.
Ni khat ni ciangin Go Khawngthang in a galkapte tawh a thau neih teng kengin, a zin khia hi. Ni khat a pai khit uh ciangin a zan giahna panun amang uh sia-in lungnuam lopipi-in apai uh leh, Lampi-ah gulpi vom khat in lam na khakin, aki khung henhan takpi hi. A tonpih uh Thahdo pasal khat in, “Pu aw, gulpi lamkhak ih tuah ciangin ih kamsia thei hi, ciah kik mai ni,” a ci hi,. Ahih hangin Go Khawthang ki pasal sakin pasal khualzin tupna tunglo a ciah kik ding pasal vai salo a hih manin, pai teitei uh a clothe munpi Losau innpi a va tung uh hi. Go Khawthang in a zinna vai teng kuppih pah hi. Innpipa pen sim gam a asanggamte zuan a atai loh nadingin Meitei mangpa in thau lawng 12 tawh na kho khol khin zo a hih manin sim gam zuat ding a ut kei hi.

4. Go Khawthang Meitei Mangpa in man:
Clothe munpi panin a ciah kik ciangin Thanbungah Meitei lengpa tawh akituak uh hi. Guite pawl in a letsong puak uh muangin bangmah hong cih ken teh, ci-in a va nai uh hi. A mau’ lametna bang lo uh a, Meiteite in a na mat bawl pah uh hi. A hi zongin zol bawl uh a, gal ih simkhawm ding hi, ih thautang a kibat kei leh galsimna-ah haksatna om kha ding ahih manin na thaute uh hong ap phot un,”a ci hi. Go Khawthang ten zong um uh a a ap takpi uh hi. Guite’ thau teng a et uh ciangin meiteite’ min vive na ki gelh a hih manin a matnop tha uh suak semsemin, Go Khawthang sikkol a bulh pah uh hi. A naupa Kamlian leh Dong ai zong amat bawl pah uh hi.

5. A thong kiatna:
Thanbung panin pai khiatpih pah uh a, thong sungah a unau-un a khum uh hi. Go Khawthang in a mite’ kiangah, “A cimawh hi khin hang in a tai theite na tai unla, ih omzia teng inn lamte na zasak un,” ci-in a vaikhak hi. Meiteite in a sam tuktum tansakin tua sam Go Khawthang in hoihtakin henin amite pia a, “Hih ka sam inn lamte na piak sak un,” ci-in la a phuak hi:-

(a) Teitui zua pan kha na pham ta ding ci e, ciin sul sang leh vang khua aw, na vel veh aw,
(b) Thei bang sen a lang lalthah, pal cih tuanna mim bang pianpih ciin mang in na veh aw,” ci-in a sam lom tawh a khak khawm hi.
Ni tumin zanglai-ah nilim sung dildial a muh ciangin, alawmte nih kiangah la gen a,”

(a) Sunni tum e, zanglei sawl bang mial ta e, lawm aw tun siang lam ih zong mawh ding bange
(b) Tuklu besam zua tawh bang sem zo hange, lal hen zatam tuai lian aw na sial nam aw,

A lawmnu’ phuah:
(a) A tui pianna van simnuai suang dang nuai pan, ngaih zalna galin hong don dih ve ninge,
(b) Henkol khaina sing nenah suangdang nuai pan sunni vontawi tang gual kumkhua kheng lange,” a ci hi.

Thong panin a taikhia pawl khatte suakta uh a inn a tun uh ciangin hih bangin la na phuak uh hi.:-

(a) Pham khial gualtong sang inge to inn vumah zatam gil al bang amang ta ding di hi e,
(b) Khua mual tulta kai lel a, zangva tong luang to inn vum pan zatam thamna mel nong muh sak hiam ci’nge,” a ci hi.

Tua zawh ciangin mitei pawl khat paisakin Meitei lengpa kiangah, “Lengpa aw,nong hehpihna-in ka pu uh hong khahkhia kik hoh in, saiha leh sumeng kuang khat hong pia buang hilo ka hi uh hiam,” ci a a va thum uh leh Lengmangpa in, “No uiha leh no va-ak kuang ke’n thei kha ngei ke’ng,” na ci hi. Tua ciangin Lunvum in hong piak saklo hi ding hi ci-in a kan uh leh, na pialo takpi a, heh mahmah uh ahih manin Lunvum sim pahin that uh a angawng tannin a ai uh hi.

6. Go Khawthang’ sihna:
Go Khawthang thong sung panin a sih khit ciangin Meitei lengmangpa in thu zasak pah a, “Na ukpipa uh si hi, a luang na deih uh leh hong la un,” ci-in a avai khak hi. Tua ciangin a luang la uh a, Churachandpur (Lamka) khuapi sung salvation Army biakinn gei Manipur Ex-Servicement inn pan ni suahna lamah kivui hi. A u anaute in mual suang bawl sak uh a, akhut leh akhe sikkol bulhin kisuai hi. Hih mualsuang a nutsiat ding ciangun la phuah uh a:-

(a) Phung maang va bang na tuanna zang lei dawhtam melin mu’enge,
(b) Pheipung suan lai nem ing e, zinlai lak loh lamtui lunmang zanggamah vai tham aw e,
(a) Lun na duan zil ih gam zangah ciaulum suangin po hi e,
(b) Namcih in lam bang vel hen aw, henkol khai a lawm nam aw,” a ci hi.
Go Khawthang si hi cih thu a kizak hun khat lai-in, ni mialin khimzing ding bangin leisung ganhing neute, khuangbaite khuag kelkel uh a, lungzuan huai mahmah hi. Tawl khat khit ciangin ni dawkin a tang kik hi. Tua ni-in Go Khawthang’ zi Cingpam in alunglenna la sa-in:-
(a) Zangkhen kawciang kiang thang aw, lam bang ngakna na duang zunsik phual gia bang na vel venge,
(b) Kha in na pham ni hiam aw, dit zozam aw, thangvan sunni a tang lai khim bang zing veh,” a ci hi.

Khimzin ma nisut laitakin nisum a Mualpi khuate in tuni-in thu lamdang khat piang ding hi,” a ci uh hi. Bang hang hiam cih leh tua hun laitakin mite in, “Guite innpi asih ciangin nisum hi,” ci-in a ciamteh uh hi. Tua tawh kizui in ih neu lai-in zong ni a sum ciangin, “Ni sum e,kha sum e, hausa si vak mang si vak,” ci-in naupang la-in kisa-in innka-ah ih awng luailuai thei hi. Go Khawthang’ sih ni-in Mualpi khuate in zong la na phuak uh a:-
(a) Khua kim a mang a pham nin e, ahilna kuam omlo e,
(b) Ei aw zuapa a pham leh aw, sun nin laikuang um hi e, a ci hi.

Go Khawthang’ sih ni-in Phaipi khua tungah nidang a aham ngeilo vasa khat ham thei zel hi. Tua vasa in, “Ama” a cih ciangin mi khat si a, “Mama” a cih ciangin mi 4 si hi. Tua ciangin Meitei lengpa zong patau-in Ningtho Go Khawthang ih biak kei leh den ciangin agau ih thuak zo kei ding hi,” ci-in a mualsuang gei-ah mawng khat suanin tua mualsuang bia uh a, “Awa lal Ningtho Hanuman Meitei Ngakpa” ci-in minlawh uh hi.
Meitei panin Sumkam inn a tun kik ciangin, a pa’ hawm leh gen zomin a vaihawm hi. Apa’ suahtak nadingin Meitei lengpa’ kiangah tam veipi a thumthum hangin ngah zolo hi. Hih thu’ hangin Meiteite’ kiangah phulak asawm gige hi. Thauvui, thautang kigingin khuakhat khit khua khat abanbanin va sim kawikawi a, mun tuamtuam a zo hi. Tua banga gual azawh ciangin hih bangin la na phuak hi,:-
(a) Lung ka hehna zang leitung teng kaih bi bang zial nuam inge,
(b) Kaih bi bang zial zo inge, malo bang hial zo inge,
(a) Ka thah khua hong en ve vua khuakim gual aw, zanglei dawh ka tam hi e,
(b) Zanglei dawh tam tungah aw, sumlu bing bang khai inge
(a) Henkol khaina zanglei dawhtam gual aw bel bang vel veh aw,
(b) Gual aw bel bang vel ve aw, zanglei dawhtam lung ka hehna khuamual tulta nahneu dawnah zang sunni ka awi sake,” a ci hi.

7. Mualpi khua nusia:
Sumkam te in Mualpi khua a nutsiat ding uh ciangin gal panna kulhpite susia uh a, a tuinekte uh lei vukin a ci khukte uh vuk uh hi. Tua hunin Mualpi khua inn 400 pha a, a vek vua thakhat a a din khiat uh pen alamdang a kigen thu khat a hi hi. Tua banga Mualpi khua anusiat uh ciangin, Sumkam’ nu Cingpam in hih bangin la na phuak hi:-
(a) Khuamual lum suang cialsuan dawhtam tungah e, kiang kamkei va bang tuanna,
(b) Sang leh lal mang va bang tuanna geltui bang sai ding aw e,

Sumkam’ la:-
(a) Pupa saisat khua minthang aw, ngailo bangin tuang nu sia’nge,
(b) Vangla zua sel ningzu gel cing kopin mu bang ngai na’nge,” a ci hi.

8. Tonglawnah Sumkam:
Mualpi khua panin Mal gam zuan dinga Meitei lengpa’ tungah phalna a nget laitakin Meitei lengpa in, “Kamhau’ lutang nong puak kei uh leh kong phal kei ding hi,” ci-in na ngen ahihmanin Tonglawn a tun uh ciangin a sila nu uh thatin, “Kamhau lutang kong puak uh hi,” ci-in a sila nu’ lutang a va pia tangial sam uh hi.

9. Sumkam leh Meitei lengpa kilem:
1874 March kha sungin Sumkam Meitei lengpa kiangah pai-in kilemna bawl uh hi. Tua bang a a kilem uh ciangin, Meitei lengpa in zong Go Khawthang tawh a mat khop uh saltang lai teng a ciah sak hi. Asite’ guh sia zong phong kiksak a, amin ciat tawh a ciaptehna bangin puan tawh a tun uh hi. Tua banah thau, teipi, Namsau, Thalpi, leh Lumte zong a pia kik hi. Khuttawi letsong zong pia a tuate in:- Nai, Khainiang, Temtep, Sahang puan, dak, zamte, ahi hi. Khua tuamtuam pan a pai hausa dangte zong letsong khat tek pia a Sumkam in Saiha khat tawh lungdam a thuk hi. Tua bangin guhsia dang teng a ngah khit ciangin Lamka a ki phum Go Khawthang’ luang zong phongkik uh a, a guhsia a pua uh hi. Tonglawn a tunpih ciangin Cingpam in a kahla-in:-
(a) Ka kiang pa aw dingdiang aw e, zang kam no bang eng aw e,
(b) Zang kam no bang eng aw e, bazalin huai ve ning e,” a ci hi.

Sumkam ing zong la na phuak a:-
(a) Zang lei tuan ngil kei hinge, sumlu vai puanin pua’nge,
(b) Sumlu vai puanin pua’nge gual aw na tai kim nam aw,
(a) Kimpih sai bang satna munah zua thang kiaklou suak aw e,
(b) Tu a ngaihsial ih banna aw, ka zua lal nawh na hi e,” a ci hi.

Tonglawnah sawt veipi a om khit uh ciangin cina luna-in tampi om uh hi. Tua ciangin Sumkam in hih Tonglawn mite pen ih pu ih pa in dawisiam, bumsiam,a a na gen uh a hih manin hong bum uh hi ding hi, ci-in lal khia leuleu uh a, Siingtam khua a tung uh hi. Tua khua-ah a om sungin kialpi tung a, annek tuidawn haksa lua ahih manin Sialbu khua-ah a kisuan leuleu uh hi. Sumkam pen Sialbu khua-ah si a, tapasal 1. Thangpau, 2. Lian Khawzam, 3. Lian Khawsum a nei hi.

Guite tangthu tampi om lai hi ta leh, a thupi zaw deuh teng kanin ka tei khiat ahi hi. A kicingin Guite khang tangthu sungah et theih dingin om hi.


Laibu et:-
Guite Khangthu
History of Guite
April 1986
Kaleymyo


˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜˜

KHENPI 10

KAPTEL KHUASATNA THU
1. Thuamthawng in a zi’ tungah khutkhial kha:
Gawhpau’ Tapa Thuamthawng in a behte khat zi-in la hi. Tua hun laitak- in a khua sung vuah nungak mel hoih mahmah Thangning a kici khat om hi. Tua Thangning pen Thuamthawng in iplah pian den hi. Tua bang a a iplah pian denna thu a zi in a theih ciangin zan khat a lupna tung vuah ki tawng uh a, a zi in apasal’ tuktum bawh khiatsak hi. Thuamthawng zong heh mahmah a, “Bang hangin ka tuktum hong bawh khatsak na hiam ka that ka mat, ka sim ka tawhna, galmang samang ka sim ka tawhna hi,” ci-in a lukham dokkhia-in a zi alukhawm tawh a sat leh, alu sat kha ahih manin si hi. (Khanglui lai lukhuam pen meilah cim sitset zol hilhial a kisui a hi hi.) Tua banga azi hong thak khak ciangin, “E, khutkhialhi khong venge,” ci-in zanin tho khia a, a upatpih a meltheih teng samin azan azanin thu kikupna khat hong nei khawm uh hi.
A hih leh hih thu pen ih sungte in hong thei kha along uh kim hetlo ding uh ahih manin ngian khat ih bawl kul ding hi, ci-in hi bangin vaihawm uh hi. Vokno khat go-in khuanawl kenkilah a vok si taksak uh hi. Tua ciangin a sung a pu’ kiangah hih bangin gen uh a, “Tu zanin ka zi tawh kam ka kinial uh leh, ka ciah ding ci-in tai a, kei zong phallo a ka hih manin, delhin ka phak ciangin, ka lehkaih kik leh, utlo a hih manin hih kenah tuakin si hi.” ci-in a sungte khem hi. Tua bang a cih hangin a sungte in zong umzo taktak lo uh hi. Amah zong kisuangtak a hih manin a sivui ni bangin zong Thuamthawng in atanaute’ kiangah, “Sihthau lawnte in na kam sung vuah thautang muam kawm un, ih sungte heh a hong kap leh ih thuh loh phamawh ding hi,” ci-in gensim hi. Amah zong ui misi sa nekin kisuang den a hih manin, a sungte tawh tutkhawp, khawlkhop nuam sa nawn lo-in, mun dangah ki hem nuam a hih manin, Falam Ukpipa’ tungah Saiha khat tawh, Khuangleng khua asim lai a sal ngaknu a mat nungak mel hoih mahmah Vansiing a kici tawh, Thau lawng 3, Dakbu 1, Khipi gui 3, Zangsial a nungta 2, leh Saiha 3 tawh Falam Ukpi Conbik’ kiangah 1847 kumin Kaptel gam na ngen hi.
2. Ih pute in Kumpi na do:
Ih gensa mah bangin Kaptel khua pen Kum 1847 kumin Saizaang panin, Sukte-te Khanthuam’ tupa Thuamthawng in na sat hi. Tua zawh kum 9, 1883 kumin, Maangkaang kumpi in, Khuasak, Thuklai, Vangteh, Saizaang leh Thangkhal, honghal khit ciangin, Thangkhal khua panin Thangpi zuanin ciah kik uh hi. Kum 1884 kum a masa kidona pen Tulsuk No. 1.Stockde hi a, Tua khit ciangin Leisanah kikap leuleu hi. Bang hangin hi bangin ih pute in Kumpi na do uh hiam cih leh, Meite in Tedim gam hong simna sunga ih gensa om bangin pute in Meiteite’ tung panin Thau tawm khat hong ngah uh ciangin, papi te’n ki khuata muan, a cih mah bangun hong kimuang kha uh a, Tua thaute tawh Kumpi hong do sawm uh hi. Tua hun laitak pen Maangkaang kumpi’ hong uk hun laitak a hi hi. Tulsukah gamgi ki bawlin a khang siah teng Kumpi in hong uk a, asak siah teng Khamtung mite, ei leh ei hong ki uk sak hi. Ih pute in Thau tua zah peuh tawh hong kimuangin kumpi hong do sawm tak ciangin, Kumpi in galkap tampi hong kuanto sak a, 1885 kumin Thangdungah Camp hong bawl uh hi. Tua lai-ah Myo-ok khat hong koih to pah hi. Tedim mite in, Kawlpi pan a na nan uh, Phatzaang leh Aicik ciang kikal, Leisan mualdung tengah pangin na kap uh a, kum 2 sung na do zo uh hi. Tua hun laitakin Kamhau si khin hi.
Tua hun laitak in Sihzaang lamte mah na hancianin, Khuasak khua Boo Maangpum’ inn ga vaihawmna-in na zang uh hi. Tua ahih manin, Boo Maangpum’ inn pen Galphuakte’ inn ci-in tu dongin amin na mang nailo hi. Tua khit ciangin 1889 Febuary 4, ni-in Khuasak khua-ah Maangkaangte hong tung uh hi. 1889 March kha sungin Tedim khua hong hal uh hi. 1891 Febuary 11, ni-in Tedim pan kuankhia-in ni 12 ni-in Tonzaang tung uh a, ni 13, zingsang nai 4 hunin Tonzang umcih uh hi. Galkapte in akap gawl ban vuah, anuai a mi om teng manin, Tedim panin Kaleymyo lamah paipih suk uh a, numei teng Kaleymyo panin ciah kik sakin, pasal teng teng Yangon lamah paipah suk uh hi. Apaipih suk uh mite in:-
1. Hau Cinkhup Kamhau Ukpipa Tonzaang Sukte
2. Thang Khaw Hau Tonzang Sukte
3. Thang Sa Vung Tonzaang Hatzaw
4. Gin Za Thang Tonzaang Hatzaw
5. Niang Za Vung Tonzaang Hatzaw
6. Vung Maang Tonzaang Hatzaw
7. Dim Maang Tonzaang Hatzaw
8. Zel Cing Tonzaang Hatzaw
9. Ciin Huai Tonzaang Hatzaw
10. Thang Gen Tonzaang Hatzaw
11. Thang Luan Akhe kaptan uh Tonzaang Hatlang


3. Maangkaangte tawh kiciamna bawl:
Tua ciangin kum 1889 January 23 ni-in, Thangmualah hong om uh a, Tua lai-ah Phokla kici Maangkaang vuandok khat hong paito-in, Phokla zong Kaptel khua-ah va pai-in Thuamthawng tawh thu kikupna va nei khawm uh hi. Phokla in, “Thuamthawng aw, ko tawh vaihawm khawm ni in, nang pen gungal to-ah vai hawm lian penin hong om in, tu a kipanin kua mah a ki that a kiman om kei ni,” ci-in kilemna bawl uh hi. Tua ciangin Khamtung ngeina bangin thuciamna khat hong nei uh a:-
Gal nei sa nei ih om leh ki huh ni,
Gilkial dangtak ih om leh ki vak ni.
Thu nei la nei ih om leh ki huh ni,
Unau pata khat bang ni.
ci-in kiciamna nei uh hi. Tua ciangin Maangkaang Kumpite in, gungal langsiah ukpi dingin, Thuamthawng ciamteh uh hi. Tua zawh asawt lo-in, Maangkaangte in nasem a aneih uh, Mehthang kici Kawl mi khat Thuamthawng in kaplum hi. Hih thu Kumpi in a theih ciangin, Thuamthawng’ kiangah, “Thuamthawng aw bang hangin hih bangin gamta na hiam ci-in thusitna va nei uh a, Thuamthawng in, “Hihpa pen ki phasak lua mahmah a hih manin, ka sal ka ui hi ci a ka thah mah ahi hi,” a cih ciangin, Maangkaang te in, “Thuamthawng aw na gamtat hoih hetlo hi, mai lamah hih bangin na ta lai ding hiam?” ci-in dong kik a, Thuamthawng in, “topa aw, hoih salo takpi na hih leh, nidang ciangin hih nawn peuh mah kei ning,” ci-in dawng hi. Tua ciangin, “Tu a na mawhna hong maisak lai ning in, nidang ciangin hih bangin gamta thei nawn lo ding hi teh,” ci hi. Tua ciangin Phokla in zong, “Kisik takpi na hih leh kiciamna thak khat na bawl nuam hiam ?” ci a adot kik ciangin, “Ut mah ing,” ci-in dawng a, kiciamna lianpi bawl dingin Tedimah hong pai uh hi.
“Tua ahih leh, bangci bangin kiciamna bawl leng ut na hiam? Ko, ngeina zang ding maw, Khamtung ngeina zang ding,?” ci-in dong a, “Khamtung ngeina zang leng ut ing,” ci a adawn ciangin, Khamtung ngeina om bangin, sagil tat a kiciamna nei dingin, hong kithawi uh hi. Khamtung ngeina om bangin Tedim khua Vansaang dimah sial khat hong paipih uh a, Phokla in a Pistol tawh tua sial a tal hong kap leh tuk pah hi. Tua banga thau neuno khat tawh sial khat a sihsak zawh lamdang sa mahmah uh hi. Tua ciangin a sialsa huanin a min ciangin asin la uh a, Khamtung ngeina om bangin taiteh kinilhin, a si lakah sialmei diahin, sialmei tawh ki vat uh hi. A masa a a kiciamna sa uh mah bangin sialmei tawh a kivat kawm vua phuisam a aki ciamna uh in hih bang a hi hi.
“Tu akipanin luumsan teisan tawh kithat kiman nawnlo ding hi hang,
Simmi malmi’ ta, Maangkaang, Maangvom’ta, a ki that a kiman om
thei nawnlo ding hi hang, Tua bang a aki that, a kiman ih om leh,
Sasin muat, taiteh muatin muat ding hi hang, Ni hong kiat leh a kido,
tui hong to luan leh a kido hi pan bek ding hi hang”.

ci-in 1890 September 1, ni-in Kiciamna hong nei uh hi. Tua ahih manin, 1891 October 12, ni-in, “Khamtung gamah gal bei siang hi,” ci-in Yangon panin News sungah hong tangko khia uh hi. Tua khit akipan Kumpi in zong, Thuamthawng muangin a thu gen khempeuh um pah uh hi. Tua ciangin Kumpite in Thuamthawng gungal langsiah Ciaupi ka-ah, Bapi-ah, Lunglenah, Meitei gamgi dong a uk dingin Thuamthawng kikoih hi, cih thu midangte in a theih ciangun thuamthawng eng mahmah uh a, a haza mahmah zong pawlkhat na om uh hi.
4. Myo-ok Suamna:
Khamtung Ukpi a hong om ding, mipil pawl khat in a theih ciangun haza mahmah uh a hih manin, Ukpi a ngah zawh a sawt lo-in Thangkai lam pan mipil thum Kaptel khua-ah va hawh uh a, hi bangin thu va kuppih uh hi:-
“Pu Thuamthawng aw, tu’n ei. Kumpi tawh kilem khin khong ci leng, gal a bei ding hi ta a, na tapa Paudal in lah gal man nailo, Mi’ thah, mi’ mat gal et bek a om ding, nang’ Ukpi’ ta buang dingin kilawm sa na hiam? Tua a hih manin, na tapa in gal a mat theih nadingin vaihwm theih bangin vaihawm khawm leng hoih ding hi, ci a deihsakna tak tawh hong hawh hi ung. Tu-in Thangpi-ah Myo-okte om a, amaute tam hetlo-in tawm khat bek hi lel uh hi. Va pai-in va thatin a van teng uh va lak sak lel leng, Tedim gamah ei a ahau pen ih suah ding banah galman saman suak ding hi hang,” ci-in va zol thapai uh hi. Tua bangin azolzol uh hangin Thuamthawng in Kumpi tawh a kiciamna uh phawk gige a hih manin utlo hi.
Sau veipi a zolzol khit uh ciangin, a zolte siam lua mahmah uh a hih manin, hong ut dektak hi. Nisimin zu lehsa tawh zol den uh a, a tawpna-ah a zi Thangning zong hong thukim hi. Numei in zawh lah neilo ih cih mah bangin, Thuamthawng in zong Kumpi tawh a kiciamna uh mangngilh kha-in, atawpna-ah a nupa-un hong thukim uh hi.
Tua bangin a nupa-un hong thukim uh ciangin, A zolte in zong, ih ngimna tangtung ding hi ci-in tha ngah mahmah uh a, “A hih leh va mawk kuan peuh mah kei ni in, Ih pu ih pate in na khat peuhpeuh a hih ding ciangun, mang ai mah na san khol tangtang uh a hih manun, tu zan ih mang ai san phot dih ni in, ih mang a hoih leh va kuan bek ni, mang hoih ih mat kei leh khawlkik mai ni,” ci-in hong lum uh hi. A zingsang ciangin hong tho uh a, “Tu zan bang mang man nei vua leh, namang uh a hoih na? Ih kuan ngam dia,?” ci-in ki dong uh hi. Khatpa in, “Ke’n mang khat mang khat man takpi ing, khia dih un, Tu zan kamangin, Thangmualpi panin zaangva honpi hong lengto-in, Kaptel khuakhung ciangpi a khup ding ciangin musan hon khat in leh nawh sukkikin mual khum uh hi.” Ci-in a gen ciangin, “Tua bang a hih leh ih ngimna tangtung thei kha ding hi,” ci-in a lawmte’ phuahtawm a hih lamtak theilo-in Thuamthawngte nupa in zong tha hong ngah mahmah uh hi. Tua ciangin a zolte zong ih ngimna tang tung thei kha ding hi, ci-in tha ngah takin ciah pah vingveng uh hi. Tua ciangin Myo-okpa in bang deih hiam ci-in kansim phot uh a, Saha ka khat deih pen hi cih a thei uh ciangin, Kaptel khua a om Thuamthawng in Sahaka khat nei-in Myo-ok pa pia nuam ing hong hawh hen, ci-in gen sak uh hi. Myo-ok pa zong gam sung en kawm ding leh Saiha la dingin a galkap 30 tawh Kaptel lam zuan dingin hong kithawi uh hi. Tua bang a apai khiat ma-un Myo-ok pa a zol ding a aki seh, Thuamgo tawh hi bangin thu hong kipia sim uh hi.
Thuklai lam hong tawn unla, Ko Nal mualah napang nung, lampi pen sawl them khat tawh na khak ningniang nung in, tua mun nong tun ciangun tha khatin na mai lam manawhin tai vingveng in,” ci-in thu kipia sim uh hi. Tua ciangin, Thuamthawng, Paudal, Kaituah, Hangthual, Ginthang leh gal hang akisa pasal cingteng 145 tawh va kuanin khuasak khua-ah salam hong en masa uh hi. Thuamthawngte Kaptel panin hong kuan ma-un Kaptel khua-ah sa hong go masa phot uh hi. Myo-okpa zong a galkapte tawh Kaptel lamah zin dingin hong paikhia takpi a, akiciamna ,mun uh hong tun uh ciangin Thuamgo in thautang kuangkhat a puak, a nung lamah khia vat-in tai a, Myo-okpa sakol tung a tuang Thuamthawng in hong kap khia pah lianin, a dangte in zong galkapte nakap pah uh hi. galkap 30 lak panin 10 si pahin 7 liam a, Thuamthawng in Myo-okpa akap khit ciangin Kaituah in Myo-okpa’ lu tannin khat kap lum leuleu a, a thau gel la-in singphung khat bel hi. Galkap hinglaite a kap leh alawmte in a thau na selsimsak sawnsawn a hih manin, pawl khat tai uh a, avekin that khin zolo uh hi. Tua Myo-ok suamna-ah Kaituah in gal 3 that in thau a lak sak tawh kisai-in la khat na phuak hi:-

(a) Ka do khuai bang hang lawmlawm e, ka ngial manin ka tawi lentualah khia’nge,
(b) Tun aw suihlung na zuang lo aw, namtem ka tawi ka thah lentualah sua’nge,
na ci hi.
Bang hangin Kaituah in, hih bangin la na phuak hiam cih leh, galsim dingin hongpai ma-un, hih bangin kiciamna bawl masa uh hi. “Thuamthawng in Myo-okpa hong kap phot ding a, tua khit a om laite in lawng khat tekin ih kap khit phetin, ih namsau ciat dokin thatlum khin ding hi hang, Ih luang kipham ngamlo a ataimang ih om leh, ih zite’ nik kitengsak ni,” ci-in kiciam uh hi. Tua bang hinapi Kaituah lobuang in, namsau tawh a delh ngam omlo uh hi. Kaituah in ama thau zat kimlai lei lakah khia-in, a namsau dokin gal 3 va that hi. Tua ciangin galkapte’ thau lawng 2 laksakin, ama thau a va kankik leh alawmte in na guksak sawnsawn uh ahih manin a thau mukik zo nawnlo hi. Ih zite’ nik kiteng sak ding ci a akiciam uh hangin kimu kik nawnlo uh hi. Zu leh sa a nek lai-un kei a hang pen hi ning, a cih tek uh hangin, a taktakin Kaituah bek in a kiciamna uh a atangtungsak zo suak hi.

5. Myo-ok suam teng Kumpi’n man:
Myo-ok suam zawh a kumkik 1893 January 10 ni-in, Maangkaang galkap Muslim galkapte Kaptel sim dingin hong kuanto uh hi. Gun pen ki ngap zo nailo a hih manin, Sihzaangte’ gam Kuivum kici mual dawnah giahphual satin guntui la tawh pua uh hi. Saizaang gam leh Phaileeng gama om guate, phongin bawl uh a, tua ciangin Kaptel hong galkah zo uh hi. Hih thu Kaptel in a zak ciangin, natai kek uh a, Galkapte in a khua uh hong ten den pah uh hi. Galkap maangpa in, “ Thuamthawng aw, hong ki-ap lel in hong that hong manlo ding hi ung, nongki-ap nop kei leh, na omomna hong delhin kong sulzuih ding uh a, kong bawl theih bangin hong bawl ding uh hi,”ci-in zol uh hi. Kaptel pawl khatte in gal gukin mun tuamtuamah a thah uh hangin, thusim lo-in Thuamthawngte pata mat ding tum cinten uh hi.
Gam sungah kha 10 sung bang ding hong om khit uh ciangin, inn a om a sanggamte in, “Hong ciah mai un, Kumpi zong a hehna dam ta buang ding a hih manin, zu leh sa zong nuamtakin ki ne theilo hi.”Ci-in sam uh hi. Tua ciangin amau zong ciah pahin khua atun uh ciangin gal ai-in sa ai-in a om laitakun, amau a haza pawlte in, Kumpite’ kiangah va puak pah vingveng uh a, “Tu-in man nuam a na zonzonte uh khua-ah hong ciah kikin zu leh sa ne-in nuam takin om uh hi. Na mat nop vua leh hong pai ta un,” ci-in va hilh sim uh hi. Tua ciangin Kumpite zong paipah vingvengin, 1893 October kha-in Thuamthawng, Paudal, Kaituah, Benate manin Kawl lamah ciah pih suk pah uh hi. Paudal zong amat taktak hilo napi a nu in, “Paudal, nang, napa’ sihna mun ding thei kei lawmlawm lecin zi zong nei ngam ding na hiam?” a cih ciangin a zui a hi hi. Khuasak khua Khaikam zong Kumpi in ummawh a hih manin, a khua sung vuah om ngam lo-in, a khua panin taikhia a, Sialthawtawte’ khawtaw Voktaang sak suang ken kawl in a umcihna munah bu-in tu dongin Khaikam an huanna thuk zong om lai, kici hi. Amah pen galhang khat ahi hi. Tua khit ciangin Kumpite in hong uk paisuak hi.
Kawlpi a tun suk uh ciangin, a gal thatte’ zite in a velh theih nadingun Kumpi’ tungah ngen uh a, Kumpite in pia lo uh hi. Phim beek tawh hong dawtsak un ci-in ngen teitei uh a, tua ciangin phim tawh dawt khuan pia uh hi. Nupite zong heh thei mahmah a hih manun phim tawh dawt cihtakin dawt gawp uh hi. Amau zong nasa-in a kol uh tawh kitom uh a, “Hong hi cih bawl kei un, na paalte uh khenzu, khensa a ka nek ding uh,” ci-in hanla sa-in min sial uh hi. Tua bang a akampaute uh Kumpi in a theih ciangin Mawlaih-ah puak suk leuleu uh hi.

6. Thuamthawngte pata’ sihna:
Kaituah kum 6 sung Thongah a om khit ciangin hong ciahto kik a, Kaituah’ genna-ah:-
“Hong paipih suk vingvengin Adaman tuikulhah hongpuak uh hi. Tua mun pen khua khat hi a, zi nei nuamte in zong nei thei uh hi. Thuamthawngte pata a ci uh hong na-in Uisa duh ung a cih uh ciangin, gawh sakin tua uisa ne khial hi ding uh hiam, gilsan vei-in hong si uh hi.” ci-in gen hi. Tua ahih manin Thuamthawng in, ta, Dotual, Paumaang, Cinmaang, leh tanumei Ngul Khawhau, Hehcing, leh a zi Thangning nusia-in si hi. Tua bangin Thuamthawngte pata hong sih uh ciangin, Kaituah in, “Kumpi tawh tuisia ne a kiciamna om hi ven maw, en ih thuciamna palsat ih hih manin ih si mah kei diam,” ci-in hi bangin la na phuak hi.

(a) Lunmaang tawh tongciam hang aw e, damtui luang tong ciam hang e,
(b) Damtui luang tong ciam hang aw e, sun ni tualkiat ciam hange,
(a) Gil bawhal tuam a khum bang, dotan tuam a khum aw e,
(b) Pupa’ theihloh thangvan siakah zangpeh sik henkol khai inge,

Thong sungah hih la gel phuakin, kum 7 degree kipia hinapi, Thuamthawngte pata hong sih uh ciangin, kum 1 dawhsakin, kum 6 sung thongah khum uh hi.

Thong sung panin amah bek suakta a hong ciah toh ciangin, Thuamthawng’ sanggamte hehin thangpai uh a, Kaptel khua-ah a ten theih loh nadingin vaihawm uh hi. Kaituah a khemna-in, “Ma Gal Kaituah’ lo zaang Panghawk zaangah teng ni,” ci-in vaihawm khem uh a, Kaituah zong a khuapihte’ khemna theilo-in, Ei’ mun ei’ gamah tua bangin mi teng ding a hih leh en, ahoih na mun pen beek tel leng hoihlo ding a hiam, ci-in inn mun zik pahin azawh ciangin a inn kituah hi. A inn alam khit dikdek ciangin a khuapihte in tai nawn dah ni, ci-in khawl kik uh hi. Tua banga a khawl ciangun akhuapihte in amah a hawlkhiat nopna ahih lam thei a, thangpai mahmah a hih manin, a tu a ta, a sung apu, aphung anamte tawh ki nilkhia hithetin, 1909 kumin, ZAMPI khua hong sat hi.

µµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµ

KHENPI 11




1. Thuamthawng’ munah Tawnggen
Kaptel Ukpipa Thuamthawng te pata Myo-ok suamna hangin, Kumpi’n manin Thong sungah hong sih tak uh ciangin, Hatzawte Tawnggen mitei khat a hih manin Kaptelah vaihawmin hong om uh hi. Thuamthawng’ zi Thangning tawh kikopin thu khat peuh kikumin zu peuh sim khawm zel uh hi. Tua bang a hong kikholh uh ciangin a khuapihte in kingai kha ding hi ci-in ummawh pian uh a hih manun, a tat a hekna uh encik den uh hi.
Tua banah Thuamthawng thong hong kiat ciangin Kumpi in Tawnggen Kaptel hausa hihna laipi na pia hi. Tua bang thu hong om ciangin Sukte in, Vaphual’ tuanna-ah va-ak tuang ding, ci-in thangpai mahmah uh hi. Thangning leh Tawng kithuahin thu leh la ki kumkhawmin, zu leh sa a nek khawm uh ciangin atanaute thangpai semsemin mawh uh hi ci-in thubawlin lengla khah uh hi. Tawnggen tate in, “Pa aw, no, tua bangin khial kha takpi nei vuam? ci a adot ciangun Tawnggen in, “Tate aw, hilo lua kisa-in ka nuih bang za liang veh aw,” ci-in zum nuih pingpung kawmin dawng hi. Tua banga upmawhna a om ciangin liausak uh a tua hun laitak a liausum asang pen, Lawi 8 hinapi in, Tawnggen lawi 11, na liau sak euau mawk uh hi. A lawi zong sum lawi hilo-in kawl pan a akaihtoh ngiat uh lawi 11 na liausak uh hi.

2. Tawnggen in Phaiza khua satna:
Kaptel lkhua-ah Tawnggen in hausa a sep laitakin, Thuamthawng’ ta nihna Dotual in a khua atui hanthawnin, “Hih bang teng banah kapa’ za hong laihsak a hih manin, ih khua ih tui luah dingin phal kha’ng,”ci-in hawlkhiat ding na sawm hi. Tawnggen in A khuapihte’ simmawhna leh hazatna a theih ciangin, Kaptel khua nuamsa nawnlo-in Dallang(Rallang) khua bel dingin na pai khia a, hatzawte Gawtsuah leh Gualnamte Phungthang in na zui uh hi. Asanggamte in kha a, atai loh nadingin nakpi-in na kho uh hi. A khohkhoh uh hangin kho zo tuanlo a hih manun, suangbuk ciang dong zui uh a, tua pan ki lehkik uh hi.

Tua ciangin, Tawnggen, Paugin, Kaizel, Thangtuah, Genamte, Singlei gam leh Phaiza gam et ding avaihawm ciangun, Gen Am, Zuanthang, Hangvungte va pai uh a, tu laitak a akine Tuinak cik munah, Sahang khat leh Ngal khat a kibuan lum a si a muhna thu uh a gen ciangun, gamhoih gam pha hi, ci-in ten nadingin, thukim uh a, Kum 1885 kumin, Kaptel panin inn 20 ding khia-in, Cinpikot na tung masa uh hi. Cingpikotah kum 12 a naten khit uh ciangin kum 1897 kumin Thalmual khua na tung uh hi.
Tua hun laitakin Phaiza gam leitangah, Laitui khua pan a apai Siamsuangte inn 6 na teng khin uh a, khuataw zaangah Vangtehte na teng khin zo uh hi. Tua mun mahah Nekgen Neihkhup zong inn 13 kum 3 sung khawng mah na teng khin zo uh hi. Tawnggen in Phaiza khua-ah a ten theih nadingin, Tonzaang Ukpipa Hau Cinkhup’ tung panin, a na nget ciangin ngah a, Thalmual khua-ah kum 3 a na ten khit uh ciangun, a kim apam teng zolin, Vangtehte’ khuakhung abal lei vuah 1900 September 5, ni-in kigawmin na teng khawm uh hi. Tua lai munah Phai tampi po a hihmanin a khua min dingin, PHAIZA ci-in na phuak uh hi. Tua ciangin a nuai a bangin nasepna hawm pah dimdiam hi:-

1. Tawng Gen Hausapi Hatzaw
2. Kham Thuam Upa Neihgup
3. Tun Ngul Upa Nekgen
4. Kai Khual Upa Gualnam

3. Nuntak sung kisam ding teng amau’ kivakna ciat bang a nasep hawmna:-

1. Kaizel Siampu semsak Hatzaw
2. Kai Khual Langkhen Gualnam
3. Tun Ngul Tualtul tawisak Nekgen
4.Siing Gin Daktum Siamsuang
5. Zam Khual Sikseksak Gangte

Hatzawte Kaptel panin Phaiza khua zuan ding a ana pai khiat ciangun, Pa. Khamnok. Khualneng, Kaikhual, Phungthangte in na zui uh hi.

4. Hatzawte Kaptel panin Phaiza khua-ah atai teng:-
1. Tawng Gen Zuanawn’pa
2. Kai Zel Thang Zathawng’ pu
3. Dam Vung Ginthang’ pa
4. Thawng Kai Thangmang’pa
5. Thang Tuah Tuah Khawthawng’pu
6. Hang Vung Innmang
7. Got Suah Suahdo’ pu
8. Tawng Cin Cin Zamthang’pu
9. Gen Am Am Khanthang’pu
10. Thang Gen Gen Khawgin’ pu
11. Lam Neng Kaitun’pa
12. Pau Gin Gin Zasuan’ pu

Pa. Thangsuah’ ta Tuah Khawpau pen Phaiza Zongkhup, Kham Khawgin’ sih zawh ciangin Saizaang panin kipi hi. Hangsongte zong Saizaang panin hong nung tai uh hi. Gualnamte Khamnok leh Khualneng pen Thalmual panin Talek na zuan hi. Phungthang leh Kaikhual in Phaiza khua na zuan uh hi.


JJJJJJJJJJJJJJJ








KHENPI 12





1. A pianna leh a neu lai thu:
Nekzom’ tapa Kaihmaang in, Mualbem khua-ah Hausa a sep hun sungin Zaangthuk’ tapa Maangkim leh Pi. Lawmdim in, tapa khat nei uh a, a min Khanthuam a phuak uh hi. A nu a pate khan’ hun laitakin Teizaang khua-ah siah kai masate hilo uh hi. Teizaang khua a nasat masa Zahlang mi Bawihang in Mualbemah siah hong kai masa hi. Ama khan’ hun laitakin Tanlai Teizaang dong ukin siahlawh na kai ngei hi. Bawihang pen a pil na lam sangin thatang hatin a hangsan mi khat a hi hi. Tua hun laitakin Khamtungah mi kitam nailo-in khua khatah inn li inn nga khawng bek kiteng lingleng hi. Bawihang galhang a hihna hih bangin hi bangin la na om hi.
(a) Hong en un hong en un geelkawn nuai hong en un,
(b)Geelkawn nuai hong en un lailu siavau paak bang, na ci hi.

Tua hun laitakin gal lutang sing tungah suang lo-in tuum khau heekin geelkawn luigal leh luigal-ah sing phutin tuumkhau khungin gallu suang uh a guipi khatkhat ngah thei uh hi ci-in ki gen hi. A hi zongin Bawihaang hong kiamkikin, Teizaang khua Sukte Kaihmaang in hong uk leuleu hi. Kaihmaang zong hong hat mahmahin a khuakim khua pam in hong zahtak mahmah hi. Kaihmaang khang hunin sum leh paai tampi nei hi mah ta leh, a neih a lam teng lakpanin Sialsut tei a kici Teipi khat nei a tua pen a manpha mahmah hong suak hi, Bang hang hiam cih leh, Sukte mi khempeuh a ton ciangun Kaihmaang’ sialtei lo-in sial sun theilo se uh hi. Tua teipi pen Heilei khua Hau zanang’ innah om hi. Tua sial teipi sap dingin sialsa bakpi tawi nih tangta-in kisap ngiatngiat hi. Ama teipi lo tawh sial ki sun theilo hinapi-in asial sutman dingin a mit leh a mit kikal a a vun bek aman ngah hi. A u anaute’ khem hilo-in a tul pipa un a telsak a hi hi. Bang hangin tua lai mun tektek na la se hiam cih leh, tua hun laitakin dawi ki kihta lua mahmah a hih manin, losia biakna-in nei uh a tua hangin tulpipa in zong a na tel hi ding hi. Tu hun Pasian’ thu ih theih khit hun ciangin hong kitelsak hi leh bel sial mai vun sangin Kaihmaang’ teipi sap mah ki tel zaw ding hi.

2. Tagah mite’ simmawh khat hi:
Khanthuam’ pa Maangkim hi ta leh, Khanthuam mahmah hi taleh mi zawng, mi genthei khat ana hihmanun a tanaute in beh leh phungin zong sim lo uh hi. Khanthuam’ kum sawm khawng a phak laitakin khat vei a lawmte tawh Teizaang tual bawlna-ah mite in tual la a sak laitakun vapai kha uh hi. Tua laitakin Limkhai Hausapa Zelvum akgia sawnkai tot kawmin a lum a tei tawh a va pai phei pen a lawmte tual sung a ki mawlte in suangtang a lot uh leh a khang a ki liansak mahmah a pai bulbul Zelvum’ va kha citciat hi. Hausa pa zong mi ki liansak mahmah khat a hih mah bangin heh sa-in tual sungah va lut a, “Suang tawh kei hong deng kua nei vuam,” ci-in a dot ciangin a lawmte in, Khanthuam tagah khat a hih manin, “Khanthuam hi,” ci-in Khanthuam khiat mikmek uh hi. Mualbem khua Hausa Kaihmaang’ inn a tun ciangin Limkhai hausapa Zelvum in Khanthuam’ kiangah, “Suangtang tang 7 tawh kei hong deng na hih manin suang tang khat ciangin vok tukthum khat ta tawh nong kitat kul ding hi,” ci hi. Amah tagah ahih manin vok tukthum sagih cih thadah khat zong nei zolo hi. A u anau te’n lah huh nuamlo a hih manun Zelvum in, “Tua ahih leh, a sa sanin to hong kai ta hen a cih ciangin Khanthuam in zong sasan piak ding hong ciam pah a, Tua ni a kipan Limkhai Hausapa’ tungah sila-in to va kai hi. A u anaute in vok tuk thum khat tawh tan nuam hi leh tan zo ding uh hinapi-in tan nuamlo uh hi. Bang hang hiam cih leh apa khang a kipan mizawng, mi genthei a hih banah a pa’ sihsan khit ciangin tagah khat a hihmanun a u anaute in simmawhin u leh nau beh lehphungin zong simlo uh hi. Tua hunin Khanthuam neu lai-in, apa Maangkim in sihsan baih a hih manin tagah hong suak hi. Tua bangin a pa Maangkim in hong sih san ciangin lungkhamna, haksatna bawlsiatna tampi hong thuak toto hi. Amah tagah khat hi-in a khoi a vak ding gina omlo a hih manin anduh gilkialin vak kawikawi hi. Khat vei Guite Pauhau in, “Khanthuam ka lo buk vuah giakin ka an uh hongneksak hi,” ci-in thu bawl hi. Tua ciangin aman zong va thuum a, “Sialna deih leh leitawi-in hongpia nung sum na deih leh leitawi-in hong pia nung,” a cih hangin Pauhau ut tuanlo-in a liang vei lam tawh to va kai leuleu hi. Tua bangin a hilopi mite’ simmawhna nakpi-in hong thuak kawikawi hi. Hongkhan toh ciangin Mualbem khuakim a ki heina peuhmah nuam sa nawnlo a hihmanin, Lamzaang Guite a phat laitakin Pumgo va belin Lamzaangah va teng hi. Khanthuam in a nu Lawmdim’ kiangah zi a neih ding leh a neih loh ding dong a, a nu in a thukimpih ciangin Kaihmaang’ tanu Gawhciin tawh hong kiteng uh hi. Khanthuam in ta tampi, 1.Kamhau,2. Gopau,3.Zakhai.,4. Zapau,5. Khanzam, cihte hong nei hi.

3. Khanthuam mitei khat hi:
A hi zongin Khanthuam a neulai a kipanin kizenin mi teitang mahmah khat a hih manin, Ukpi hihna lungsim khat pua pah mawk hi. Gam lak vakin zusa vasa a matna vuah a lawmte’ matsa tung panin a liang peuh ne thei zel hi. A mah pen apil simsim khat a hih mah bangin, khat vei alawmte tawh a ling min bakna vuah nahkhu teh khat nahlawngin bawlin tua sungah lingmin a dim sitsetin a koih khit ciangin a lawmte tawh hih bangin thuciamna khat hong bawl uh hi. “Guai, nah khu teh nah lawngin bawl tek ni in a dim a ngah masa peuhpeuh saili tang nah lawng dimta leh, zusa vasa a man ih om ciangin a phei khatta ki pia ding hi hang,” ci-in kiciamin thukimna hong nei uh hi. Tua ciangin a lawmte in zong lo ngeingai uh a, tawmvei sung a lawh khit ciangun Khanthuam in a lingmin lawhsa, a selna pan lakhia simin, “En vo, ke’n a dim ngah ta ing ei,” ci-in lak a hih manin a ki ciamna bangun alawmte in nisimin saili tang nah lawmg dimta leh zusa vasa a mat simun a liangta Khanthuam’ tungah hong pia den uh hi. Tua hun laitakin Khanthuam in Joseph bangin mang khat hong man a:-
“Ka mangin mawngpi kung lian mahmah khatin po ing. Tua mawngkung pha-in gah pha mahmah ahihmanin a tungah zusa vasa in nuamsa-in mawng min bawmin om ngeingai uh hi,” ci-in a nu kiang leh a lawmte’ kiangah gen hi. Amah tagah khat a hih hangin upa pawl khat in a ma om dan leh a mang hong leptoh ciangun, hih pa pen hong khangto leh ni dang ciangin mi’ lelh mahmah khat leh mite’ tungah a tuang pen, mite’ thudot khat hong suak thei kha ding hi, ci-in lauthawng mahmah uh hi.
Zi leh tanei a hong khan zawh ni khatni-in Guite khangno teng in, Tedim khua-ah va teng ni ci a hong vaihawm ciangun, amah zong Tedim khua-ah hong teng to hi. A hi zongin gal vai, sa vai-ah Laamzaangte vaihawmna mah kimang hi. Tua hun laitakin Tedim khuakim a teng Laang Zalian pilin siamin minthang pen a hih manin, Khanthuam in, u leh nau lah gina neilo ka hih manin zawl hoih khat beek zongleng hoih ding hi ci-in Lang Zalian’ kiangah hong hawh hi. Lang Zalian’ kiang hong tun ciangin Lang Zalian in, “Bang ut na hiam,” ci-in a na dot ciangin Khanthuam in, “ Kei pen ka u kanau’ omna Teizaang khua hi a, tu-in kei bek Guitete’lakah ka teng hi, ka si ka hing zongin hong thei, hong don ding zawlhoih khat zong a nang kiangah hong pai hi ing,” a cih ciangin Lang Zalian na nuam mahmah a, “Kei zong utam nau tam neilo hi’ng nopna dahna na tuah ciangin hong thei sak in,” ci-in zulupin hoih takin leng na do a tua ni a kipan Lang Zalian tawh zawlin hong kiman uh hi. Tua hun a kipanin Khanthuam gal vai sa vai- leh hawm leh genah mi kician mahmah khat hong suak to a, aneutung a kipan tagah mi genthei khat a hihmah bangin, gilkial dangtak zong thuak zo-in, vaihawm thu genna-ah a gen khempeuh hoih kisa thei mahmah hi.
4. A kithah sawmna:
Khanthuam pilin teitangin vaihawmin hong om toh ciang leh, tapa tampi hong nei-in aneu tung akipan amang leh a om dan tawh hong et toh ciangun, Tua hun lai a Hausa kua a kici Maangkua teng kipawlin bawlsiat theih ding lampi hong zong uh hi.
Khanthuam pen a neutung a kipan apil, a tei, a thahat khat a hih mah bangin, Khai vei Vangteh Pauhaute’ tonna-ah, Khanthuam’ hatna a theih nop man uh leh a bawlsiat nop manun gua khat phutin sathau zol dikdek a a nuh khit uh ciangin, a dawnah sa bak khat koih uh hi. Tua ciangin khanthuam sam uh a, “Hih gua tungah kah inla a dawn na tun ciangin a dawn a sabak na kamah koihin zu lei suk kumin na bungbu leh lamin hong kum suk kik inla, a nuai a zu kilup a kan dong tep in, tuabang na hih zawh kei peuhmah leh hong that ding hi ung,” ci-in anuaiah zu lupsa-in koihin simmawhna tawh sawl uh hi. A mah zong kahto-in a dawna sa alak khit ciangin a cih bangun zulei suk kum bangin a bungbu sa-in hong kumsuk kik a, a nuai a zu tep kawm a hih manin gim mahmah hi. A gei a mi khat in zong hehpih huai sa a hih manin a tui tawm na buak simsak a, zo ciai ci-in a lu phot toh sak hi. Tua munah mite’ simmawhna pan a sih ding khat vei na kipelh hi.
Tua bang a asimmawhpa uh hong khang to-in hongpi cin semsem tak ciangin a nuai a hausa kua teng in a thah theih nadingun nakpi-in hong sawm uh hi, Tua Maang 9 ih cihte in:-

(1) Vungh Vial (Saizaang khua )
(2) Tun kam (Vangteh )
(3) Maang Song (Laamzaang )
(4) Domaang (Lophei )
(5) Ciangphut (Kalzaang )
(6) Suanthuk (Thuklai )
(7) Gomaang (Khuasak )
(8) Hangkam (Buanman )
(9) Kaihmaang (Mualbem ) te a hi uh hi.

Tua mite’ thah sawmna thu Khanthuam in a theih ciangin, A,D.1783 kumin Mualbem khua panin a zi atate tawh, tai-in Guite Kamlam na bel hi. Khuangnung hausa Manlun minam Laangza, khibah gui khat pia a, “Kei hong thah sawm ka galte hong pai cih na theih phetin a sun azanin hong hilh in,” ci-in cial hi.
Khanthuam zong a lungkham lua a hihmanin a cih nading theilo-in Tedim khuakim Leiluum gam pan kipanin Minsan (Gawng gam) Teklui, Mualzaangte-ah vak kawikawi-in nitak khuamial khit ta ciangin daipam inn nawl khat peuhah va giak thei zel hi. Tua bangin zin a tun na khempeuhah, “Tulaitakin no khua sung khawngah bang thu lamdang khawng om a hia,” ci-in a dot kawikawi ciangin nupi khat in,” Bangmah thu lamdang om kei e, Khanthuam’ lutang suan nading singgil ki topsan tua lo buang thu lamdang om kei,” ci-in gen hi. Amah zong tua thu hong zak ciangin thu hoihlo mahmah khat za kisa a hihmanin ka sih ding na mahmah ta hi, ci-in lungkhamin singnuai khatah thu ngaihsunin hong tu hithiat hi. Tua munah a lungsim hong geelgeel ciangin thu hoih khat hong phawk khia a, asuah tak nadingin a ban bulah khau khat tawh nakpi-in hong gak leh a khut dawh hong mang hi. Tua hun laitak pen dawisa, siampute khutdawh domte a ki up san mahmah laitak a hih manin, hih thu tawh suakta kha ning cih hong phawkkhia hi.
Tua ciangin hong ciahkik phot a Tedim khua hongtun ciangin, lokho hong kineih phot hi. Hausa kuate in mi khat hong ensim sak uh a, Khanthuam in balzaangah lo a kho takpi mah hiam? ci-in ensim sak uh hi. Khanthuam in tua thu a theih ciangin, Baalzaangah bal tuh kineihin a thung sungah suangtum pua a bal danin lei sungah suangtum tuh hi. A en simte in Khanthuam tai khia pak lo ding hi bang hang hiam cih leh balzaangah bal lim tuh mahmah hi, cih a gen ciangin tu’n that zo ngawngaw ding hi hang ci-in lungmuang takin om hithiat uh hi.
Tua teng kawmkal panin ni khat anne tui dawn lo-in a lupna tungah, cina-in hong lupcip hi. A zi zong alungkhamin, “Bang tuak na hiam? Bang a cina hiam? Bang duh na hiam? ci-in a dot leh, “Ka ci na peuhmah in bangmah ka duh ngap om kei,” ci-in dawng kik hi. a zi alungkham lua mahmah a hih manin Khanlam va ko a, Khanlam zong hong paipahin Khanthuam’ mai a muh ciangin a si khat zong om nawnlo a mai dang dekdak a om hong muh tak ciangin a lung uh khamin, a si takpi ding hi khong tah ci-in Siampute khutdawh dom dingin hong sam uh hi. Dawisa siampu pa in zong a khut dawh hong dom leh a khut dawh khat zong om nawnlo a hih manin a si takpi ding hin teh, ci-in ummawh hi. Khanthuam a dam lohna thu hausapa in a zak ciangin siampupa samsakin a thu ala dong hi. Siampupa in, “Khanthuam pen no’ thah kullo-in zingsang khua vakma-in si ding hi, a khut dawh ka dom leh om nawnlo hi. A nak lai, a mit a hak lai hi bek hi. Na up kei uh leh va en un,” a cih ciangin, Lamzaang tangval khat pai sak pah vingvengin a va et sak uh leh, a zi zong alawmpa si takpi ding hi ci a dah a lungkham a a kahkah laitak va tuak hi. Tangvalpa zong ciah kik pah vingveng a siampupa gen dan a manna thu leh a tuah thu a va gen ciangin, “ei thah kullo a si ding a hih leh hoih hi,” ci-in a thah sawmna panun hongkhawl phot uh hi. Khanthuam gim a hih manin Khanlamte innkuan in giahpih uh hi. Leng la dang teng hong ciah khit tak ciangin Khanthuam damdamin hong tho khia-in Khanlam tawh vai hong hawm uh a, Rallang Khuangceu bel ni, ci-in khensatin a zan azanin a zi a tate tawh hong pai khia uh hi.
Tedim khuanawl hong tun ciangin Khanthuam in Paukam sawmgiak a mangngilh lam hong phawkin hong kap hi. Khanlam in, “U aw, dah kei in, ka si ka hing zongin kei man va la ning, muvanlai in zong a tui khuai ngeilo ci buang hi,” ci-in hong kithawi hi. Khanthuam in, “Pai ding na hih leh a khekhuan panin zawt phei lecin a kheme na tawng incin kheme tawng na zawt khaknak leh thakhatin kaikhia-in hong tai vingveng un,” ci-in vaikhak hi. Khanlam hong taipah vingvengin hausate’ ham a lumte a khe khuan taw lampanin va zawt a kheme tawng a zawt khak ciangin thakhatin sikin Paulam zong a khekhuan taw lam panin tolhkhia-in a nihun hong tai khia pah uh hi. Saizaang khuavak ma deuhin tung uh a,Gualnamte Awnnang’ innah hong khawl uh hi. Khanthuam pen lau mahmahin pai suak nuam mahmah hi taleh Awnnang lungkim theilo-in Henmaang leh Vungvial va ko-in vok tuk thum khat gawh ding hong sawm uh hi. Khanthuam in, “Zu ki lup sa ki gawh hun hilo hi, sih leh hin ki tello a hihmanin na pai suak phot nung,” a cih hangin a lung uh kim theilo a hihmanun, “Saizaang gam sung peuhmahah kua mah in hong mat khak loh nadingun hong vaihawm nung,” ci-in, vok tuk thum khat hong gawh uh hi.Banghangin tua bangin na vaitut nuam uh hiam cih leh nidang ciangin Khanthuam khangin mi thupi khatin hong om ding lamen uh ahih manin amai a na en khol uh a hi hi. Khanthuamte Saizaang panin a tai khiat ding uh ciangin Awnnangte tawh “Ih tu ih ta khangah kua mah gal leh sa-in ki nei thei lo ding hi hang,” ci-in thuciamna hong bawl uh hi. An a nek khit uh ciangin tai khia pah uh a, a pai khiat limun a galte khua khungmual pangphungah hong suak suk takpi-in Vungvialte’ innah hong kinga uh hi. Tua te in, “Khanthuamte na thei uh hiam,” ci-in dong pah uh a, “Thei mah ung zingsang khuavakma-in paikhia-in tun gun galkah khin ding hi,” ci-in khemin a phak khak ding a dah manun zu lup uh hi. Tua khit ciangin delh teitei uh a, Khanthuamte in khuazingpi mahin khaukhungin a zi a tate uh gungalah a nawn khit ciangun amah a tawpna-ah khaugui tungah a luai laitak a galte in tuak uh a, Khanthuam khautung a luai a muh uh ciangin a khau sattat pah uh hi. Khanthuam in a khau limtakin len a hihmanin gunpiau lamah lawnkhia-in sih nading pan suakta hi. Hih thu tawh kisai-in Khanthuam in la khat na phuak hi:-




(a) Pham hen pham hen nong ci zongin phamna bonge, awnsing lelah bak bang kai siam lei ingh.
(b) Awnsing lelah bak bang kai siam le iinge, tangkhau lelah zawng bang tuan siam lei ingh. Na ci hi.

Tua pan tai suak uh a, Saukong (Hei lei leh suangzaang kikal) a tun dektak laitakun Khanthuam dai leengin a lum a tei a silate khat tawi sak hi. saukong ciang a tun uh ciangin, galte tawh kituak uh a Khanthuam sa-in thal tawh kap lum uh hi. Galte’ khut sung panin Khantuam suak ta leuleu hi. Khanthuam pai suak vingvengin Manlunte va bel hi. Manlunte in sial khat na gawh uh a Khanthuamte a sel theih bangin sel uh hi. Hausa kuate in Khanthuam a sul a khapin hong delh veve uh hi. Manlunte’ kiang hong tun ciangin a omna hong dong pah uh hi. Manlunte in, “Na zon nopna peuh uh inn sung innpua zong un, a hi zongin sutpi gei a seng ki khuhna pen pusa thoihna a hih manin su kha kei un,” ci-in inn sung a ki lawmna khempeuh zongsak uh hi. Ahi zongin mu zolo uh hi. Bang hang hiam cih leh a sutpi gei lawhpi sungah lawhpi khuhin asel uh a hi hi. A galte’ ciah khit ciangin gungal pawi gamah kha uh a Rallang khua Hausa Khuangceu va bel uh hi, Manlun te’n Khantthuam a phuahna la hi bang khat na om hi.


(a) Om muang siing ta apau in e bawh al bang get ning ci e,
(b) Ka nuam lo e Lun vontawi hi’ng Ral khua-ah zin bang khange,

(Bang hangin hih bangin la na phuak uh hiam cih leh Khanthuam hingmatin a galte in a cil hing geh sawm uh hi.)

1. Rallangah Sialcingte’ kidemna
Khanthuamte Rallang a va tun ciangun Khuangceute’ inn va tun den pah uh hi. Khanlamte innkuan a hih leh Khuangceute’ inn tung nuamlo-in, khuanawl singnuai khatah teng uh hi. Rallang khua a tun ciangin Kamhau in a lawmte tawh sialcing khawm zel hi. Khuangceu in Khanthuamte’ om nading inn lam 10 lamsak pah hi. Khanlam in Thlanrawn hausa Tlangtirh va bel hi. Khanlam zong Khanthuam mah bangin galhang tha hat khatin minthang hi. Conghu leh Thlantirh kikal Daltlan mual pen Khanlam’ galmual ci-in tu dongin ki ciamteh hi.
Khanthuamte pata Kamhau tawh Rallangah hong khangto uh a, Kamhau hong gol ciangin a pa mah bangin galhang thahat khatin hong piang hi. Ni khat a sial cinpih a lawmte uh tawh kiciamna thuciam khat hong bawl uh hi. Tua hun laitakin Rallang khua Dokhen in uital gilo mahmah khat nei hi. A kiciamna vuah, “Dokhen’ ak bu bah a aktui a la zo ih om leh vasa ih mat simin a awmsa nisimin saili tang hai khatta ki pia ding hi hang,” ci-in kiciamna bawl uh hi. Tua bangin kiciamna hong bawl khit uh ciangin khat khit khat hanciamin ki thawi uh a, a hi zongin uital hang lua mahmah a hih manin a la ngam kua mah omlo uh hi. Tua ciangin Kamhau hong kipan a uital in an a nek laitak tawh kituakin damdamin gem khiankhianin Dokhen’ akbu bah a aktui va la zo zenzen hi. Uital in a theih ciangin delh pah a, a man sa guh khat pua sim a hih manin saguh a paih leh uital in saguh bawhpah a tua pan suakta hi. Tua ahih manin a lawmte tawh a kiciamna om bangin sialcing naupang khempeuh in zusa vasa amat uh ciangin a awmsa leh nisimin saili tang hai khat ciat Kamhau’ tungah pia pah ngiatngiat uh hi.

Tua khit ciangin Rallang khua mi Kawlphung’ sialtal a hang mahmah khat hong om leuleu a, khua sung mite lokuan sing pua ngam kuamah omlo hi. Hausapa Khuangceu in khua sung tangval teng khawm a, “Kawlphung’ sialtal a kap lum ngam ma om uh leh Hausa upate leh galman sa mante bangin nekna dawnna-ah zu hai sa bak ne khawm dawn khawm ding hi hang,” ci-in thuciam hi. Tangvalte tua sialtal kap ngam kua mah omlo hi. Kamhau zong tua sialtal sawm dingin hong kipan leuleu a sialtal in amuh ciangin na delhpah takpi hi. Kamhau lau hetlo-in sing phung khat bel a ngim cintenin nuamtakin a kap leh, atal kha-in tuk pah hi. Kamhau bek in tua sial kap ngam a hih manin Khuangceu leh a khua sung mite Kamhau’ tungah lungdam thei mahmah uh hi. A kamciamna om mah bangin Khuangceu in Kamhau pahtawina a piak banah, khua sung tangval teng uksak pah hi. Pawi gamah Khanthuam sau veipi vaitham a, a tapa Kamhau leh Ciinngul hong kitten lai-un zong Khuangceu in nakpi takin lopsak hi, kici hi.

2. Khanthuam in Rallang pan a galsimna:
Hun khat ciangin Khanthuamte pata in thu kikupna hong nei uh a, amah that nuam a a zongzong Hausa 9 teng sim dingin vaihawmna hong nei hi. Tua thu Khuangceu leh a upate’ kiangah gen uh hi. Khuangceu in zong thukimpih a a kisam bangbang huh dingin kamciam pia hi. Khanthuamte pata zong nuam mahmah uh a hih manin galsim dingin hong kithawi pah uh hi. Amasa penin Mualbem khua sim masak ding hong sawm uh hi. Mualbem hausapa Kaihmaang’ kiangah kamtai khat paisak masa hi, Mualbemte in hih thu a zak ciangun kilemna bawl dingin mi khat paisak kik leuleu uh hi. Kaihmaang in tua kilemna thu gen dingpa’ maitang dingin zam hoih simsim khat puasak hi. Tua tawh kisai-in Kaihmaang in hi bangin la khat na phuak hi.
(a) Ka zam luang in gunpi tuang lam tawn, ging dimdim e Rallang-ah tuang tung tah ee,
(b) Ngawn ii zuapa sim lei-ah lungzuangin sinthu soina Rallangah dawhin tam nah ee,
Tua bangin kilemna hong bawl ciangun Khanthuam in Mualbem hausate kiangah, “Tua bang a hih leh hong sim nawn kei ning in ka galsimna khempeuhah hong huh un,” ci-in thu zasak a, tua ni a kipanin Khanthuam’ galsimna khempeuhah Mualbemte in huh tawntung uh hi.

3. Vaangteh simna:
Khanthuam in Rallang khuate, Mualbem khuate leh Limkhai a atote tawh vaihawm khawmin Vangteh khua sim dingin hong kithawi hi. A galsim ma-un thuciamna khat bawl masa uh a, “Sum leh paai ih lak leh kim hawm ni, a si amang ih om leh ih phu ki laksak ding hi hang gal nih ih mat leh kim hawm ding hi hang,” ci-in kiciamna hong nei uh hi. Khanthuam vai hawmin Limkhaite’ kiangah, “No khua khung pan hong delh suk unla, ko khuataw lam panin na pang nung,” ci-in a vaihawm khit ciangin, Limkhai ten khua khung panin hong notsuk takpi uh a, Khanthuamte in a taw lamah ngataw khak bangin na pang uh hi. Tua bangin hong sim uh leh Khanthuam’ pawlte in gal 70 man uh a, Limkhaite in 7 bek man zo uh hi. Khanthuam’ pawlte a gal mat teng uh tawh ciah pah vingveng uh hi. Mualpi Vangteh’ khuagal Saizaang’ gam a tun uh ciangin Limkhai a topa Zelvum in gal muh a, “Khanthuam aw ih ciamsa hilo a hiam nong ngak in,” ci a agal sap leh Khanthuam in, “Limkhai ka topa aw Pauhau’ saliang tawh na ciah ta in,” ci-in a khut vei lam lehsan hi. Bang hangin hih Vangteh khua hong sim masa hiam cih leh, a neu lai-in Pauhau in a simmawhna leh a bawlsiatna huhau-in a liang vei lam a neksak pen lungkimlo lua a hih manin a phulakna a a sim masak a hi hi. Limkhai a topa’ kiangah Pauhau’ hong nek saliang tawh na ciah in a cih mah bangin Limkhai te’n a galmat 7 leh Pauhau’ tunga saliang vei tawh lungkim takin na ciah uh hi.
Vaangteh khua zo-in a galmat 70 teng tawh Rallang khua hausa Khuangceu’ inn a tun hi. Khuangceu in tua galmatte sang lo-in Khanthuam pia kik hi. Khanthuam zong nuam mahmahin sial 50 tawh gal ai hi. Mualbem khuate zong samin Kaihmaang tua pawi sim dingin hong pai a, sagualin sial khat a go hi. A gal zawhna la Khanthuam in hi bangin la na phuak hi.

(a) A misiala ka tut bang leng vehe, Pauhau sawmsial a ka tut bangleng veh,
(b) Siing ii lelah langla bawm ka tut bang leng veh, siing ii lelah langva bawm bang leng veh,
(a) Zangtui kaih dial teeng in ci e, ka nuamlo luunta hi’nge,
(b) Ka zua’ cial dawh cial phei tungah khamu kha tawh heek ingee,

ci-in thau meihal lawnin, mu kha siik leh sawnkai totin lum leh tei tawh lungdamin lamin gal a ai hi. Khuangceu’ zi a pi Gawh Ciin in zong la khat na sa a,

“Ka pu von vang in e minung kan cang thei ta, ka pi sei cawi in e, khuang kan cawi e Ralti kan vang khua-ah,” cihla sa kawmin a nupa-un kikawi-in inntual song nuai-ah lungdamin kikah uh hi.

Tua khit ciangin Khanthuamte in amah a thah sawm Dimpi, Dimlo, Saizaang, Phaileeng, leh Kalzaang a kipan leitawhtan leh tuanlui teng sim kawikawi-in zo hi. Gal zo a hong ciah ciangin Vaangteh khua mi Khupson in dawnin la na phuah a,

(a) Kawltei hiam masuan a sialluum na tawi, do lai natup tung baw lai na ci nam aw,
(b) Lomei kai ciciai nuai-ah thai ang lai-ah, hautawi’ luunta tung ta leng na ci nam aw.
(Mi’ khua bel a galhat sahat a a omna a phuah a hi hi.)

Tua bangin Khanthuamte in Tedim gam hong sim zel ciangin Tedim gam a Hausa upate in Khanthuam in bang deih hiam ci-in dong sak uh a, “Kei zong Zahaute’ tungah to kai-in siah tuamtuam ka piak mah bangin ka zawhna khuate pan inn saliang, gam saliang, tuk an, khal an akipan siah tuamtuam hong kai ding hi’ng,” ci-in siah a deihna la khat na phuak hi.
(a) Hialnen tulsing khaksak aw mel a deih aw, a nah nim ven maukin’ luimaang bang bawm ee,
(b) Luumsuang lawn leng a lel tuk lah buang inge, nau bang kap leng kham kha nu’n man diai ci ee,
Khanthuam in pawite thu zawhin Pawite tampi tawh mal gam, Tedim gam lamah hong lut uh hi. Bang hang hiam cih leh Pawite in Khanthuam hausa bangin nei uh a, Hauhsakna tawh Mualbem khua a pai ding thukim uh hi. Tua dingin pawite’ tungah Khanthuam to va kai hi. Behiang kum 3 a cin sialin Taisunte’ tungah sial khat siahin pia den hi. Hih thu siksanin Britishte hongkhan ciangin, “Sukte in sialsiah hong pia a hong to kai uh a hih manun, Ko, hausa-in pang ding hi ung,” ci-in ngen uh a, a hi zongin British in na phallo hi.
4.Teizaang Mualbemah ciahkikna:
Khanthuamte Rallangah kum 10 sung bang hong om uh a, Khuangceu leh Mualbemte’ huhna tawh amah a thah sawm mang 9 te simin zo hi. A lam kiatna Mualbem khua a itna bei theilo hi. Ciah kik nuam mahmah uh a hih manin, thu kikupna hong nei uh hi. Mualbem khua-ah ciah kik ding Khungceu’ kiangah hong nget ciangin Khuangceu in a khuapih mite khawm a, thu kikupna bawl hi. “Khanthuamte pata pen galhang thahat hi a Rallang khua hong tawisangte a hih manun a ciah ding uh hi theilo hi,” ci-in phallo uh hi. Khuangceu in Khanthuam’ kiangah, “Ko ngeina bangin, dialkaih teng inla, tuk tumin ih sam phek ki bang sak ni, hih Rallang khua-ah siahtung siah phei ih nekleh nekhawm dawnkhawm ni,” ci-in nakpi-in zol hi. Tua ciangin Khanthuam in Mualbem khua thu zasak sim a, a u anaute kikan sak hi. Khanthuam hong ciahkik kei a leh khua-ah teng zolo ding hi ung, ci sak hi. A hi zongin Khuangceu in phal tuanlo hi. a topa in a phal lohlam a theih ciangin khanthuam in a samte kiangah,” Khat vei hong paikik un,” ci-in gen hi. Tua bangin hong pai kik uh hangin Khuangceu in phaltuanlo hi.
A hi zongin a tawpna ciangin atapa Kamhaute inn kuan 1795 kumin ciahsak a Khanthuam a ciah theih loh ciangin Mualbem khua angaihna la hi bangin na phuak hi.

(a) Sim lei leh thangvan kalah zaangni suake, zangsuang ka vangkhua a taang lainam aw,
(b) Zaang suang vang khua lomei-in kai ciciai e, ngilh nadingin ngaih minin na luang hen aw,

Kamhaute innkuan Mualbem a tun zawh uh kum 5 hong cin ciangin, a nuleh apate ngai mahmah uh a hih manin Rallangah va hawh zel uh hi. Khanthuamte Mualbemah aciah kik theih nading kikum kik uh a, Hauhtuang’ kiangah, “Ka zam na zuak in la sial na khot zahzah hongpuak in,” ci-in vaikhak hi. Hauhtuang in a zam sial 8 khawng a, Khanthuam puak pah hi. Khanthuam in pawi hausa Thlanrawn, Ramthlo, Khuangli, leh hausa dang teng kiangah mualbem khua ka ciah kik theihna dingin hong nget pih un, ci-in sial tawh cial hi. Huasate tawh anget hangin Khuangceu in phal tuanlo hi. Khanthuam in a khipi tang 2 Hauhtuang zuak sak leuleu a sial 7 khawng hi. Tua sialte mah Rallangah Hauhtuang in puak to leuleu hi. Tua sialte tawh Ramthlo hausapa Tlangtirh makai-in Khuangceu kiangah ngen uh a, “Sal tai in a khua zuan gal tai in a gam zuan a cih mah bangin Khanthuam in zong a khua zuan leh hoih lo ding hiam,” ci-in nakpi-in thumpih hi. Pawi hausate’ ngetpihna bek tham lo-in Mualbem panin a samte hong paikik zel ciahkik zelin hong om ciangin Khanthuam in, “Tun, va ciahkik un la ih khua ih tui tawh thu nong kikup khit uh ciangin Khanthuam mualbem hong tun ciangin hausa-in pangsak pah nung ci-in zu leh sa tawh hong kuan un,” ci-in thu pia sim hi. A samte khua hong tun kik uh ciangin khua sung thu kikupna nei-in pawlkhat thukimin pawlkhat thukim lo uh hi. Tua ciangin zu leh sa tawh hongkuan uh a khuangceu’ kiangah, “Tun, Khanthuam nong piak lohin phamawh ding hi khua hong tun phetin hausa-in pangsak pah ding hi ung,” ci uh a Khuangceu in um zolo-in Khanthuam hong ciah leh that lo-in hausa-in pang sak takpi ding na hi uh hiam,? ci-in tel dot phapha hi. That lo bek thamlo-in hausa-in pangsak takpi ding hi ung a cih ciangin khuangceu in zong a nget bangun leh Pawi hausa pa’ ngetna om bangin Khanthuam agam vuah ciah sak dingin thukim hi. a ciah tak ciangun a samte’ kiangah, “Khanthuam na cih bangun hihlo-in gimna khat peuh na thuaksak vua leh na khua uh hong simin vui leh vai hong suak sak ding hi ung,” ci-in vaikhak a, 1800 kumin Khanthuam in Mualbem khua na zuan hi. Khanthuam Mualbem khua hongtun ciangin a gen bangun hausa-in koih pah uh hi.
5. Mualbem khua-ah ciahkikna:
Khanthuam Mualbem khua a tun zawh a sawtlo-in, pul natna hangin mun tuamtuamah hong lal ciat uh hi. Khanthuam in Dimlo khua hong bel a, Kaihmaang in Tedim khua Pumgo (Guite) belin a om laitak natna dang khat tawh Pumgo Tedim khua-ah hong si hi. Pulnatna hong ven ciangin, a taina khua ciat panun Mualbem khua hong zuan kik uh hi. Kaihmaang si a hih manin a innluahpa Maangpau in, Sukte ngeina bangin Hausa sem ding ahih hangin, hawmna zekna kicing lo ci-in Kum 1800 kumin Khanthuam in hausa a sem hi.
Khanthuam pen a tu atate tawh hong khangto khawm a, nidang lai Hausa dangte bang lo-in, Mualbem, Hiangmual leh Lennakot zaangdung lui dong gamgi-in hong nei to hi. Khanthuam hongliat semsem khit ciangin, Vangteh Guite Pauhau’ tung nangawnah siah hong kaih ciangin Vangteh Guite in hih la na phuak hi.

(a) Na ningzu ding sunkim tukawl tawi ing, na aisa ding thai tawh silhpuan zawng ing.
(b) Khangciang vaimaang sialluum tawh hong kuan zongin, khumtui na sawn huai nong phallo ding aw,

Khanthuamte pata vaihawmin, Leitawhtan sak lam Tungkua khua, Vanglai kua, Tualzaang khua, Theimual khua, Thangkhal khua, Belpi khua, Tawhtaak khua, Khuadai khua, leh Laitui khuate simin zo hi. Amah a thah sawm Tedim, Losau, Laamzaang, Hiangzung khua teng Guite mi khempeuh lauthawngin sak lam Meitei gamah tai uh hi. Khanthuam in Mualbem khua-ah uukpi a sep sungin Meitei gam dong simin zo a, Thahdo mite’ tenna Mualpi khua-ah, Maangvuum in hausa a sep sungin, Mualpi khua simin zo hi. Mualpite’ zamkaang laksak hi ci-in, “The chin hills by Carey and tuck volume .1.” sungah ki ciamteh hi.
Khanthuam a ukna sungah Kamhau leh Sawmhau tawh pai kawikawi uh hi. Mualpi khua a tun ciangun hausa Kamlet in, sa gawhin nasia takin zin na do hi. Mualpite’ zaamkaang a laksak a phulna-in Sawmhau bumsak uh a, Tedim khua hong tun ciangun a sawtlo-in Sawmhau hong si hi. tua thute’ hangin Khanthuam in a nuai a late na phuak hi.
(a) Ka sawn aw e sawn Hau aw e, mualpi zamkaang aw e,
(b) Mualpite’ zamkaang ka lak aw, sawn in kha kiak na’n nei e,
(a) Kei hong that aw kiangkuang aw e, sial hong pia ciai tai la’nge,
(b) Sial hong pia ciai tai la’nge, lal hong that cia tai inge,
(a) Khuaphei lam taam diudeu e, henluang tui bang a tuna
(b) Siing tan laam bang en tah e, kei aw sawl bang vul ing e,
(a) Tuanglam khau bang sau sa’ng aw e, puvon lam bang kal la’nge,
(b) Puvon lam bang kal la’ng aw e, saitui gawl bang kim sa’nge

Kamhau’ tapa Mualpi te’n bumlum a hih manin, Kamhau heh mahmah a, Mualpi khua simin a mite a thah amat banah, a khua haltumin mangthang hi.

Khanthuam ngimna-ah ci leng, “Ka tapa Paukam Sihzaang gam teng uk sak ning in, Kamhau Tedim gam uk sak ning, Gawhpau in Saizaang gam teng uk leh hoih ding hi.” ci-in a ngaihsutna sa om bangin, Kamhau Tedim ah inn tuansak hi. Tedim hong tun ciangin Tedimte in Kamhau’ inn ding lamsak pah uh hi. A hi zongin Kawlte in galgukin hong pai-in Kamhau’ inn halsak uh hi. Tua ciangin Kamhau lamzaang Guite’ kiangah ciahsuk hi. A ten na ding Tedim te’n lamsak zelin kawl te’n halsak zel a, kawlte in thum vel vilvel halsak uh hi. Tua ciangin Tedimte zong thangpai mahmahin kawlte sim dingin hong kithawi uh a, Khanthuam in Kawlte’ tenna Nawikai sim dingin a tate paisak hi.

5. Nawikai khua simna:
Khanthuam’ tate:- Paukam, Zakhai, Gawhpau, Kamhaute makai-in Tedim, Saizaang, Mualbem tawh kigawmin Nawkai sim dingin hong kithawi uh a, Tedimah salam hong en masa phot uh hi. Sa lam hoih a sak ciangun va kuansuk uh a, tua hunin Nawikai khua inn 300 a phak laitak a hi hi. Galsim a paite in Nawikai khua mite tampi thatin inn tampi a hal zawh tei uh hangin, Nawikaite in Khanthuam’ tapa Paukam na thahsak uh a hih manin, hoihtakin gal, khuamualah ki mualsuah theilo hi. Mualbem khua-ah Paukam’luang tawh hong tun ciangun a nu un hih la na phuak hi.
(a) Saumaang sun naubang awi ing, zaang tawi-ah zin bang heng,
(b) Ei mah bangin zaangtawi te’n zong a sau sun naubang awi e,
(a) Zaangsih ih gualngaih it lakah, von aw sawlbang bang la’nge,
(b) Ningzu aisa’n sok bang muake von in sik bang dawn mawhe

( Hih a tunga khatna pen kawl te’n a innpi a halsak a dahna la hi a, nihna pen Kawlte simin kawl ten Paukam a na thahsakna hangin Sihzaang te’n a na phuah lungdamna la a hi hi.)
Tua ahih manin Khanthuam’ geelna a tangtunglo hong suak khong hi.

Kamhau in Lamzaang khua-ah kum 5 sung hausa a sep khit ciangin, 1970 kumin Tedim khua-ah hong teng kik hi. Mualbem khuate tawh sak lam khang lam hong sim kawikawi-in zo kawikawi uh a hih manin, a gam hong khangto mahmah hi. Ama ukna gam in, Leitaw lam Leitawhtan pan leilu lam Tapei lui tuivai leh zaangdung lui dong hi a, tua gam teng “KAMHAU’ GAM” kici hi. Leitawhtan nuaisiah nitumna lam Tanglui a khen a nuaisiah leitaw lam pan Falam tawh gamgi sung teng “SUKTE’ BEH UKNA GAM” kici hi. Tua bang a a-ukna gam azaina Khanthuam in hi bangin la na phuak hi:-
(a) Setong kaihna sak ciang Teimei ka hialna lamtui hi e,
(b) Sakciang Teimei sakciang Lamtui a lai-ah Kamkei hinge,

6. Khanthuam’ gam lakna dan:
Khanthuam hong liat semsem ciangin, Mualbem khua panin Guamual khang siah sim kullo-in lauthawn sakna tawh ngah hi. Guamual pan Beltang lui dong lak khat suah hi. Zalui pan Vialcian, Vialcian pan Suangken lui (Mualpi gam) ciang, tua pan Zaangdung lui dong la-in, gamin nei hi. A lakna khuate-ah Khanthuam in vok tuk 2 ta kai-in, Saizaang Gawhpau in zong tuk 2 mah kai hi. A tung a ih gensa mah bangin, tua teng khit ciangin Khanthuam in, “Mualpite’ zamkaang va la un,” ci-in Tedim a teng Kamhau sawl hi. Kamhau in a tapa Sawmhau makai sakin upa pawlkhat tawh a paisak hi. Mualpi a teng Mangvuumte’ zamkaang a nget ciangin kihta a hih manun na pia bek thamlo-in, zulupin sa na gawh uh hi. Sawmhau zong upate tawh zamkaang la-in ciah pah vingveng uh a, Mualpi te’n Sawnhau na bum uh a hih manin tua zawh a sawtlo-in Sawmhau hong si hi.
7. Khanthuam’ hun a ana zat teng:
Tua hun laitakin lokhawh singpuak tawmtawm ki kho thei buang hi. Khaici panin:- Taang, vaimim, uisul, gatam, bal, kawlkai, kawlmim cih khawng bek ne uh hi. Pat a na cin tei uh hangin patkol nangawn om nailo hi. Puansilh niten cih tuan omlo-in, puanza khat a vei leh a tak lam a liangko-ah pai tuakin, a lenuai-ah khihin a kawngah khautangin hen uh a, puan leh pheituamin nei uh hi. Numei te’n nik siing mahmah teng uh hi. Sihzaang numei te’n nikaang, nikpi teng uh hi. Numei peuh mah in puanak bantawng a liangko ciang bek silh uh hi. Puanak khui theipa ni khat tha khatin thalawhin khuisak uh hi. Galhiam lamsang panin lum leh tei nei uh a, zothau mei a hal tawm nei thei ta uh hi. Tuu leh hei lamsang panin, Kawlgam pan a hong suak sik tawmtawm leh Phaipi pan a hong suak sik tawmtawm kizang thei ta hi. Kaikawn kici singgil gelsing ki zang nawnlo buang hi. Bel lam sang panin Dakdungte’ sek leibel ki zang hi. Kuang lam sang panin vongsing leh gelsing sui-in kuangin zang uh hi. Tu hun lai kuangte bang hilo-in, vokkuang limpian a zawl hiuhiau-in sui uh hi. Keu dingin um leh gua a ki phalkham zang uh hi. tua hun laitakin pasalte in tuukbel tep uh a, zoza zang uh hi. Kizepna lamsang panin khi leh tau milian pian a kisate bek in nei zo uh hi. Khipi tang khat aman ki seh theilo-in, khua khat bangman thei ding ci uh hi. Manpha sak mahmah uh hi. Ki zepna-in numeite in keppi, kepta, siktau, daltau zangin, numei te’n a kiu vuah hakpi ci-in hak tawh kibawl a pum kiukeu khat hi a, a ziat lam leh a vei lam kiu tuak vuah bulh uh hi. Khi tawh kisai-in khimaw lom kici hong suak masa lom khat ciangin zang 15 bang a phate a bucing, a guicing, ci-in sialpi khat mansak uh hi. pasalte in gal leh sa manin a pasal hihna a latsakna–un, akgia sawnkai, mukha siik, vakhu khe a hoih theithei-in zemin, vakhu khebom saiha paakdial tong 8 a nei zote milian mahmah hi a, a tam zaw in tong 2 tong 3 kan nei zolo uh hi. Samat simna lamsang panin, Sai man te’n saidial, sahang man te’n sahang dial, cih bang, Ciingpi man te’n dialvom khat, a hih kei leh nim vomin dialvom khai se uh hi. Sahang, Humpi, man te’n dialsan khai uh hi. Taang 100 ai te’n naang phanin taang 100 ciangin tawn khat, 200 ciangin tawn nih cih bangin khai uh hi. (Taang 100 ih cih pen seu(seng) 100 hi a, seu(Seng) za ciangin tu lai ei bungin bung 300 cihna hi-in Taang 100 neite hau ki sa mahmahin na ai uh hi) Tu lai ei lokho mite in taang 100 cih thadah seng (seu) 10 pianna zong ki kho zo nawnlo a hih manin ih pu ih pate a hat mahmah a hihna uh theihuai hi.
Khanthuam’ kido pihte pen Thahdo leh Zo hi zaw deuh uh hi. Lushei leh Zahaute tawh a kidona gen taak om kholo hi. Khanthuam’ tapa Kamhau in, Guite tanu tawh a ki ten man hi ding hiam, Guite tawh kidona zong na tam kholo hi. Khanthuam in Pawite’ huhna tawh Thahdo leh Zote na hawlkhia to zelin tua mun leh gamte guite leh Sukte in luahto pahpah uh hi. A hih hangin mallam a atai pawl khatte hong ciahkik thei zel om uh hi. Sukte hausa cih ding bangin hong om ciangin, Khanthuam teek mahmah ta hi. Hih hun pen A.D 1840 kim pawl hi dingin ki ummawh hi. Khanthuam in gimna, tawlna, gentheih haksakna, zawnna ngauna, gilkial dangtakna, haksatna tampi leh mite’ simmawh bawlsiatna tampite’ lak panin, minthanna leh gualzawhna tampi a ngah khit ciangin Mualbem khua-ah si a, Zo ngeina bangin kawsah tampi keng hi. A sih ni-in zongeina bangin nasia takin ki lam a, sih nung a ni kop kimlo-in ki vui hi. Tuck leh Carey in Khanthuam galhang galhat a hihna “The Chin Hills by Carey and Tuck Volume.I.” sungah na ciamteh hi.

Mangkaang galkap maang Col. Johnston in, “Sukte (Tedim ) mite in Chittagong mualtung nisuahna gam lam a om, a thahat mite a hih manun, Shindus mite a hawlkhia mite a hi uh a, galsim uk, galsim siam, galhang thahatte a hi uh hi,” ci-in a pahtawina thu, The north-east Frontier of bengal; Page 163; na sungah na ciamteh hi.
(Teimei=Meitei gam, Lamtui= Falam gam, cihna hi)

Taanglai mi minthangte leh mi gualzo, mi lawhcingte’ nuntakna lui ih et ciangin, haksatna tampi na thuak masa phot uh a, a tawpna-ah minthanna leh lawhcinna na ngah pan uh hi. Tu hun ih Christian biakna en mah leng zong, lai siangtho sung a mi minthang ih cih, Moseste, Davidte, Josephte bang zong a khua nungah nakpi in minthangin tu dongin a tangthu a zaknop mahmah hangin amaute thuakna gimnate ih et ciangin en ngam ding hilo hi. Pasian in mi khat a lap toh nop ciangin na mawk lamtoh lo-in haksatna nakpi takin na thuak sak phot se hi. Mite’ simmawhna leh bawlsiatna na thuak leh na lawhcin ding nai mahmah ta hi, ci-in thei in. Pasian in mi thupi khat a hong bawl nop manin Training hong piakna a hi hi.
Hih Khanthuam’ tangthu ih sim ciangin zak nop mahmah a, Pasian in a neu tung a kipan Moseste Josephte mah bangin makai ding, Ukpi ding a ana koih kholhsa ahihna kimu hi. Tangthu zaknop ih cihte pen haksatna tampi a na thuak mite’ tangthu na zaknop pan bek hi. Tua mah bangin nang zong na tangthu a zapnop theih nadingin haksa na thuak ciangin lungkia ken la nakpi takin hanciam teitei in. Tua hi leh nidang ciangin na tangthu zaknop thei pan bek ding hi.


PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP


KHENPI 13

KAMHAU’ TANGTHU
Khanthuam’ tapa 6 te lak panin a upa pen Kamhau a hi hi. Lamzaang khua-ah kum 5 sung hausa na a sep khit ciangin, Tedim khua-ah teng nuam a hih manin Ramthlo hausa Tlangtirh’ kiangah, “Gal hat sa hat khat peuh ka tuah leh hong huh inla, kum 3 simin sial za bo khatta hong pia ning,” ci-in huhna a nget ciangin Tlangtirh lungkimin, a sang hi. Tua hun laitakin Tedim khua-ah Guite-te na teng khin zo uh a, ahih hangin gal leh sa hat lua a hih manin na teng tul zolo uh hi.
Tua bang a huhna anget khit 1804 kum pawl ciangin Kamhau in Lamzaang khua panin Tedim khua satin na teng hi. Inn leh lo zong kician nei man nailo-in, Zo leh Thahdote in na sim pahpah a hih manin Lamzaang khua-ah ciahkik hi. Tua ciangin Kamhau leh Khoilamte in, Falam gam Ngaltu khua a ateng Maanggin zol uh a, 1810 kumin Tedim khua-ah hong teng kik uh hi. Midangte in Tedim hong bel uh a, inn 30 bang pha-in Kamhau in hausa semin Manggin leh Khoilamte in upa na a sem uh hi. Mi hong khang semsemin a sawt lo-in Tedim khua inn tampi hong pha hi. Tua ciangin gam lei lei ukna-ah mipil tampi kisam a hih manin, thu kikuppih dingin Mualbem khua Hauhtuang’ tapa Pauvum sap ding a sawm hi.
Ni khat Pauvum zol dingin Mualbem khua-ah Kamhau va pai a, Pauvum tual a lam kimlai va sam khia-in, “Tedimah hong teng inla kei’ nuai-ah upa hong sem in, kumsimin inn khat panin tha khat kong kai sak ding a, inn mun lo gam na deihdeihna kong pia ding hi.” ci-in a zol ciangin Pauvum zong lungkimin na zui a, Kamhau in a kamciamna bangin pia hi.
Tua bangin Kamhau in thu khempeuh keima thu hi cilo-in, Hatlangte, Kamdong’ tapa Maanggin leh Dimpi khua panin Tedim hong teng Hatzawte Khoilam tawh thu kikumin vai hong hawmkhawm uh hi. Gal vai sa vai peuh mah Maanggin vaihawm sakin, thu leh la peuhmah Khoilam vaihawmsak hi. Hih mi teng 3 tawh kikopin hong vaihawm ciangin Kamhau zong a hauhna a liatna hong khang semsem hi. A thu a la hong hoih hong pha a hih manin, khuakim khua pam in belin Tedim khua inn 300 hong pha ziau hi. Kamhau khang hunin mun tuamtuam panin mi tuamtuam in hong bel uh ahih manin, pau leh ham hong ki helzau gawp a, a sawt ciangin tu laitak a ih zat Tedim pau hong piangkhia hi. Tua bangin Kamhau leh a seppih upa teng 3 hong minthang mahmahin, Vaipheite in hih bangin la khat na phuah uh hi:-
(a) Sinthu soi ding Tualawn’ pa aw, do cih tulut Amthang’ pa aw,
(b) Docih tulut Amthang’ pa aw, vannuai tulsial a tunna Zatual pa aw,
Na ci hi.(Tualawn’ pa Khoilam, Amthang’pa Maanggin, Zatual’pa Kamhaute a cihna a hi hi.)

Tedim khua inn 300 hong phak ciangun a nuai a bangin minam zui-in veng tuamtuamah hong teng uh hi.

1. Bonuai veng: Tu laitak a galkap tualpi nuai nitumna lam teng hi a,
Pauvum leh Teizaang mi pawlkhat teng uh hi.
Galkap Tualpi pen Khuacin’ inn mun a hi hi.

2. Botung veng: Khuacin’ inn tungsiah nitumna lam teng hi a Zatual
leh Teizaang mi pawl khat teng uh hi.

3. Vaiphei veng: Bonuai veng pan a khang lam nisuahna lam teng hi a,
Vaiphei miteng teng uh hi.

4. Sekzaang veng ; Sakollam Ngennung lamka panin leilu lam teng hi a
Guite miteng teng uh hi.

5. Khuangzaang: Col. Dal Zakam’ inn dung to teng hi a, Thahdo mi
teng teng uh hi.

1. Kamhau’ zi neihna:
Kamhau leh Tedim khua nungak melhoih mahmah Cinnngul ki teng uh hi. Kamhau in zi a neihin hausa hi nailo hi. Tedim khua panin Phuaizaang khua-ah Ciinngul a pi khat laitakin meiiluum in mopite a nungah zui litlit hi, kici liang hi. Ciinngul ih cih pen Guite’ tanu hi a, mopite meiiluum in a zuih ciangin, Guite khua leh tui in lamdang sa-in patau uh a,(Bang hang hiam cih leh Sukte gal leh sa a hong hat ciangin a nial ngam loh manin a tensak uh a hi hi.) Guite’ vangletna teng Ciinngul in paikhiat pihin Sukte puak hi kha ding hi, ci-in ngaihsun uh a, “Tu-in ni dang sangin ih vaang kiam zaw kha ding hi,” ci-in pautau mahmah uh hi.
Mualbem khua hausa Khanthuam hong sih ciangin, a ta neu pen Zapau in, a pa’ gam’ hong luah hi. A ta upen Kamhau in pawi hangte leh apa’ hangin, Tedimah Hausa hong sem hi. A sunghte Guite tawh kido lo napi simmawh bawlin khel gamtat hi. Gamgi khen ding hi hang, ci-in Guite inn khuam bul cin tektekah gi khen sese hi. Guite hausapa lungkim lo-in khasia mahmah hi mah ta leh, Maangpi tawh kisiat ding lah kihta a hih manin khasia-in mal lam zuanin tai hi. Hih bangin Guite’ pem khiatna khua leh gamte Kamhau in luah to zel hi. Kamhau’ ukna khua leh gamte Kamhaute kici a, Mualbem Zapau’ ukna gam leh khuate Sukte hong kici hi. Kamhau pen neih leh lam sum leh paai a hauh banah tapa 6 nei a tuate in:-
(1) Zatual, (2). Thuamlian, (3). Lianthang, (4). Thang Khawpau, (5). Haupum, (6). Khuacinte a hi hi. Khuacin in tapa nei lo-in khangmang hi.

Sukte beh ngeina pen nauzaw innluah hi a, Khanthuam in a tapa upen Kamhau Lamzaangah inn a tuansak lai-in, inn tuansa gawhin, tua ni-in Khanthuam in hih la na phuak hi.

(a) Taang ni bang ka sat laitakin vonmaang gua bang tuangsak ing.
(b) Vonmaang gua bang tuangsak ing, damtui gam bang maangsak ing.

2. Kamhau’neih na minthangte:
Kahau pen a hauhna a liatna hong khan semsem banah, khamtung gam a sum minthang kici khempeuh a ngah zawh nadingin hong hanciam hi. Sum minthang a ngahte panin Langza’Dak minthang nei-in, Tonkai’ dak bu zong sial 100-in lei hi. Ngalngam’ tuithawl hu 1, Thangho’ phihtu kuangpi 1, hih teng nei hi. Thangpum kitatna takok lam 9, Mualpite’ zamkaang minthang leh, Khamtung gam a sum minthang a ki gen khempeuh lakah Guite nuai suk dak minthang leh Maangvungte khut sung a Paitepa’ zamno mai simloh, Kamhau’ khut sung tung khin hi. Sawmsiing khi minthang zong deih mahmah a hih manin angah zawh nadingin hih bangin thu hong ngaihsun a, Maang song’ kiangah, “Na tupa leh ka tanu ki teng sak leng ih zukuang ih sa kuang hong kinai ding a, nuam mahmah ding a hih manin, sunghta putu suak leng hoih na sa uh hiam,?” ci-in zasak hi. Maangsongte zong Ukpi khat sungh a nei ding ci-in nuamin thukim pah uh hi, “Tua a hih leh, Zuthawl-in bang hong pia ding ka hi uh hiam?” ci-in a dot sak tak ciangin Kamhau in, “Hih tegel’ kiten nading lawmlawm Sawmsiing khi minthang hong pia le ucin kilawm sa ing,” ci-in gen hi. Maangsongte zong Kamhau’ tanu zi-in ngah ding ci-in lawp takin Sawmsiing khi minthang zuthawlin hong pia pah uh hi. Tua ciangin Kamhau in zong a tanu Zaniang a mo dingun pia pah hi. A kha ding 3 tawh gamngai dong khasak hi. Mo khate ciah kik ding hong sawm ciangin Zaniang zong a lawmpa tawh omkhawm nai lopi-in a innah hong ciah kik mawk hi. Apasalte in a pi kik uh hangin ut nawnlo-in hong kikhen uh hi. Tua Sawmsiing khi minthang a ngah theih nading a Kamhau’ ngian a hih lam a lawmte in a phawk khalo a hi hi. Zuthawl pen mo man lah hilo, kisikkik theih lah hilo a hihmanin, a deihdeih sawmsiing khi minthang a ngah suak hi. Zuthawl kipia lakah tua sang a tam manzaw zuthawl omlo ding hi. Tua hunin sawmsiing khi tang khat in sial 10 bang man hi. Kamhau in khamtung gam a sum minthang khempeuh ngahin a minthang semsem hi.

3. Kam Hau’ Upadi:
Kamhau in Tedim gam leh Tonzaang gam khua 135 sung uk a, a ukna gam zai-in mi tampi ong pha a hih manin thu vaihawm ding hong tam semsem hi. A gam sung hoih tak a a uk theih nadingin, thukhun hoih tak a bawl ding ngaihsun a, hih a nuai a mi teng tawh kikumin vaihawmna nei uh hi.

1. Kamhau Ukpipa (Sukte )
2. Pauvuum Upa lian pen (Sukte )
3. Maanggin Gal leh sa vaihawm (Hatlang )
4. Khoilam Thu leh la vaihawm (Hatzaw )
5. Kimthuam Upa vaihawm (Zillom )
6. Telkhaat Upa vaihawm (Hatzaw )
7. Pau-am Upa vaihawm (Samte )
8. Cinkim Upa vaihawm (Samte )

Hih mi teng tawh Kamhau in galvai savai, thusia lasia, a om ciangin, mai lam kalsuanna-ah gam sung mite hoih takin a uk theih nading leh gam khangto, gam kilem,a suah nadingin thukhun hoih takin hong bawl hi. Tua thukhun pen A.D 1848 panin hongki zang to a, “KAMHAU’ UPADI” kici hi. Maangkang kumpi in hong uk ciangin, gam leh lei tawh kituak Upadi a hih manin, pawl khat zangin Pawl khatte tu hun dongin ki zang to suak hi.
Tua thukhunte a lungsim vuah ciamteh uh a mangngilhlo uh hi. Pum zamang in ukpi hong sep ciangin Gamngai upa Pau Cinlian leh Tonzaang sang siapi Sia Seinte’ huhna tawh 1972 kum ciangin hih thukhunte laibu-in hong bawlkhia hi. Hih Upadi sungah ukpipa Hau Cinkhup in a hun tawh kizui-in pawl khat behlap hi. Kamhau Upadi sungah khen 25 leh khenneu 143-in khenin zolai leh kawllai-in ki gelh hi. Tua khenpite in:-

(1) Thu neite’ zuih ding lampi (13) Gamkang thu
(2) Thuneite’ zuih ding ngeina (14) Zehpikna
(3) Logam thu (15) Guktakna thu
(4) Singkung leh guah thu (16) Thu imcip thu
(5) Thangsiahna (17) Mindaisakna thu
(6) Ganhing annekna thu (18 ) Nupa kimakna thu
(7) Khutkhialhna thu (19) Zi ki sutna thu
(8) Tungsiah thu nialna (20) Numei buanna thu
(9) Misuamna thu (21) Innluahna thu
(10) Ganhiang suamna thu (22) Zi tam neite innluahna
(11) Mi haitatna thu (23) Sum leitawina thu
(12) Tungsiah thunialna thu (24) Saliang man tanna thu

Hih thu teng tawh gam hong uk ciangin gam sungah kilemna omin gam hong khangto mahmah hi.

]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]

KHENPI 14

KHAMTUNG ZOMITE’ THU KHENNA LEH
NGEINA LAIBU
(Chin’s Rules)

Thu masa:
Khamtungah Maangkaang kumpi hong kahtoh ma Sukte ukpipa Khanthuam’ tapa Kamhau’ khan’ lai-in, Tedim leitang khempeuh hong ngah khin a, ama uk sungah thusia thupha a om ciangin thukhen ding Tedim khua panin (1) Pauvum, Sukte. (2) Khoilam, Hatzaw. (3) Maanggin, Hatlang. (4) Kimthuam, Zillom. (5) Pau-am, Samte. (6) Cinkim, Samte.(7) Telkhaat, Hatzaw, hih teng tawh vaihawmin hih laibu sunga bangin thukhenna hong bawl uh hi.

Tua nung sang Tedim gam sungah thusia lasia hong om ciangin hih laibu sung a bangin thukhenna nei uh hi. Tua bangin nidang lai-in thukhenna a na om hangin a laibu-in na omlo hi. Tua a hih manin THUKHENA NGEINA a om bangbangin hih laibu a simte in, Aw, nidanglai a “ZOMITE’ THUKHENNA” hih bang a na hi ta ve maw ci a a theih nading deihna tawh hih laibu hong kibawl a hi hi. Tua banah khamtung mi khempeuh in Khamtung Zomi, Hausa, Ukpi-te in, thukhenna ngeinate thei leh a kuama peuh in mawhna khialhna nei ngamlo ding hi ci-in ngaihsutna nei ka hih manin hih laibu kong gelh hi.

Laibu gelh kum: Laibu gelhpa:
1925 Sd/-
Pilot:

1. Khamtung mite’ ki ukna::

1.Thu neite’ zuih ding thu:
(a) Thu neite peuhmah in hausate kiangah thu khat peuh a kohciangun, hausa upate’ mai-ah zu phel khaat tuak lup masading uh hi.

(b) Tedim mi peuhmah khat leh khat thu kingeih a, Hausa upa kiang hong tut ma-un amau leh amau a kilemsa thute a hih leh hausate’ kiangah tun thei nawnlo ding hi. Tua bangin a tut hangin thu suak thei nawnlo ding hi.

2.Logam thu:
(a) Leitang thak khawh nailoh mi khat leh khat a kituh leh, Hausa upa in a kikimin hawm sak ding hi. Tua ciangin a ki tuhte lungkim lo-in, Hausate’ thu a nial vua leh a nihun a lo uh taanin midangte kipiak sak ding hi.
(b) Mi khat peuh lo ki tuh a hausa upa in na khawl dih un cinapi khawl nuamlo a a khawh teitei leh, hausa upa in thu a khen ciangin a khawh nasa atan leh thaman loh lo ding hi.
(c) Lo hawmna sa khat leh khat gi kituh a, Gisuang bot a a gi a khin leh, Hausa upa in a khinpa vok tuk 4 khat leh zu phel khat gam a, hausa leh a gente in ne hi. Tua ciangin a lo gi a ngeina bangin phut kik hi.
(d) Lo neite in hoih tak a sialdai akaih, min honsak a, gan khat peuh in lo sung a an a nek leh a an bei zahzah leh vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau-in seh thum suah seh khat tekin hawm ding uh hi.

3.Sing leh gua thu
(a) Lo lai-ah lo neite in mim leh taang dep a a hawi sing deihtak peuh mah, midangte in phuk a a suih leh vok tuk 3 leh zu phelkhat liau a, seh thum suah seh khat, lo neipa in inn sian, seh khat a gente in hawm ding uh hi.
(b) Dai gei a sing halh a ki guk sak a om leh, vok tuk thum khat leh zu phel khat liau a, a vok leh a zu hausate in ne hi. Tua ciangin a sing guk teng a neipa piakik sak hi.
© Lo sung a hi zongin gam lak a hi zongin, haikung a phuk aom leh vok tuk 4 khat leh zu phel khat liau a, Hausa leh a gen te’n ne uh hi.
Singno deihtaak khat peuh lo lai hi leh huang sung hi leh a ki suksiatsakte, vok gual khat leh zu phel khat liau a, a vok singno nei te’n tang hi.
(d) Khuamual a hi zongin han a hi zongin a ki gelhsa lai a susia a om leh, a susiate a cialna a bei zah alang liau uh a, inn sian vok tuk 3 khat, a gente ading vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(e) Lo hawm nai lohna a gua po pen, min hah a, lo hawm ciangin a hahpa in tua lo a ngah kei leh a hahpa in a hahsa teng phukin a po thak teng loneipa /lo ngahpa in ngak ding hi.
(f) Inn gua ahi zongin gamgua ahi zongin, a gua hahna min a suksiatsak leh, vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, seh thum suah seh khat thu neipa in seh khat inn sian, seh khat a gente in hawm ding hi.
(g) Guaduai susiate vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, seh thum suah seh khat a nei pan seh khat inn sian, seh khat a gen te’n hawm uh hi.
(h) Mi khat in gua suan a, mi khat peuh in tua gua a bawh khiat sak leh vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, seh thum suah seh khat a nei pan tangin, seh khat inn sian, seh khat a gen te’n hawm uh hi.
4.Gan annekna thu:
(a) Sial, Bawng, Lawi, Sakol, tua teng May – June kha dong ciang kicing ciat ding hi. Tua sung tengin cing nuam lo a mi’ an anek sak leh, gan khat tungah vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, a lang tuakin lo neipa leh ukpipa in hawm sak hi.
(b) Sialtal sang li neisa leh, sialpi no nei a no inn nuai ah om a, a pi vai a kuan ciang, mi lo a an a nek leh bangmah thu suak theilo hi.
(c) Khuakim a sial tual lo kho te’n a kim kot a dai a kaih kei a gan in an anek sak leh, bangmah thu omlo hi.
(d) Huan sung an po zawh, vok a hi a kel a hi zongin, ta a an a nek a a huan neipa in a den lup khak leh a gan lang hawm ding a, agan man lohin a nek man liau saklo ding hi.

5.Thang bawlna thu:
(a) Inn a ki khawi gan phakna sungah, Gumto thangsiah a om a, gan khat peuhpeuh kia-in a awk leh a gan bangbangin loh ding a, zu phel khat zong liau hi. Tua zu pen hausate in ne hi.
(b) Gan khawk pua, gam lapi panin ganhingte kia a gan a awkte thang neite in a gan a lang man ne-in, a gan man a lang leh zu phel khat liau hi. Hausa leh a gen te’n tua zu ne hi.
(c) Gumthang, pialthang, singluang thangah mi khat peuh a awk a, a sih leh sialpi khat kawsah satin inn sian vok tuk 3 khat, a gente’ adingin vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(d) Gum thang a a awk a tuakte in a thang neite a koh ciangin, a koh manin a liang khat tang hi.
(e) Thang a sa awk a tuak te’n, a thang neite ko lo a a sut leh Guta suak hi.
(f) Ngal, vom, sazuk tua teng a sa a late, vok tuk thum 5 leh zu phel khat liau a, thang nei te’n vok tuk 3, inn sian vok tuk 3, a gen te’n vok tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(g) Sakuh, sakhi, sathak, tua teng sa alate, vok tuk 3 leh zu phel khat liau a, thang nei te’n vok tuk 3 khat, inn sian vok tuk 3 khat, a gen te’n vok tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.

6.Khutkhial thu:
(a) Mi’ sihna ciatciat kibang lo hi. Sa sa a kikap kha, sakappa’ thautang paisuak kha, thau bawl a khahsuah kha, khat leh khat kibuan a kamsiatna tawh a si, suangtum lawn a asi, tua bang teng a site khutkhial a hih manin, lawi 5 leh vok tuk 4 khat zu phel khat tawh liau a, lawi khat inn sian, vok tuk 4 khat leh zu phel khat agen te’n hawm a, a dang teng a liam te’n tang hi.
(b) Sial, bawng, lawi, sakol,kel, ui, tua teng lo lai ta a hi zongin, gam lakah a hih zongin, min sa sa-in a kap lup leh, a pha ciacia-in loh kik hi.
(c) Mit ki sukhial, khe ki sukhial, khut ki sukhial, bil ki sukhial, nak kisu khial, muk ki sikhial a melsia a mittaw khelbaite khut khial a hih ciangin sial zabo khat liau a, inn sian vok tuk 3 khat, a gente’ adingin vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(d) Ki khat sihna, zu nunna, sivuina lampi ahi zongin mei-ek leengin, inn a kat sak leh, zu phel khatin siatvat hi.
(e) Zununna a hi zongin, nopna dahnate-ah, zu nek, sa nekna a a kikawm belte, lungham thangsia a a ki tamsakte in a bel bangbang leh zu phel khat liau hi. A zu hausa leh a gen te’n ne hi.
(f) Bel kawm a, anhuanna, sa huannate a ki siat sak leh, a bellman zahzah leh zu phel khat liau aa zu hausate in ne hi.
(g) Zununna a hi zongin, sa nekna peuh mahah, bel kikawmin hehna omlo pi-in a ki khuai khak leh bangmah thu omlo hi.
(h) Mi khat in sakol sap kawm a, a sih leh sakol man zahzahin loh hi. A hi zongin bang zah, bang zah hi ta leh a sap a hih nak leh, sakol lang man bek loh hi.

7.Meihal thu:
(a) Mi khat in gamlak, lo, sing, gua a hi a, an a hi zongin, deih theih peuh mah March kha detma-in, kem ding a tua kha det ma-in kemlo-in a kat leh, bangmah thu omlo hi.
(b) March kha det ma-in gam hal om a lo a kat leh a maang ni khat tomsak hi.
(c) Sing, bi, gua, tua teng a kat leh, aman zahzah loh hi. Bang hang hiam cih leh tuate a tai thei hilo hi.
(d) Mi khat in mun khatah gam kihal a, ki pehpeh a, mi a kang zongin inn a kang zongin a tuam a kihal hi kei peuh leh bangmah thu omlo hi.
(e) Mi khat in gitloh tumin, inn halsak a, a inn akat tum leh a inn man zah lohin, innsian vok tuk 4 khat leh zu phel khat liausak hi.
(f) A inn kang a ki phelh zawh a, inn tawm bek a kat leh a hal te’n, sial za bo khat tawh, inn sian vok tuk 3 khat, a gente’ ading vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(g) Khualzin hi a, gam vak a hi zongin, mi’ inn tungin dangka, tau bel, khi, zamte pua-in, tuate tawh a kat kawm khak leh bangmah thu omlo hi.
(h) Mi khat peuh mah in gitloh tumin, mi’ buk khat peuh a halsak leh a tung a inn katna tawh ki bangin liau hi.

8. Dawitanna a Zehphitna thu:
(a) Pusa dawi zehphitte vok tuk 4 khat leh zu phelkhat liau hi.
(b) Vok zehphitte vok gual 3 leh zu phel khat liau hi.
(c) A dawi zehphitna a zehphitte a gawh ciacia a lang leh zu phel khat liau hi.
(d) Tualbawlna-ah sialin bawl a ui-in a bawl zongin, KAMHAU’ uk sungah kitang lo hi. Uk pua peuh mah in ong phit leh a gawh ciacia hong loh hi.
(e) Dawitanna-ah sawl a ki ban kei leh thusuak lo hi.

9. Guktakna thu
(a) Guta peuh mah bangbang hi leh a neipa in a guk laitak a amat leh, a guk bangbang lakikin, innsian vok tuk 3 khat a gente’ ading vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(b) Mi hat peuh in sial, bawng, lawi, sakol kel a kipan ganhing khat peuhpeuh gu a, go a, zuak a hi zongin, a guk ciacia khat, inn sian zong a guk ciacia khat, vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(c) Mi khat in a ma sial lopi man a, a bil a at sak leh vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, seh thum suah seh khat sial nei pa’n, seh khat inn sian, seh khat a gen te’n ngah hi.
(d) Mi khatpeuh in ama sial lopi long a awhsak leh vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(e) Mi khat in vok khat a guk leh a vok ciacia-in kha kik a, a guk tawh vok 2, inn sian vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(f) Mi khat in zawhngeu khat a guk leh vok gual 2 leh zu phel khat liau a,a zawhngeu piakik sak hi. Zawhngeu neipa in vok gual 2 tang hi.
(g) Mi khat in huang sung luhin ak aguk leh, vok tuk 3 leh zu phel khat liau a, ak neipa in tuk 3 khat, innsian khat, a gen te’n tuk 3 khatleh zu phel khat hawmin a ak ki lehkik saklo hi.
(h) Mi khat in huang sung luhin aktui a guk bek leh zong a tung a mah bangin liau hi.
+ Naupang kum 7 nuaisiah in, ak, a hi zongin, aktui a hi zongin, na
na khat peuhpeuh a guk hangin thu suak theilo ho.
( 9) Sa peuhmah ahawmte’ thu ngai lo a, a gu a om leh hausa pa in vok
tuk thum khat leh zu phel khat gam hi.
(a) Mi khat in mun khat a sa a koih a guksak a om leh vok tuk 3 thum leh zu phel khat liau a, thu neipa tuk 3 khat, inn sian tuk 3 khat, a gen te’n tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(b) Inn sung a sa kikoih a gute vok tuk 3 nga leh, zu phel khat liau a, sa nei pan vok tuk 3 thum, inn sian vok tuk 3 khat, a gen te’n vok tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(c) Mi khat in vaimim, kawlmim, taang, kawlkai, hakai, simmai, ga, bal, be, leh nek theih peuh mah a gute, in a zah nihin loh a aguk tawh a zahnih pha hi. Inn sian vok tuk 3 khat, a gente’ ading vok tuk 3 khat leh zu phel khat ki liausak hi.
(d) Khualzin gamvak gilkial khat in kawltu khat khiak a akhamval a apuak, a paih leh vok gual khat liau a, a nei te’n tang hi.
(e) Kawl mimtu khiak a agui lo bukah a koih leh thusuak lo hi.
(f) Kawltu, sahawk, mai, nahtang, siing, cihte a gu a om leh vok gual 2 leh zu phel khat liau a, vok gual nih a nei te’n tangin zu phel khat a gen te’n ne hi.
(g) Upa khualzin gamvak a gilkial te’n, a nek leh bangmah thu omlo hi. Ahi zongin seng leh bawmin pua theilo ding hi.
(h) Dangka gukna thu panin, bang zah bang zah agu zongin, a guk zahzah a zah kkhat awh loh kik ding hi. Inn sian leh a gente’ ading anuai abang a hi hi.
(i) Dangka pek khat pan 20 ciang aguk leh, inn sian vok tuk 3 khat, a gente’ adding vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi
Dangka 50 pan 100 ciang a guk leh inn sian vok tuk 4 khat, a gente’ ading vok tuk 4 khat leh zu phel khat liau hi.
(j) Huang sung inn sungah, puanza, puanten, puanak, dial, nik, lukham, za-ip, kawnggak, lukham, puan a min piang peuhmah a gute in, a guk zahzah a man zahnih lohin, a inn sung lut man vok tuk 3 thum leh zu phel khat liau hi.Tua sung panin hausa leh a gen te’n hawmin thu nei pan vok tuk 3 khat tang hi.
(10) Taubel, zam, dakbu, daktal, saiha, tua teng a gu te in, amn zah tuatin, amna zah nih leh inn sian am zah khat tawh a gente’ adding vok tuk 4 khatleh zu phel khat liau hi. A man zah nih thu neipa in tang hi.
(11) Khi thu panin bang khi bang khi hi mah ta leh, a gu a om leh a tung mah bangin aki bangin liau hi.
(12) Mi’ ngawng a awh kim lai a sut agu a om leh, Ukpipa in vok tuk 3 thum atuamin gam dinga, ukpipa in tang ding hi. Khineite’ading
in atung a tau bel thu mah bangin ki khensak ding hi.
(13) Bi, a gute a bu guk cia mahin loh a, zu phel khat liau hi.
(14) zu phel khat Hanah a hi a khuamualah a hi zongin dial kikhai agute vok tuk 3 leh liau a Hausa leh a gente in ne hi.
(15) Akgia sawnkai song tung a suan leh vaphual mul inn asuan a gu a om leh ok tuk 3 khat leh zu hel khat liau a, hausa leh a gen te’n ne uh hi.
(16) Huang sung hi ta leh lo sung hi ta leh, singno deihtak peuh mah a susia a om leh vok gual khat leh zu phel khat liau a, huasa leh a gen te’n ne uh hi.
(17) Inngua ahi zongin, gam gua a hi zongin a hahsa peuh mah a gu a
Gua pum 10 nuaisaih a gu te’n, vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, gua nei pan,seh thum suah seh khat, inn sian seh khat, a gen te’n, seh khat leh zu phel khat hawm uh hi..
(18) Gua pum 10 tung siah a gu a om leh, vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, Gua nei te’n seh thum suah seh khat, inn sian seh khat, a gen te’n seh khat leh zu phel khat hawm uh hi. A gua pen a neite in tang hi.
(19) Guaheh bawlsa tang 100 tung siah a gu a om leh, vok tuk 3 thum leh, zu phel khat liau a, Thu neipan vok tuk 3 khat, inn sian vok tuk 3 khat, a gen te’n vok tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(20) Mi khat in ngawi a kia ngasa a lak leh, vok tuk 3 thum leh zu phel khat liau a, ngawi neipa in tuk 3 khat, inn sian tuk 3 khat, a gen te’n tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(21) Ngawi li a kisim sakte, sial za bo khat, inn sian vok tuk 3 khat, a gente’n vok tuk 3 khat, liau a a sial ngawi neipa in tang hi.
(22) Mi khat in khuai ken a guk leh khuai tawi a man zah tuatin a leh zu phel khat hawm uh hi.

10. Thu-imte:
Mi’ kiat suah van khat peuh mu te’n hausa upate’ kiangah ko ding hi. Ko lo a a imcip leh guta suak ding hi.
(1) Sial, Lawi, bawng, sakol, kel, tua teng kenkia om a a mu a om leh, a neite dong masa lo a a sa a lak leh a gan man alang lohin, inn sian vok tuk 3 khat, a gente’ adding vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(2) Khua sug dai kawm a ak, a denglum a om a, a sa a nek leh vok gualno 2 leh zu phel khat liau a, a vok gualno ak nei te’n tang hi. (A deng lum khate in deng lum kha ing, ci a tua aksi a neite a piak kik leh thu om theilo hi.)
(3) Gam sa liang leh inn saling imte a nuai a ki gelh bangin liau uh hi
(4) Sakuh, sakhi, sathak, saza, sazuk, tua teng liang a imte, liang khat tungah pek 6 tek liau hi.
(5) Tungsial, zaangsial, ngal, vom, tua teng liang a imte, liangkhat tungah, pek 6 tek mah liau hi.
(6) Sial, lawi, bawng, sakol, tua teng liang a imte liangkhat tungah pek 6 tek mah liau hi.
(7) Vok leh kel liang a imte liang khat tungah pek 3 tek mah liau hi.
(8) Ci siah peuhmah a imte, liang khat tungah, vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.


11. Mindaina thu:
(1) Mi khatpeuh in, mi khat, mindai hen cihna tawh lai sung ahi zongin, kamin a hi zongin, gensia-in zum na’ng dai na’ng, a thu gente vok tuk 3 thum leh zu phel khat liau a, thu nei pa’n tuk 3 khat, inn sian tuk 3 khat, a gen te’n tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(a) Mi khat in kauneipa/nu khat kiangah, “nang kau nei nu/pa,” a cih leh lawi 8 leh zu phel khat liau a, thu nei te’n lawi 5 tangin inn sian lawi 2, a gen te’n lawi 1, leh zu phel khat hawm uh hi.
(b) Mi khat in kau neite’ kiangah, “kaunei aw,” ci a a ko leh, vok tuk 4 khatleh zu phel khat liau a, vok leh a zu teng hausate in ne uh hi.(1st.Kau nei leh kau neilo a kitot a, kau nei pan kau nei lopa’ heh nang a a tot masak a nang kauneipa a cih leh bangmah thu omlo hi.
© Numei tawh kipai kanin, innkuan kamkum a, kau nei hi ci a agente bangmah thu omlo hi.)
(2) Mi khat in mikhat dangka a hi zongin, van khat peuh a hi zongin aguk lohpi gu hi ci a suatkhialh khak leh a nuai abangin thu kikhen hi.
Sial, lawi, bawng, sakol, zam, khibah, dakbu,dangka 50/- tungsiah gu hi ci a a ki suankhialte vok tuk 3 thumleh zu phel khatliau a, thu neipa in vok tuk 3 khat, inn sian vok tuk 3 khat,a gen te’n vok tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(3) Dangka 50 nuaisiah leh van manpha kholote, gu hi ci a aki suankhialte vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, hausa leh a gente in ne uh hi.
(4) Mi khat in mi khat’ sulu lopi a su lu hi ci a asuan khialh leh, vok tuk 3 thum khat leh zu phel khat tawh, sum a khap leh a khap zah tawh liau hi. Vok tuk 3 khat thu nei pa in, tuk 3 khat inn sian, a gente’ ading tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
a. Sai, zaangsial, ngal, sa khempeuh gam sung panin man a, kithang zonapi, nangmat hilo hi keima mat hi, a cite vok tuk 4 khat leh zu phel khat liau a, hausa leh a gen te’n ne uh hi.
b. Hausa sawl a upa sawltak vakte, khua sung nautaang te’n a thu gen lo-in vel a akosiate in, vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, a vok leh a zu teng hausa upa in ne hi.
c. Suan khiahna thu a hi zongin a dang thu ahi zongin Hausa upa’ mai-ah sum a ki khap uh leh, amawh pan mawhna angeina bangbangin liau ding a, a sum a kikhapna pan a ki khap na zahzah uh liau ding hi.
d. Sum a ki khapna uh panin inn sian leh a gente’ a dingin a nuai a bangin liau ding hi.
(i)Sum a kikhapna dangka 50 nuaisiah a hih leh, inn sian vok tuk 3 khat, a gente’ adingin vok tuk 3 khat leh zu phel kkhat a hi hi.
(ii)Sum akikhapna dangka 50 tungsiah ahihleh, inn sian vok tuk 4 khat leh a gente’ adingin vok tuk 4 khat leh zu phel khat liau hi.

12. Nupa kimakna thu:
(1) Numei khatleh pasal khat ki tengin a kilak ciangin, a la te’n A
Pasal in deih nawn lo-in a mak nop leh ma thei hi. A hi zongin thaman mo liah man, sa seng puak man bangmah la kik theilo hi.
(a) Numei in deih lo-in a mak nop leh ama thu a hi hi. A hi zongin pasal te’n thaman Ks.4/ pia napi, a numei te’n sa a puak kei a leh, thaman leh mo liah man pasal te’n pia kik ding hi.
(2) Pasal khat in numei khat a tenpihsa, a numei in mawhna neilo napi ta neih lohna hang lel a a mak leh, vok tuk 4 khatin kha a, inn sian vok tuk 3 khat, a gente’ ading vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi. (Numei’ mawhna om a a mak a hih leh thu suak theilo hi)
(3) Pasal khat in a leisa a zi lungkim lo a amak leh bangmah thu om theilo hi. A hi zongin numei man ki leh kik thei nawnlo ding hi.
Pasal in ngai napi a a zi in deih lo a a ciah leh, pasal te’n a man a piak sa teng lakik thei hi.
(4) Pasal khat in numei khat tenpihin ta nei a a nei kei zongin, a pasalte’ innah a zi a sih leh, a lak a numei’ man a kiciamna zahzah a lang pia hi.
(a) Pasal khat in numei khat tawh kitenga tapasal a neih zawh ciangin, a man pia nai lo a a pasal site, a nu in a ta a ngak leh, a man a nget zahzah pia hi. ( A nu in a ta ngak lo-in a ciah leh, a numei’ man a piak zawh leh a pasal te’n ngen kik theilo hi. A piak nai kei leh numei’ nung lam te’n ngen kik theilo hi.
(b) Pasal khat in numei tawh mawhin a gai ciangin, a tenpih nop kei leh vok tuk 3 sagih leh uipi khat leh zu phel khat liau a, a gai te’n vok tuk 3 nga tangin, inn sian tuk 3 khat, a gen te’n tuk 3 khat lah zu phel khat hawm uh hi.
(c) Numei hong gai a hong suah ciangin a pa te’n a deih kik leh a vak man ding sial zabo khat pia a, a nau la thei hi.
(d) A gai sakpa in vok tuk 3 sagih a liauma-in, a gai nu suakin a gai nu si leh, a gaisakpa lawi 8 leh zu phel khat liau a, a gai te’n lawi 5 tangin, inn sian lawi 2, a gen te’n lawi khat leh zu phel khat hawm uh hi. (A gaisakpa in vok tuk 3 sagih a liau khit ciangin, a gai nu a ta suakin a sihpih hangin bangmah thu omlo hi.

13. Zi kisut thu:
(1) Pasal khatin a dang pasal khat’ zi khumsak a, a luk zawh a apasal in a mak leh, akhumpa lawi 8 leh zu phel 1 liau dinga, atuamin vok tuk 3 khat go masa hi. Thu nei pan lawi 5 inn sian lawi 2, a gente’ ading lawi 1 leh zu phel khat hawm uh hi.
(2) (a) A pasal in a zi amak ngam kei leh, akhumpa lawi 4, leh vok tuk 4 khat leh zu phel khat liau a, thu neipa in lawi 3, inn sian lawi 1, a gen te’n vok tuk 4 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(3) (2) Pasal’ khat zi a dang khat in asuh leh, lawi 8 leh vok tuk 3 khat tawh zu phel khat tawh liau a, thu nei pan lawi 5, inn sian lawi 2, a gen te’n lawi 1 leh zu phel khat hawm uh hi.( Thu neipa in a zi leina a zi’ man teng lakik thei hi.)
(4) Tangval khat leh nungak khat kingai-in kiteng ding ci-in nakpi-in kiciamin adang tangval khat in a hek khiat a, a lawmnu in ngai zaw a a hekpa tawh a ki ten leh, a numei zuau manin sial zabo khat, leh a gente’ a ding vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.(A hekpa in a ahek hangin kiteng kei peuh leh bangmah thu suak lo hi.)

14. Pasal te’n numeite a utlopi a a buanna
(1) Lampi hi ta leh gamlak hi ta leh, khua sung hi ta lehah, nungak, meigong, nupi, numei khat peuhpeuh ut lopi a a buan a om leh, a nuai a ki gelh bangin aliau hi.
(a) Pasal khatpeuh in numei khatpeuh mawhpih nuam a ut lopi a buan leh, a buanpa sialpi khat leh inn sian vok tuk 4 khat leh a gente’ ading vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(b) Pasal khat in pasalnei lai nupi khat ut lopi a a buan leh, lawi 8 leh zu phel khat liau a, thu neipa in lawi 5, inn sian lawi 2, a gen te’n lawi 1 leh zu phel khat hawm uh hi.
(2) Pasal khat in meigong ta ngak nupi khat khumin a luk zawh leh, tua numei’ nu lungkim lo-in hausa a koh leh a khumpa lawi 8 leh vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi. Inn sian lawi 2, a gen te’n lawi 1, leh zu phel khat hawm uh hi.
(3) Pasal khat pai-in numei pasalnei sa khat’ nawi meek a hi zongin, a kam tawh tep a hi zongin a hih leh, vok tuk 3 sagih leh uipi khat leh zu phelkhat liau hi. Inn sianin uipi khatleh vok tuk 3 khat leh zu phel khat, thunei te’n vok tuk 3 nga tang hi.

15. Mihing’tung a kisuamna thu:
(1) Mi khat in adang mi khat tumin thau a hi a, hiam a hi a sing khuah suangtum tawh a hi zongin, a thatpa lawi 11 tawh, tualsiatna tawh zu phel khat liau a, a masa penin vok tuk 4 khat go a, inn sian lawi 2,a gente’ ading lawi khat leh zu phel kkhat, a si te’n lawi 8 tang hi.
(2) Mi khat in mi’ paina lampi-ah mi sun hen ci-in so dawhin mi khat sunin a sih leh a tunga ki gensa bangin liau hi.
(3) Mi khat in midang khat mudahin bum a hi zongin, zatui pia ahi zongin, a sih leh a si te’n aman takpi a hihna tetci a neih nak uh leh, Mi khat tung’ lawi 8 leh zu phel khat liau a, a si te’n lawi 5 tangin, inn sian lawi 2 a gen te’n lawi 1 leh zu phel khat hawm uh hi.
(4) Numei gaite in a sung a apai a nau si hen ci-in zatui a hi zongin, hih theihna khat peuhpeuh tawh hih a ata a sih leh, lawi 8 leh zu phel khat liau hi.
(5) Mi khat in mi khat thah sawmin thau a hi zongin, hiam a hi zongin, singkhuah suangtum a hi zongin tuate tawh hih a a sih loh hangin, mitaw khel bai, na sem zolo-in a om leh, lawi 8 leh vok tuk 4 khat tawh liau a, thu nei te’n lawi 5, inn sian lawi 2, a gen te’n lawi 1 leh zu phel khat liau hi.
(6) Mi khat in lampi-ah mi khat peuh sun hen cihna tawh so dawhin a sut a a sih loh hangin sialpi khat inn sian vok tuk 4 khat leh zu phel khat liau hi, a sial thunei te’n tang hi.
(7) Numei a hi a pasal ahi zongin hehna nei-in hausapa kiangah kolo a ama thu a a vatsat leh, sialpikhat leh inn sian vok tuk 4 khat leh zu phelkhat liau hi.
(8) Mi khat in mi sunkha hen ci-in so dawh a, min mu-in so dawhpa a ki theih leh, sial zabo khat, a gente’ a ding vok tuk 3 khat leh zu phelkhat liau hi.
(9) Zunekna-ah mi khat leh khat a ki tot ciangin, khat in, nang, ci-in a temta dokin, a vau leh zong a nuai a bangin liau hi.
(a)Tembul a let leh zu phel khat,
(b)Temta dokin a vau leh vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a hausa leh a gen tengin ne uh hi.
16. Ganhing’ tunga kisuamna thu
(1) Lo a ta, sial, bawng, lawi, sakol, a hi zongin a lo neite in teipi tawh satin, sunin liamna nei-in a sih leh, a gan man a lang liau-in a liaupa in a sa a lang ne hi.
(a) Si lo a aliam leh alo neipa in a mutpa guai hi.
(b) Sial, lawi, bawng, sakol, tua teng amit a deng khate, a dam ma teng mutsak a, a dengpa in a mutpa’ thaman pia hi.( Tua a gan mit a dam zawh kei leh a gan cia pia a a dengpa in a mitna bel tang hi.)
+ Sialcing naupangte in suangin deng khial a hi zongin, a gan mit a denkhak hangin thu suak lo hi. A hih hangin a mi a mudah manin a gan tua bangin hih sak a, saili a hi zongin, suangtum a hi zongin dengin kapin a gan mit a khak leh, a tung a bangin liau hi.
(2) Sial. Lawi, bawng, sakol, tua teng a ta a tolhsak te’n, vok tuk 3 thum leh zu phel khat liau a, a gan nei te’n vok tuk 3 khat tangin inn sian vok tuk 3 khat, a gen te’n vok tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(a)A man takpi a sat a, a ta tolhin a pi a sih leh, a pi’man zahzah leh inn sian zu phel khat leh vok tuk 3 khat liau hi.
(3) Kel, vok, ui, tua teng deng kha a ata a tolh sakte in, vok gual 2 leh, zu phel khat liau hi.

16. Mihai tatna thu:
(1) Mihai khat in, inn hal a hi zongin, lo a hal a hi zongin, sum, deih theih khat peuh mah gu a hi zongin bangmah thu omlo hi.
(a) Mih ai khatin mi khat a thah khak leh sialpi 1, kawsah sat hi.

17, Thu nialna thu:
(1) Hausa in mi khat sam a laipia-in teltak zanapi-in a pai kei leh dangka 10 gam hi. A sappa a cina a a om kei leh bangmah thu suak lo hi.
(2) Lamsial un ci-in thupiakna lai ngah napi leisia, mincim, abawl lote ukpipa in sialpi khat gam hi.
Tedim uk sung a lam sialna sungah leisia lampi sia khat peuhah sakol khat kia-in a sih leh a man zah lohin ukpipa in sial za bo khat gam hi. (Tua ciangin sakol neipa a ma sakol a sih leh sakol man ngah thei ding hi. Sakol a sih kei leh bangmah ngahlo hi.
(3) Khua khatah natna tungin, “Khat leh khat kiangah kihawh kei un,” ci-in kham hi napi a hawh teitei a om leh, vok tuk 3 khat leh zu phel khat ukpipa in gam hi.
(4) Khua khatah gan pul a om ciangin, gan hawl ding a hi zongin, sa pua ding ahi zongin, hausapa in kham napi sapua ahi a gan hawl a hi zongin a om leh ukpipa in sialpi khat gam hi.
(5) Thu phamawh laitaite peuhmah a sun a zanin khua khat pan khua khatah laitai hen ci-in, sawlnapi, a sawl bangin tai lo a atai hun ding a ki pelhsak leh, a laitaipa vok tuk 3 khat gam hi.
(6) Tedim uk sung a miteng khempeuh khualzinna gam vahna-ah cina a si hong ki pua a, apua nuamlo a omte ukpipa in sialpi khat gam hi.
(7) Khua sung hausate in phamawhna a gan khat peuhpeuh a gawh dingin, a deih bangbang piak dingin gan hawlin inn nuai a ki khumsa a neite in a hawlkhiat kik leh, hausa in vok tuk 3 khat leh zu phel khat gam hi.

18. Innluah thu:
(1) Innluah thu panin, a beh a phung ngeina zui a, uzaw innluah leh nauzaw innluah tawh nam nih om hi.
(2) Mi khat in ta tampi a nei zongin, uzaw inn luah a hi zongin nauzaw innluah a hi zongin a nu apa’ thumangin innluahpa’ thumangin mawhna nei a asum a sim khial ahi zongin a nu apa te’ innah a ten lai tengin a innluahpa liau hi.
(a) Inn a tuan khit a inn a neih zawh leh, amahmah liau hi. A liau zawh kei leh a beh a phung in huh hi. Ahuhna sumte a neipa in sum a neih peuh ciangin loh hi. Tua bangte amet a pung om ngeilo hi.
(b) A nu’ apa’ thu, innluahpa’ thumanglo-in, vakthap a a nu apa’ hilh zawh loh, a nu leh apa tawh kisai nawnlo ci a thuciamsa aneite,
(3) A neutunga kipan a hi a, a gol zawh ciang a hi zongin, anu leh apa’ thu leh innluahpa’ thumanglo a, “Kihilh zolo-in ki don nawnlo ding hi hang,” ci a thuciamna aneisate, leiba a nu leh apa’ tungah kisik thei nawnlo hi.
(4) Innluah dingpa’ zi bangzah bangzah man la leh, a nu leh apa in leisak hi. (Inn a tuan ciangin a nu pate leh innluahpate in, hoih asak zahin inntuan hi. Inn tuanna sum a hi a, logam a hi zongin, a u, a u-in pai-in anautum pen in tawm tang pen hi.
Kua ma peumah in a inn tuan ma-in, sum a tun zongin, sa akap zongin a nu apate in a neutung akipan a vak uh a hih manin, phul theilo hi.

19. Nauzaw innluah, nu-nih, nu-thum neihna thu:
(1) Mi khat in a zi masa tawh tapasal khat a neih khit ciangin, a zi si-in zikik tawh tapasal tampi a neih hangin a zi masa’ ta in innluah hi.
(2) Mihing kibanglo hi, uzaw innluah a hi zongin nautum pen in luah a hi zongin, nu nih nu thum neite kikim lo-in, innluahpa inn a tuan leh, inn mun lo gam a hi a sum a hi zongin a deih teng la masa hi. Tua ciangin a zi nunung’ ta a hi zongin, a nute apate a vak penin zom hi. (A nu apa a sih khit ciangin, innluahpa in a nu apa’ inn hoih asak zawk leh ciah kik hi. A nu apa a sih ciangin inn a tuan hangin kawsah satin vui hi. A nu apa vak peuhpeuh anu apa’ innah luahin teng hi.)
(3) Inn luahpa nukik ta a hi zongin, nau numei nei a numeite in pasal a neih leh, a man ne hi. Anau in pasal aneih leh a zi leisak hi. A naute a sih leh innluahpa in vui hi.
(4) Apa’ zi nunung tawh inn a luah leh, a innluahpa in a inn ding lamsak hi. Sum leh paai a hi zongin, nek leh dawn a hi zongin a nek khop ding khen hi. A inn tuanna-ah tapasal a neih a, a nu apa vak a a om leh, inn tuanna pan a neih alam teng a vak pen in tang hi. A nute apate a sih ciangin, innluahpa in a innah pua-in vui hi.

20. Thu khempeuh:
(1) Mi khatleh khat heh lopi a, a dang mi khat in a suktuah leh, vok tuk 3 leh zu phel khat liau a, seh thu suah seh khat tekin hawm uh hi.
(2) Khualzin a hi zongin gam kuan a hi zongin, sum leh paai zong ahi zongin, a om loh kal a, a nute apate dah hen, cih deihna tawh, kam ahi zongin lai sungah a hi zongin “si hi” a cite voktuk 3 khat leh zu phel khat liau a, seh thum suah seh khat tekin hawm uh hi.
(3) Mi khatin gam laka ganhing hawl a, Khua sung innnuai khat peuhah, “Nongna kep sak pak in,” ci-in a inn neite gennapi-in, a zing teh khahin gam lakah pai-in a sih leh, vok tuk 3 kkhat leh zu phel khat gam hi.
(4) Thauvui but te’n a butna a hi zongin, a tuisa a hi zongin hoih takin um a, a kep kei leh ganhing khat peuh in ne kha-in a sih leh, a gan si a lang man zah lohin a sa a lang ne ding hi.
(5) Tedim uk sung a gan peuhmah, kuamah in ne theilo uh hi. Khua khat leh khua khat thukim a, a ki hawm leh a kiciamna zahzah kipia hi.
(6) Khat leh khat sum ki lei a zan khat tam sa, a lungkia a om zongin kikhel thei nawnlo hi. Tua ciangin amau ki thukimin hausate akoh kei leh bangmah thu omlo hi.
(7) Tedim uk sungah sun a hi zongin zan a hi zongin lamhaih a om leh bangmah thu suak lo hi. A hih hangin mi uk pua mite’n hong nek leh, Tedim uk mite in zong ne ding hi.
(8) Tedim uk sungah a zawng ahau a hi zongin mihing lai napi, a suakthakte in ama min tawh kibang a phuah leh, vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau a, min phuak pha hi. (A hing laite’ min hi ci a theilo a a phuak khate bangmah thu omlo hi.)
(9) Tuizawn lakna kiang a tengte in, tuikhuk tuinakah tawi lo-in, tuizawn panin a bel a dawhkhiat leh, tuizawn nete in na dawh nawn ke’n ci-in hilh napi a dawh teitei leh, vok tuk 3 khat zu phel khat liau a, seh thum suahin hawm uh hi.
(a) Tua bang a aliau khit ciangin, a dawh kik teitei leh, vok tuk 3 thum leh zu phel khat liau a, a tui ne te’n vok tuk 3 khat, inn sian vok tuk 3 khat, a gen te’n vok tuk 3 khat leh zu phel khat hawm uh hi.
(10) Naupang gilote in tuizawn a suksiatsak leh, tuizawn suih sak ding uh hi. Tuizawn thak a suihsak nop kei leh, vok tuk 3 khat leh zu phel khat liau hi.
(11) Tedim uk sungah khua khat panin khua khatah mi alal leh, a inn hausate in khak hi. Inn cih ciangin, Innka, kongzawl, huansak gawl, huankhang gawl, phaitam gawl, a vekpi-in inn suak khin hi)
(12) Uk pua-ah sial zuak a om leh, a liang man dangka Ks.1/ saliang kai te’n pia hi. (A hih hangin, an tawkna a sial apai leh, a liang man pailo hi.)

21. Sum leitawina thu:
(1) Kua mah peuhmah mi khat kiangah a ni akha hoihtakin kiciamin sum ki leitawi-in a ni a kha akiciam hunin sum a ki piak zawh kei uh leh, a sum ki leitawi cilni a kiciamna bangun ki laksak hi. Inn sian leh a gente’ ading Mindaina thu aneu 8-na sung a om bangin liau ding hi.
(a) Tua ciangin a tung a thu khempeuh No. 1- na a ih cihsa mah baTngin mi khat peuh in mi khat kiangah sum a leitawi laitakin, “Hih pa in hong piak zawh kei leh ke’n hong pia ning,” ci a sum leitawipa tang a kikham a omte, a ni a kha a cin ni-in a leitawi lapa in a piak zawh kei leh, a kikham pan loh ding hi.
(2) Kua mah peuh in mi khat kiangah bangzah bangzah sum ki leitawi ba napi, ba ke’ng, ci-in a nial leh thuphuanpa in, a theihpih ding tetci a neih leh a tung a No, 23,na a om bangin kikhen hi.
(a) Tua ciangin thu bawlpa in, a theihpih ding midang a lah theih kei leh, a sum alapa tawh kikhamin tuisia a dawn nop leh dawn sak a, a khialh leh a ngeina bangin liau hi.
22.Gan tai mat thu:
(1) Gan tai thu pen, aman khate gan nei te’n a mat, man a nuai a bangin tan hi.
(a) Sial, lawi, bawng, sakol, tua teng gan khat tungah Ks.1/
(b) Kel, vok, tua teng khat tungah dangka hamu. /50%
(c) Ui khat’ tungah mat./25%

23.Saliang man tanna thu:
(1) Gam sa liang, inn saliang man tanna pen a nuai a bang a hi hi.
(a) Tungsial, zaangsial khat tungah dangka Ks.3/-
(b) Sakuh, vom, ngal, saza, liang khat tungah dangka Ks.2/-
(c) Sathak, sakhi, liang khat tungah dangka Ks.2/-
(d) Sakuh liang khat tungah dangka Ks. / 50%
(e) Sail, lawi, bawng, sakol, liang khat tungah dangka Ks.2/-
(f) Vok tuk 4 tung siah liang khat tungah dangka Ks.2/-
(g) Vok tuk 4 liang khat tungah dangka Ks.1/-
(h) Vok tuk 4 leh tuk 3 kikal liang khat tungah dangka hamu,/50%
(i) Vok tuk 3 nuai siah liang khat tungah dangka matkhat. /25%

Theih ding:-

Hih hun lai-in tu hun bang lo-in sum leh na in man na nei mahmah hi. Tua hun lai van man, gan man, anuai a bang a hi hi.

1. Vok tuk 3 khat Ks. 6 = Ks. 24/-
2. Vok tuk 4 khat Ks. 48/-
3. Lawi khat ciangin Ks.25-30 Ks.120/-
4. Sialpi khat ciangin Ks. 60- Ks. 240/-

Tua ahih manin, ih pu ih pate’ hun lai-in sum leh paai in man na nei mahmah a, hih bangin thukham a om ciangin ki-itna leh kilemna tampi na om zaw hi. Tu hun ciangin a mawh a khialte in khanglui hun a ki zang liau sumte a hun zui-in gan man tawh kituat nawnlo-in gentehna-in lawi 8 liau-na pen, Ks.120+8=Ks.960/- peuh ih kipiak niangnuang ciangin kua man liauna na kihta nawnlo-in tua hangin ih gam sung tampi takin kisia hi. Tua ahihmanin tu hun gan man leh sum pai dan tawh tuatin khanglui lai ih pu ih pate’ zat hih KAMHAU’ UPADI tu hun vanman tawh tuatin, hoih takin zui leng nakpi takin ih khua ih tui hong hoihtuam mahmah ding hi, ci-in ka um hi:

1. Lusheite a simna:
Kamhau a liat a phat laitakin, Meitei gungal hualngo’ gam teng Falam ukpipa’ kiangah anget leh ukpipa in ciau lui leh Lentang kikal teng na pia hi. Tua thu Lushei hausa Vannuailiana in a theih ciangin Kamhau’ kiangah, “Falam ukpipa in hong piak hangin ke’n kong pia kei ding hi. Ko a hi na cih nop teitei uh leh kisim ding hi hang,” ci-in thu zasak hi. Tua ciangin Kamhau leh Mualbem hausa Zapaute in sial khat go-in Hualngo gam sim nading thu vaihawm uh a, Zapau makai-in Mualbemte in Khuangli hong sim uh hi. Gal 300 manin zo uh hi. Kamhaute in Lihli khua sim dingin a pai uh leh, Tua khuate na tai mang khin uh a hih manin gal 21 leh zam khap 10, aman uh hi. Tua khit ciangin Kamhau leh Zapau Champhai sim dingin va pai uh a, India galkapte’ huhna tawh zo leuleu hi. Tua hun a kipanin Hualngo gam teng Kamhau’ gam hong suak hi.
2. Khuangli tawh kidona:
Mualbemte in Khuangli a zawh khit ni khat ni-in, Khuanglite in Mualbem khua hong sim uh a, Mualbemte in lelin galte in Tunlian that uh hi. Tua ciangin Mualbem Hausa Zapau in Khuangli tawh gal kilem nadingin Pu Ngai Ngekngaih Meitei gungal gam teng Khuanglite a pia hi. Tua thu Falam ukpi Conbik in a theih ciangin Khuangli hausapa’ kiangah, “Mualbemte’ tung pan a na ngah gam teng kei hongpia in, nongpiak kei leh na lawi lo kong lak sak ding hi,” a cih ciangin Meitei gungal teng Conbik a pia hi. Tua hun akipanin Meitei gungal tengah khua a ki sat ciangin, Conbik’ phalna bek tawh khua kisat thei-in ki teng thei bek hi.

3. Khuangli tawh kilemna: (A.D. 1830 huam sung.)
Khuangli leh Mualbem a hunhunin kido thei zel uh a, tua hangin supna leh haksatna tampi piang a hih manin, Kamhau in kilemna bawlpih nuam hi. Khuangli hausa upate leh Mualbem hausa upate Mualbem khuataw gunpi ka-ah sam khawm uh hi. Tua ciangin kilemna hong bawl uh a a tung khua teng zong hong ngah kik uh hi. Tua ciangin Pauvum in hih bangin la na phuak a:-

(a) Sinthu a pha lailungah ka ngaih manin, damtui luangsuk luangto leh ci lai inge,
(b) Damtui luang suk luang to leh ci lai inge, al bang mangsa tung khuapi nim den hen aw, na ci hi.

Kamhau in siah tuamtuam a kaihna:
Kamhau’ hun sungin minam khua tawmpi simin zo kawikawi a azawhna gam sung tengah a nuai abangin siah tuamtuam akai hi:-

1. Ka gam sung lo na khawh manun kum khatin leitang sap taang seu 1 nong pia ding uh hi. Tua pen taang seu siah kici ding hi.
2. Ka gam sungah khua satin na ten manun, leitang sap kum 3 ciang khua khat in sialpi khat nong pia ding uh hi. Tua pen sialsiah kici ding hi.
3. Na gan khawite un ka gam sung a singgah, singtehte tawh kivak a hih manin, gal aih, sa-aih, taangaihna-in na gawh uh leh a liang nong pia ding uh hi. Tua pen inn sa liang kici ding hi.
4. Na sih uh ciangin ka zam ka dak, ka khuangte zang na hih manun kuasah gote in nak 3, ganpi gote in sakha nong pia ding uh hi. Tua pen dak sap kici ding hi.
5. Na khawi na gulhte uh khua pua-ah na zuak uh ciangin, Ks.1/- nong pia ding uh hi. Tua pen sial saliang man kici ding hi.
6. Ka gam sung a om gamsate na mat uh ciangin a liang khat nong pia ding uh hi. Tua pen gam saliang kici ding hi.
7. Kum simin kha khat ciangin, tuk tha, tha 1, khal tha, tha 1, tawh ka na nong sem ding uh hi. Tua pen tuk tha khal tha kici ding hi.
8. Ka gam sung a po singkung lopate tawh inn lam na hih manun, khuadangah na lal uh leh zuak theilo pua thei lo ding.

6. Zomite leh Kawlte’ kidona:
Ih gensa mah bangin, Kamhau Tedim hong tun ciangin, Kawlte in a inn 3 vei vilvel na halsak uh hi. Kamhau zong heh a Nawikai khua hong simin, Tua lai-ah Nawikaite in anaupa Paukam na thah sak uh hi. Tua a kipan ki do ngekngekin Kawlte tampi thatin inn tampi a hal hangin a tawpna-ah Kawlte in na zo uh hi. Tua a hih manin Kamhau, Zapau,Gawhpau leh Sihzaang khempeuh in gal kilemna dingin sum neih khempeuh, Thau, dak, zam leh khuang leh ganhing neih khempeuh uh zuakin Kawlte’ kiangah kop khatah nih ta hong puak uh hangin lungkim zolo uh hi. Vaka nupa leh zabel liangka khat ngen lai-in, tua teng a piak khit uh ciangin thuciamna khat hong bawl uh hi. Tua thuciamna in, “Mai lamah khutkhial, bankhial om kei ni, thau na tawi, luum na tawi uh zongin, ko tungah hongtu kei hen, temin nong sat zongun sisan luang kei hen, suangin nong deng zongun sisan luang kei hen, hih Tuingo to luan matengin a kido, a kiman a kithat kuamah om theilo ding hi hang,” ci-in thuciamna nasia takin hong nei uh hi.
Kamhau’ tute khang hunin (Haupum, Khuacin, Gawhpaute khang) Tedim gamah kialpi kum 3 ki zomin hong tung hi. Nek ding a theih loh ciangun Kawlah pai sukin Kawlte’ buhsal va gu-in nisimin kawlte’ bawng leh lawite gu-in kial sa-in ki go thei zel hi. Kawlte a heh mahmah uh hangin Khamtung mite kikial lua a hih manin guk loh phamawh a hi hi. Kawlpi Sawbuapa hehin, “Ka bawng ka lawi khempeuh uh hong guk gaih sak na hih manun tu a kipanin kido ding hi hang,”cih thu hong zasak hi. Tua thu-ah kilemna thu gen dingin Sukte leh Sihzaang kuamah ki ngah zolo hi.
7. Kilemna thu gen dingin Kusale ki paisak:
Tua laitak in Paukhan kici in kei pai ngam ning a cih ciangin ki lungdam mahmah hi. “A hih leh va pai inla lut theih a hih leh zong lut lai ni, hoih takin thu va gen in,” ci-in paisak uh hi. Paukhan zong Kawlpi-ah paisuk pah vingvengin Khamtung upate’ thu vaikhak teng a va gen hi. Sawbuapa in an limtakin na vak phitphetin lai khat gelh a, Tua lai pen Namtawng hausapa a pia sak hi. Tuapa in min a thuh khit ciangin Kanki hausa, Bunglung hausate pia kawikawi-in min a thuh sak ciat hi. Tua lai sungah, “Hih zomipa pen Khamtung mite’ tang a kilemna thu gen ding a hong pai ahih hangin, ih bawng ih lawi khempeuh agute Zo mite a hih manin, thah ding na thukim uh hiam?” cih na lai hi a, ama sih nading laitai a a pai kawikawi a hi hi. Kawlpi hong tun kik ciangin, Paukhan Kawl nupite in a khutcin dim takin phim neu siatsak uh hi. Tua ciangin a vun at khiat sakin, “Heh o Bawngsa,” ci-in bak uh hi. Tua bangin a sih dong bawlsia-in a tawpna-ah that takpi uh hi. Tua bangin apaisak a palaipa uh Kawlte in a bawlsiat sak ciangin Khamtung mite in zong lut dingin tuat nawnlo-in kido ding bek vaihawmin hong neita uh hi.

8. Zomite leh Kawlte’ kidona:
Gallem ding a apaisakpa uh Paukhan, Kawlte in a thah sak ciangin, Zomite zong thangpai mahmah uh a hih manun, Kawlte sim dingin a sun azanin hong kuankhia uh hi. Ki kap pah ngelhngelhin Kawlte in thau khamna na bawl uh a hih manin thau suak theilo takpi hi. A mau zong dah mahmah uh a, a tawpna-ah numeite’ nik thau puansia-in hong neih uh leh a thau uh suak thei pan hi. Tua ciangin Zomite in Kawlte zo uh a, Kawlpi leh Tamu kikal a banbanin simin kawlte Chindwin gungal kahin tai uh hi. Bunglung leh Kawlpi khua mite sim nai lopi-in gal a hing matte uh tawh inn lamah ciah uh a, gal ai phot uh hi. Tua khit ciangin pai kik zelin kum tampi sung kido uh hi. Tua bangin Kawlte in a thuciamna uh pelin gal hong phuat ciangun, Khuasakte Thuamson in hih bangin galla hong phuak hi:-
(a) Zang ni a sel melma e sesum namkaih tung kawlva leh mantung lamkan ciam hang,
(b) Mual ii huai zong ih dawnna ngotui luangsuk tong khial zawzaw a leh luah kan ciam hang,” na ci hi.

A kiciamna sa uh om hi napi-in Kawlte in Zomite’ Kusale pa Paukhan a na thah sak tak ciangun Pasian in Kawlte awilo a a guallel uh a hi hi. (Kamciamsa atungsak lote’ tungah Pasian lungkim ngeilo hi, Pasian pen a thuciamna a len cintenpa hi) Mikaangte hong tung pak hi kei leh, Bunglung khua zong thakhatin vat mang ni ci a aki ciamciam laitak uh ahi hi. Tua khit ciangin Saizaang Thuamthawngte in Paukam thatte phu lak nadingin Nawikai khua va sim zelzel uh bek thamlo-in, a phungyi-pa nangawn uh va thahsak uh hi. Tedimte Zatual leh Khuacin’ hun laitak hi a, Kampau’ phu la ding mahin Bunglung leh Khampat simin, Nawikai khua kim khempeuh la khin uh hi. Mualbem, Khuasak, Thuklai, in zong nisimin lawi leh bawng kai-in, mitampi thatin a mat zawh teng man uh hi. Mangkaangte hong khan ciangin Kawlte sim ngam nawnlo uh hi.
Kamhau Tedim khua-ah tengin, Tedimah khen khat leh, Tonzaang gamah Ukpi a sep sung A.D.1868 kumin Kamhau si a, a tu ata, a beh a phung leh a ukna gam sung mite in Khamtung ngeina bucing tak tawh vui uh hi. Kamhau hong sih ciangin a ta tum pen Khuacin in a gam teng luahin vaihawmin hong om hi.


vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv

KHENPI 15

KAM HAU’ TAPA ZATUAL’ KHAN LAI THU

Kamhau in a tapa Zatual Thangkhal khua-ah inntuan sakin Hausa semsak hi. Hausa bek tham lo-in Seino gam Maulawn gam leh Vongmual gam teng zong piak beh lai hi. Zatual in gal leh sa tampi a mat banah, saipi bekbek 30 man hi. Apa Kamhau’ phu a lak kikna-in, Kawl khua sak lam khempeuh simin zo gawp a, Chindwin gun gei-ah gamgi va bawl hi. Tua hun laitakin Zatual pen a pilna leh a letna pha mahmah napi a tapa Haukim’ zi dingin Suangpheite Khuakam’ zi va sut laizang hi. Suangphei Khuakam zong thangpai mahmahin, unau pata lawmlawm zi kisut ci-in a khasiat mahmah laitakin, Zatual’ inntengte khat Suangphei-ah a hawh leh a ciah ciangin Khuakam in a nungah zuisim a, suangphei gam sungah va kaplum hi. Tua thu huhau-in Zatual leh Khuakam hong kido uh hi. Zakam leh Thangkhalte va kuanin Suangpheite’ gam sungah sul va bawl uh a, Khuakam pawlte in a muh ciangin galsul hi ci-in a nung zui pah uh hi. Zilpiau khua nuai-ah Thangkhalte in napang dimdem uh hi. Khuakam zukhing mual hong tun ciangin hong kitom a, “Zatual aw, ciltual aw, Zo dawng aw, Bang hangin ka zi hong sut na hiam? Na ngap leh hong kuan in,” ci-in to hi. Khuakam zilpiau khangphung hong tun ciangin saizaang’ gam lam a pang Thangkhalte in nakap pah uh a, Khuakam zong puk sukin suangthep kawmah tuksuk hi. Thangkhal te’n a kap hangun suangthep kawmah tusuk a hih manin a kap kikkik uh hangin kha thei nawnlo uh hi. Khuakam a lawmte in delh pah ngamlo uh a, tui duhin a sih dek tak laitakin kamphatna tawh guah hong zu dihdihin silo hi. Tua khit zawh akipan Khuakam’ zi a nung lamah hawh ngam nawnlo hi. Hih thu hangin Suangpheite in la khat na phuak uh a:-

(a) Ka don loh lal lei do kei bang kih tange, lungtup loh phung lai paai bang kisaai veh,
(b) Sinthu siam tong ki dawng uh a, lelsiam bel phung lai nawk no samgi bang khen om hen,” na ci uh hi.

A u anau te’n zong zu leh sa tawh leptuahna kuaman bawlsak lo-in, thu gallep bang bek hong suak hi.

2. Zatual’ sihna thu:
Maangkang kumpi in Tonzaang hong sim ciangin, Zatual zong Tonzaangah om kha a, thau lawng khat a gin ciangin thakhatin khua sungah tai to pahin Phaitu tung hi. Tua panin Phaipi-ah India gam Mulam nuai va tung hi. Tua laitakin Thangkhalte pawl khat galtai a apaite na teng uh a, zu lehsa tawh zin na do uh hi. Zatual leh a lawmte 7 a sih khit ciangin a lutang uh bawm laangpi-in pua-in Thangkhal khua nuaiah ki vui hi. Kamhau’ tate Thuamlian, Lianthang, Thang khawpau leh Khuacinte’ khan’ hun sung gen ding thu tampi om khollo hi. Zatual pen thanuam mahmah a anu’ khi peuh khil sak thei zel a hih manin a pa in Bumzaang gam tawh a inntuan banah a nu in Vomsem gam piak beh lai hi.( Nu lehpa maimuh ding leh Pasian’ maimuh ding thupi mahmah hi.) Kamhau’ ta tum pen Khuacin hi a ih gensa om mah bangin, Sukte nauzaw inn luah a hih mah bangin Khuacin in tapa sal neilo-in tanu mei 2 bek nei hi. Khuacin’ sih zawh ciangin, Kamhau’ ta Haupum in Kamhau’ innpi luah hi. Tua a hih manin Khuacin’ khang mang hi.


±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±±

KHENPI 16

KHUA CIN’ KHAN LAI THU

Kamhau in tapasal 6 aneih lakah Khuacin a nau tum pen hi a au pen Haupum a hi hi. A tung a ih gensa bangin Khuacin in tapasal neilo hi. A minthang mahmah a, Tonzaang ukpipa Hau Cinkhup pen Khuacin upipa Haupum’ tapa a hi hi. Khuacin hun sung in A.D.1883 kum Maangkaangte’ hong khan’ cil hun ahi hi. Tedim khuapi kumpi in hong hal ciangin, Tonzaangah na tai to uh hi. A sanggamte in Khuacin a simmawh bawl uh hangin Khuacin in apa’ gam hoih takin na kem zo pen hi. Bang hangin tua bangin simmawh bawl se uh hiam cih leh, Khuacin pen kamsiatna tawh a nu’ sung panin pianpih hilonapi a khel hong bai laizang hi. Aman zong a kisimmawhna la hih bangin na phuak hi:-

(a) Khuakim a ka ciin maang te’n, Pheiphung va bang bai ci e,
(b) Pheiphung va bang ka bainua-in, leido zingdai bang nawk inge, do sumlu mualah sua’nge,” na ci hi.

A.D.1876 kumin Pawite Hualngo leh Zahaute in, Tonzaang hong sim uh hi. Khuacin vaihawm ding a kipat kum, A.D 1871 kumin Lusheite dopih dingin maangkaangte in cial uh a, Meitei maangpa in Lusheite Vannuailiana dopih dingin a zolna taubel lianpi khat Tedimah na puak uh hi. Khuacin in galkap tampi kaikhawmin Tedim pan Champhai (Tonsim) a ki cihna-ah ni 2 leh zan khat lam pai-in kuan uh a, Champhai a tun uh ciangin kulhpi tawh hoih takin na ki um cip hi. Kulh hoih tak a kibawl sate siksanin do dingin hong kithawi uh hi. Tua ciangin Lusheite in Khuacin leh a pawlte’ omna zanin hong umcih uh hi. Khuacin’ pawlte hih munah 3 si-in, 4 liam uh hi. Maangkaangte thu zawh sa a Khuacin in Lusheite a do laitakin Meitei galte in Guite Go Khawthang na man uh hi. Go Khawthang a kimat ciangin Guite kual leh Sukte kual dah mahmah uh a, Meitei tawh bek hilo Maangkaangte nangawn tawh hong buai zo uh hi. Bang hang hiam cih leh Go Khawthang ih cih pen Khuacin’ pute taktak a hi hi. Hih bangin Meiteite’ tungah Khuacin lungkim thei mahmah lo-in Meiteite va sim zelzel hi. Meitei gam teng leh Meitei mangpa pang bel Kabui, Kom, Thahdo, leh mi namdangte’ tungah Guite leh Sukte pang huanin, khut khat tawi, khe khat tawi bang uh hi. Tua a hih manin A.D. 1894 kumin Mualpi gamah Meitei te’n kilemna thu gen dingin Meitei gun dung zui-in hong pai suk uh hi.
Khuacin’ vaihawm sungin Kawlte tawh kidona tam lo hi. Aman kum simin Phaizaang Kawlte’ omna va sim pahpah hi. Thahdo leh Guite in zong va sim zel uh hi. A u Zatual in Kaley gam ukpa kawlte’ tung panin sahadial na sang ngei hi. Hih pen Kawlte tawh ki lawmtatna khat a hi hi. Khuacin’vai hawm tawp lamin a sangamte in, a mau ang sung khualna hangin buaina leh haksatna piangsak uh hi. Amaute in a khua uh nusia-in khuata-ah teng uh a, Khuapi-ah buh sun leh sial liang pia nuam lo-in tuam nek uh hi.
A ngei na bangin Sukte in guite tanu khak zi dingin la pahpah uh hi. Ki ngaih, kingaih loh thu hilo-in hausa leh hausa kizop nading deihna tawh a kipi a ki teng uh hi zaw hi. Sukte tapa leh Guite tanu ki teng cih pen ute’ tanu tawh kiteng tawh akibang a hi hi. A tung a ih gensa mah bangin Khuacin pen a khe bai lengleng khat hi a, Sumkam’ naunu Lunman pen a nu leh apa’ thu amanna hangin Khuacin tawh hongki ten ciangin a lungkim zo mahmah lo hi. A hi zongin Sukte innpi zahtakna tawh ut lopipi-in ong tenpih giaiguai sam a, a nu leh pa leh a khua a tui hoih nading ngaihsutna tawhin Lunman zong hong kuankhia hi bek hi. Hun hong pai toto-in, Lunman pen Khuacin tawh lupkhop ding lungkim thei mahmah lo ahihmanin a lup ding ciangin, a nik a puan suahkhia nuamlo banah a akhut buh atau buhte zong suahkhia lo-in, tua bangin lum thei zel hi. A tawpna-ah Khuacin zong aheh hong suakin a zi tawh hih bangin la hong kipaih uh hi:-


Khuacin:-
(a) A mi kitawi phung in lam bang kitawi ven, kei zongka tawi sial lumno tawh kitawi inge,
(b) Kei zong ka tawi sial lumno tawh kitawi ing e, mim bang pianna ka phung lun lai sial inge,
Lunman:-
(a) Ih sialsial a ei phungmin ih sial takin tuan a kei pupa mah mang zaw ding hie,
(b) Tuan a kei pupa mah mang zaw ding hi e, mi phung lun peuh ang- kawi ding lungsit inge,
Khuacin:-
(a) Tuak mawh anglai damtui bang ka sim kuanin, bawhal khuan a lei do lal nawhno bange,
(b) Bawhal khuan a leido lal nawhno bange taang ka sinlai sak duang zin bang liing inge,
Manlun:-
(a) Lungtu lo ang lai a kasial, zancin sal bang lai-ah na sa’nge
(b) Mim phung leh tuun lun aw sinthu lel ve vua lungtu lo duang lai leido gam zaangno bang e,” ci-in la tawh na kikap uh hi.

England kumpi hong khan’ tawh kituakin, Sihzaang, Vangteh, Tedim, Thangkhal hong haltum ciangin, Tonzaang khua-ah Khuacinte lal uh hi. Maangkaang kumpi hong uk khit a sawt lo, A.D, 1890 kumin Khawcin si hi. Mi pawl khatte’ genna-ah, Khuacin pen Tedim a teng Hatlangte Amthang’ tanu Vung khawlian tawh kitengin kikhen kik hi. Tua ciangin Mualbem hausapa Zapau’ tanu Liandim tawh a ki khensa ki teng kik danin ki gen hi. Hih teng kua pen tawh hi ding hiam tanu 2 nei a tapasal neilo ahih manin khangmang hi kici hi.
Khuacin’ upa Haupum in, Hatzawte Tual Awn’ tanu zi-in la a, tapa khat Hau Cinkhup nei hi. Hau Cinkhup’ nu Tel Ciin pen numei tampi lakah a pil mahmah khatin ki gen hi. Paunak nangawnin ki gen a, “Tel Ciin bangin pil le ucin hoih ding hi ven,” kici liang hi. Khuacin a sih khit ciangin, ukpi ding a ngeina bang hi leh Hau Cinkhup ding hi a, Hau Cinkhup neu lai lua a hih manin a u anaute in ukpi pia nailo uh hi. Tua a hih manin apa no Thang Khawpau in tawm vei sung ukpi a sem hi. Tua hunin Maangkaang kumpi in hong uk khin hi. Hau Cinkhup hong khan’ zawh ni khat ni-in, Hatzawte Am khawkam makai-in, Sutpawng khua sim dingin a kithawi ciangin Hau cinkhup in nung delhin khuamualah aphak ciangin, “Pu aw kuan kei ta peuh un, Maangkaang kumpi in hong thei leh dik hong salo ding hi,” ci-in a khoh hangin Awn Khawkam in, “Na lau leh ciah kik lel in cik mahin Sukte tawh gal bawl khawm ngei ke’ng,” ci-in kamsia tawh a cih ciangin Hau Cinkhup zong lungkim lopi-in ciah kik hi. Am Khawkam’ pawl teng galsim dingin va kuan veve uh a, Sutpawng khua a sim uh leh tampi that bek thamlo-in tampi mah hing matin hong ciah kik uh hi. Amau pawl a liam a bai omlo hi. Tonzaang khua hong tun khit zawh uh a sawtlo-in, Awn Khawkamte’ galsimna thu Tedim a om Maangvom pa in a zak ciangin, “Gallu khempeuh leh na sal mat khempeuh uh Tedim khua-ah hong puak ta un,” ci-in zasak hi. Amau zong gallu uih lutlut leh a salmat teng uh hong puak pah uh hi. A gal lu teng leh a salmat teng uh Maangvompa in a muh ciangin khasiat mahmah a hihmanin kap hi, kici hi. Mangvompa in lai khat gelh pah a, Galkap mangpa’ kiangah galkap tampi ngen hi. Galkapte Tedim hong tun ciangin laitaite paisakin, “Tedim gam a uk nei khempeuh Tonzaangah hong kikhawm un pawpi khat ki bawl ding a na lamdang tampi hong kilak ding hi,”ci-in thu zasak kawikawi hi. Amau zong Maangvompa’ cih mah bangin kikhawm takpi uh a, Khuanawl sang inntual zaangah sakol tungtuang pawl khatte in, sakol lamsakin a muh nop huai theithei kilakin muhnop sa takpi uh hi. “ A omlo na om uh hiam?” ci-in kidong a, “A omlo om kei ung, ukpi khempeuh kim gai ung,” a cih uh ciangin, “Tu-in nitum ta a hih manin khawl phot ni in zing ciang tu a sangin a muhnop huai zaw hong kilak lai ding hi, zing ciang kimtakin hong pai kik un,” ci-in khem uh hi. A mau zong kumpite’ khemna a hih lamtak theilo-in zing ciang bang hong kilak lai zen tam maw, ci-in ciak dekdakin lawp thei mahmah uh hi. A zing ciang a Kumpite’ pawi lah hih a nuai a bang a hi hi.

4. Kumpite in Tonzaang sim uh:
Khuavak ma-in galkap khempeuh in Tonzaang umcih uh hi. Vaikuan ding hong pai masa peuhmah na kapin a khua sung vua omte innnuai tawnga bute nangawn a muh peuhpeuh uh kap uh hi. Thauging kitawlnga lo-in a om ciangin, hong kaplup khit mateng talo ding hi, ci-in ki lungkham mahmah hi. Mitampi si-in tampi liam uh hi. Tua laitakin Thangkhal panin Zatual in, a tonpih Buansiingte Liansuak in thu khat hong phawk kha hi. “Dial khat guatawnah khai-in amau’ lam zuanin pai leng hong kap nawnlo ding hi,” a cih ciangin Tonzaang upate in zong, “Tua bangin va kisin dih un,” ci-in dial khat guatawnah khai-in Thangkhalpa masa-in a na kikap loh takpi ciangin, Hatzawte Phutvum leh Suantete Liansuan zong, ciang tung khatah dial pei kawmin Maangvompa’ kiang lam manawhin hong pai uh hi. Tua ciangin galkap maangpa in thu na dong a, “Hih na dial uh kua hong bawlsak a hiam?” ci-in a na dot ciangin amau zong, “Vuandokpa’ hong bawlsak hi,” a cih ciangin galkapmangpa in pengkul tum sak pah a, galkap teng hong kikhawm ngeingai uh hi. Ni 2 a cin ciangin vaihawmna khat nei uh hi.

{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{
KHENPI 17

HAU PUM’ KHAN LAI THU

Haupum a khan’ laitakin, Tedim gam khempeuhah gal hang pen hi a, galsimna khempeuhah a makai pen hi den hi. Khanthuam’ khan’ lai-in Khuasakte Thuamson in, “Leitungah ka kihtak khat zong om kei,” ci-in kisial zakzak hi. Haupum in zong, “Thuamson peuh mah kihta ngei ke’ng, tua thamlo-in thautang khat tawh si ngei kei ning,” ci-in ki galtot uh hi. Ni khat ni ciangin Tedimte leh Khuasakte in, Thuamson leh Haupum ki kihta lo tuak uh a hih leh kikap sak dih ni, ci-in vaihawm uh hi. Thuamson leh Haupum zong hong thukim pah lian uh hi. A thukim mah bangun ni khat Lopheite khuakhung mualzaangah hong ki kap takpi uh hi. Akikap ma-un nang hong kap masa in kici tuak uh hi. A sawtna ciangin Thuamson in, “Kei mah in Khuasak a om Thuamson hing,” ci-in minsialin akap leh kha lo hi. Tua ciangin Haupum in a ngawng tum nih ka suah mateng ta kei ning,” ci-in tang delh pah a, a phak ciangin a sat leh Thuamson in sing khat na bel kha-in a sing sat kha a, tua ciangin Thuamson lau-in tai hi. Tua ciangin Haupum in, “Bang hangin taina hiam Thuamson aw,” a cih ciangin Thuamson in, “Ka thau khu lakah temta khat hong tezak a, lauthawng mah a tai hing,” ci-in dawng hi. Kikap nading a avaihawm teng in thu a khen uh ciangin Haupum zosak uh hi. Tua ni akipan Thuamson in Haupum kihta pah hi. Haupum pen galhang sahang, kihtak khat zong anei ngeilo, mi hangsan mahmah ahih lam a theisate in, Haupum’ min a kilawh nak leh, amai-ah a laulo kuamah omlo hi. Haupum in tapasal Hau Cinkhup leh ta numei Ngul Zaniang leh Cing Khawman a neih laitakin Hualngote in Ainah khua, Tonzaang leh Tungtuang khua khung lam hong sim uh a, Ainah khuate in Tedim khua va ko uh hi.

6. Tedim leh Hualngo kidona thu:
Tedim te zong vaihawmin pasal a hi thei teng khempeuh Hualngo gam sim dingin va kuan to pah ngeingai uh hi. Tedim pan gungal kahin Lenpang Khuazim tangah singsawl phutin, lamphungah na pang uh hi. Amau’ ngaihsut hunin Hualngote a suah loh ciangin amau zong cim mahmah a hih manun kikhenthangin sa hong beng uh hi. Amau ngaihsutna-ah Hualngote mun dangah pai hi ding hi, ci-in ngahsun uh hi. Hualngo te’n zong Tedimte in lamphungah hongpang hi ding hi, ci-in ummawhin galto-in thau lawnin hanla sa uh a, “Tedimte a ngap teng in nong pang un,” ci-in kiko uh hi. Tedimte in tua thu a zak ciangun a sabenna panin hong kikhawm uh a, kikap pah uh hi. Tua lai munah Tedimte in Hualngote a hausa uh 3 kap lum uh hi. Tua bangin Hualngote a makai teng a sih tak ciangun gal lel a ih sih sangin gal zo-in si leng pha zaw hi, ci-in hong hanciam pha san uh hi. Tua khit ciangin Haupum zong minsialin galte 100 khat mai-ah tailo ding hi’ng ci-in Zonglam tawh a galte uh va pum delh uh hi. Hualngote in zong na kap pah uh a, Haupum’ taltang kha-in tua lai-ah Haupum tukin si pah hi. Zonglam in zong Haupum’ luang siksanin nih vei a na kap ciangin amah zong kha-in si pah hi. A hi zongin Hualngote in a lu tan zolo uh hi. Tua kikapna-ah Tedim te’n Hualngote’ lu na tan man hi. A makai tuak uh si a hih manin galmual ki suah theilo-in daitakin innah ciah uh hi. A lawmte in, “Haupum aw, thautang khat tawh si kei ning ci hilo na hiam? ci-in a dah manun a cih hangin a natna kha lua ahih manin si veve hi. Haupum leh Zonglam a sih khit ciangin, Tedim zong a khaipi ding hong bei a, Haupum’ phu lak nading gal tampi a thah hangun a lung uh kim thei mahmah lo uh hi. Tua ciangin Mualbem khua atengZapau’ ta Vaikam Tedim khua-ah la to-in Haupum’ phu lakna-in Hualngo mi tektek 3 a thah khit uh teh, lungkim zo pan uh hi. Haupum a sih khit ciangin anaupa Khuacin in hih bangin la na phuak hi:-
(a) Ciinmaang kulsin lam zong ing sinthu deih kisut mawh,
(b) Sinthu deih ki sut mawh, do tuang lam ki zawt mawh,
(a) Sunni tum kuan ciau tu kuamah ciin aw na mel dang sa’nge,
(b) Tuang ih tun a ih tut laangmai simlei muantui phul bange,

ci-in la a phuah khit ciangin, a u Haupum Khamtung ngeina bangin, Sial leh lawi tampi tak tawh lungkim takin, a vui khit ciangin, a U’ phu la dingin Hualngo gamah va kuanin gal tampi a that hi.


TTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTT

KHENPI 18

S HAU CIN KHUP’ KHAN LAI THU S
(Tonzaang Innpipa)

Kumpite in Tonzaang a sim zawh uh a ni 3 ni ciangin Ukpi teng leh upa teng khawm a, “Kamhau’ gam a vai hawm lian pen kua a hiam,” ci-in a dot ciangin a u anaute in, “Hau Cinkhup hi,” ci-in dawng uh hi. Mi khempeuh in Hau Cinkhup hi a cih hangun Kumpite in umlo uh hi. Bang hang hiam cih leh amah pen mi genthei khat hi a, nik leh puan gina a neih loh banah, a ci a sa keu-in, nasem mi khat a hih manin hausa pi dingin umlo uh hi. A hi zongin a dot khempeuh in Hau Cinkhup mah ding hi, ci uh a hih manin, 1891 Febuary 23 ni-in Kumpite in Hau Cinkhup mat bawl uh hi. (Bang hang hiam cih leh Kumpite in amat ding alau manun a thuak hangin phamawh kei cihna tawh a sia lam sang ciangin Hau Cinkhup a ngawh uh a hi hi. Hamphatna khat hi leh Hau Cinkhup hi ci-in gen lo ding uh hi.) Tua ciangin Kumpite in Hau Cinkhup Yangon lamah paipih suk dingin ki thawi uh a, Amah zong a nungta a khua lam tung kik dingin ki lamen nawnlo a hih manin, a it mahmah a nu leh anau numei 2 geel hih bangin la na phuah hi:-
(a) Na zua laang lam cianlai leh awhkhi minthang ciaului luumsuang zah a vuum na ngai nam aw,
(b) Ka tawi zaang ni tui aw e, kamkei’ lamtan zaang gam gil al bang na man tak ding aw e,” a ci hi.

Hatzawte Phut vum leh, Buansiingte Luansuak in zui-in a innah a nu Telciin leh anau numei gel leh Khawcin’ tanu Vum Zacingte bek nusia-in lungnuam lo pipi-in paikhiatsan hi. Tedim a tun ciangin ama omloh sungin Phutvum vaihawmin Hau Cinkhup’ nu leh anaute vak nadingin tuk tha khal tha ih piak sangin an lawhta khat tek pia leng nungta zo zaw ding uh hi,” ci-in a khua a tui thukimin an lawh ta khat ciat tuk tha khal tha tangin a pia uh hi.

2. Hau Cinkhup’ neu lai sung:
Hau Cinkhup a neu laitakin apa Haupum in nusia baih a hih manin, a nu pen a beh a phung in a deihsak loh ahih si tawh, annek tuidawn takpi zong kuamah in pia nuamlo uh hi. Tua hunin Hau Cinkhupte Tedimah a ten laitak uh hi a, Annek tuidawn ahak sat ciangin, Saizaang, Dimlo, Laamzaang, khawngah gatam khawng ngenin nungta uh hi. Apate leh a beh a phung a u anau in don mello a hih manin, a zon tawm bek uh tawh nungta a tagah mi genthei mahmah inn sung pan a khangkhia a hi hi. Tonzaangah Kumpi in a mat bawl laitakin a beh a phung in a si ding a a piak uh a hih manin nungta a hong ciah kik ding kuamah in lamen lo uh hi.

3. Yangonah paipih suk:
Tedim a tun ciangin, anlim tui lim tawh vak uh hi. A an nek tui dawn hoih a hih manin a mel a sa hong zol pian pah hi. Tua ciangin Yangon paipih suk uh a, Governorpa’ kiangah puak uh hi. Kha 5 sung a kep khit ciangin Governorpa in, “Na pu napa kua hi a, kua beh na hiam?” ci-in a dot leh aman gen ngamlo hi. A gen ngam lohna la hih bangin na phuak hi.

(a) Sim salin va pai inge zaang gam lei-ah, kua tawi na hiam na phung min sial aw ci e,
(b) Tutawm hi leng ka phung min sial ve ninge, ka pianna ni bang luun e sial ngam la’nge,” a ci hi.

Kha 5 sung Kumpi innah a om sungin Khuapi tuamtuam leh galvan tuamtaumte etpih kawikawi hi. Governorpa in Hau Cinkhup kiangah thu dong kikkik a, “Hau Cinkhup aw bang deih na hiam,” ci-in a dot ciangin ka pu Kamhau’ gam mah ka deih hi,” ci-in dawng hi. “Napu napa kua hi a na beh kua a hiam?” ci-in dong kik a, Kapu Kamhau, kapa Haupum, ka beh Sukte,” ci-in dawng hi. Tua ciangin Governorpa in, “Kamhau’ inn luah ding taktak mah na hiam?:” a cih leh hi, “Hi mah ing,” ci hi. “Khamtung gamah kihtak na nei hiam,?” ci-in a dot ciangin, “Kuamah ka kihtak khat zong om kei,” ci-in dawng hi. “Tua a hih leh Tedim gam teng na uk zo taktak ding hiam,” ci-in a dot kik ciangin, “Uk zo mah ning,” ci pah lian hi. Hih thu teng a dot khit ngingei ciangin kumpi in muang zo nai taktak lo a hih manin a tuamttuam tawh ze-et lai uh hi.

4. A ki ze-etna:
Kumpite in Hau Cinkhup aw sakol tungah na tuang ngam ding hiam? ci-in a dot ciangin, khat vei beek zong sakol tungah tuang ngei nailo hi napi in, “Tuang ngam mah ning sakol khat hong pia un,” ci-in sakol khat a piak uh leh amah zong thakhatin tuang to-in tai sak pah vingveng hi. A kan ding mun 12 ah kikoih a, tua teng a kan gaih khit ciangin kia lo-in tung kik hi. A tuangtuangte’ sangin siam zaw hi. Tua khit ciangin mun 10-ah pi 4 ciangta a kan ding bawl uh a, tua teng kia lo-in kan thei lai hi. Tua bang a Kumpite in ze-etna a bawl khit uh ciangin a hanna a ze-etna-in Saphu tawh a ki bang a kihtak huai mahmah ganhing khat a nungah delhsak uh hi. Tua ganhing kihta dektak hi napin a topa in a hatthot ciangin laulo-in hong hang kik hi. A om zia leh a gamtat luhek zia amuh ciangun Kumpite in muang mahmah uh hi. Tonzaang gam a a om lai bang lo-in Kumpi’ innah anlim tuilim hong nek hong dawn ciangin a mel a sa hoihin, a pilna mahmah zong khang semsem hi.

5. Ukna Za kipia:
Kumpite in a muan mahmah khit ciangin, “Hau Cinkhup aw bang deih na hiam?” ci-in dong kik uh a, “Kapu kapa Kamhau’ gam leh a kaih ngeina teng deih pen ing,” ci-in dawng pah hi. Tua ciangin Governorpa in zong, “ Tua ahih leh na pu napa’ gam sungah Ukpi sem inla na pu napa’ siah teng kai in,” ci-in Ukpi suahna lai pia hi.
Tua bangin Ukpi suahna lai a piak khit ciangin, Governorpa in A.D.1891 June 10 ni-in galkap tampi tawh kha to sakin hong ciah a, A,D. 1891 June 20 ni-in Khamtung hong tungto hi. Tua ciangin Thangpi-ah, A.D. 1891 June 23 ni-in, Sukte, Sihzaang Ukpite leh, Capt, Rose’ maikaihna England Kumpi tawh sial khat go-in, Kilemna Thuciam a nuai a bangin hong bawl uh hi.

1. Tu ni a kipanin gal leh sa-in kuamah kinei nawnlo ding hi hang.
2. England Kumpi in galhat sahat a tuah leh thatang mah tawh huh ding.
3. Zo mite’ kisapna England Kumpi in vaihawmsak ding hi.
4. Ukpi ukna gam ciatah pupa’ kaih ngei siah teng kai ding hi.
5. England Kumpi in phiangsiah bek la ding a, Ukpite in England Kumpi’ khut nuai-ah a gam uk ding hi.

ci-in a tung a Thuciam teng lungkimtakin hong bawl khit dikdek ciangun, Hih bangin kiciamna hong nei uh hi,

“Tu ni a kipanin, Lumsan teisan tawh kithat kiman nawnlo ding hi hang,Simmi malmi’ta, Maangkang Mangvom’ ta, a ki that a kiman om thei nawnlo ding hi hang, Tua bang a a kithat a kiman ih om a a ciampel ih om leh taiteh muat, sasin muatin muat ding hi hang, hih samul pulh bangin ih minam pulh ding hi hang, ni hong kiat leh a kido, tui hong to luan leh a kido hi pan bek ni, ci-in Sial sisan sungah sial mei diahin khat leh khat si ki thehin Sisan tawh kiciamna bawl uh hi”

Tua hun a kipanin Englandte’ khut nuai-ah ki om hi. Thangpi panin galkapte in Tonzaang dongah kha uh hi. Tua bang a Hau Cinkhup Ukpi za tawh Tonzaang hong tun ciangin Pu Tuah Khawthang in la khat na phuah a,:-
(a) Zaangsim sal al bang mangsa ngalliam vontawite bange
(b )Ka gal dot a Thangmual nong suah, sinlai thelnah leeng bange,

Hau Cinkhup in Governorpa’ lai Tedim vuandokpa a lah ciangin, amah zong thakhat thu-in vaihawm pah a, Zomi, Thahdo mi, leh a u anau khawmin a innah Ukna pawi va bawlsak hi. Vuandokpa in,

F “Tu-in hih lai a om Hausa khempeuh in hoih takin na ngai un, Kamhau’ gam sung a teng khempeuh in mun tuamtuam panin siahkai om thei nawnlo ding hi. Hau Cinkhup bek in Siahkai thei ding hi. Kumpi panin mangmu hongki la bek ding a, siah tawh kisai peuhmah Hau Cinkhup lobuang kua mah dangin tawi theilo, la thei lo ding hi uh teh.”

ci-in a gen ciangin Mawngken a teng Thuamlian lungkim lo-in ding to a, “Ko zong ka khua ciat panun siah kai a nungta hilo ka hi uh hiam? Kapa Kamhau in hong piak sa a hih manin ko bang tawh nung ta ding kei vuam?” ci-in a dot ciangin Vuandokpa in, “Hau Cinkhup’ tungah na ngen unla lungkim a hong piak leh na ne bek un,” ci-in thupia hi.
Hua Cinkhup a tagah lai-in a simmawh uh bang nawnlo-in, Ukpi-ah hong om ciangin a mai-ah tang takin kuaman thu gen ngam nawnlo uh hi. Tua nung a kum kik ciangin Kumpite in gamgi bawlsakin uk sak hi. A.D.1892 kum ciangin Hau Cinkhup leh Ciin Zaniang kiteng uh a, sa-aihna a bawl uh hi. England kumpi in gal tuamtuam a neih ciangin, Thangmual a a kiciamna om bangin huh kawikawi a, England Kumpi in Germany gal a do laitakun Piantit a pai ding mi khopsak hi. Sukte leh Sihzaang in Myo-ok a suam lai in zong Kumpi panin panpih hi.
A.D.1919 kum Kuki Thahdo gam simna-ah kumpi in huhin gal zawhpih hi. A.D.1918 Kumin Khalkha gal hong om ciangin, a ukna gam panin thau lawng 2700 khwmin Kumpi na ap hi. Leitung galpi masa hunin Kumpi’ huhna sum Rs.1150/- pia hi cih thu Rundull ciaptehna na om hi. Tua bangin England Kumpi na huh den a hihmanin, Kumpi in zong pahtwina letsong tuamtuam na pia hi.
A.D.1913 kumin sial 51 tawh tong a, song phut hi. Khua lui panin khua thakah A.D 1925 kumin kituah a, sial 25 tawh tong kikin, a neih lui songte tuahin phut khawm hi.
A.D 1874 kumin Tedim khua-ah suak a, A.D 1894 May 7, ni akipanin Ukpi sem hi. Ama kum hamna leh a dam lohna paulam-in England kumpi tungah a ngetna bangin A.D. 1934 September 5, ni-in ama Ukpi za Atapa Pum Zamaang’ tungah a ap nading Phalna Kumpi in na pia hi.
Kumpi in ama dam lohna thu a zak ciangin, Khamtung Mangpi Col. Burne in A.D 1934 September 3, ni-in, va veh a, Tedim a om Vuandok Bankie in A.D. 1934 September 9, ni-in va veh hi. A natna bawlsak dingin Tedim zato Siavuanpa leh zato nasemte pai uh a, a cing dingin Sgt. Thangtun’makaihna tawh Tedim palikte a paisak hi.
A.D.1934 September 10, Ni-in amah in hong nusia a, a sih ni-in zogam sung a om zum khempeuh ni 2 sung kikhak hi. A sih ma A.D.1934 September 9-14 ni dong ni 6 sung vanpi mau suak hi, September 14 ni-in ki hing lap a, A.D 1935 April kha ciangin, a tapa Pum Zamaang in a beh a a phung a u nau a khua a tuileh a gam sung mi tampi tawh lungkim huaitakin a vui uh hi. Pum Zamaang leh a sangam a u leh a naute in sial 75, lawi 18, bawng 11, leh sakol 1, tawh kuasah a sat uh hi.
Ama khan’ hun sungin Khamtung ngeina a hi gal-aih, sa-aih, ton leh lam, zunun sanunte a khit banah a zum inn ding Tonzaang innpi huang sungah, a tuam vilvelin dawl 3 a pha khat lamin innka dolcial dawhin, a huang khempeuh leisek kulh tawh um hi. Tua banah Tedim khua-ah A.D 1920 kumin zum inn ding dawl 2 a pha inn khat lam a, Pum Zamaang in Ukpi a sep hun sung dongin vaihawmna innin ki zang hi.
Hau Cinkhup in Kamhau Ukpi a sep sungin, anau nu’ pasal Vum Khawpau upapi sem dingin Laitui khua panin Tonzaang khua-ah pi hi. Vum Khawpau a sih khit ciangin a tate in apa’ za luah to-in Ukpi’ hun bei dong Ukpi na sem to suak uh hi.

Hau Cinkhup’ kaih siah leh saliangte:-
Kam Hau’ kaih banah:
1. Mu kha veng
2. Vaphual mul khat.
3. Ken khuai nun
4. Siah neu bung 2
5. Innpi alam ciangin mi khempeuh in sepsak
6. Gam sa liang banah sakuh liang kaih beh
7. Sai man om leh a hapak lang khat
8. Cingpi man a om leh a ki khat
9. Gal man khat (A hing mat) zuakin aman seh 3-ah khat
10. Sialsiah kici kum 3-ah khat vei, Hausa teng in Ks.6. Upa te’n Ks.4. a zom in Ks.3. pazang te’n pia lo. Nautaang mi khat in Ks.1.
11. Kuangtum, daktumte, pa zang khua khatah 2 ta a om te’n pia lo.

6. A nalamdang neihte:
1. Thangho pi’ Phihtu kuangpi 1
2. Ngalngam thawl hu 1,
3. Thangpum’ man takok lam 9
4. Saiha bing 1
5. Sawmsiing khipi gui 1
6. Tonkai kici Langza’ dak minthang
7. Mualpite’ zamkaang
8. Mantuang’ Zam minthang
9. Cingpi tunga pasian’ tuktehna kici 1
10. Ni tui ai nam 3,
7. Kumpite’ pahtawina:
1. Suaisa luai =K.S.M
2. Saksang gal simna pan 1. D.S.M
3. Thauka lawng 2.
4. Pistol 1
5. Ngunnam 4
6. Saithau lawng 1

8. Minphatna Mualsuang tung pan:
1. 1889 kumin 8 vei a ging thei thau
2. 1899 kumin Thauka lawng I
3. 1901 kumin ngun nam 1
4. 1917 kumin khamkhi 1
5. 1918 kumin Saithau ka lawng 1
6. 1919 kumin Pistol 1
7. 1919 kumin 1, I.D.S.M Medel

Khat vei sial 50 tawh tong hi. Amah pen mi dah pen khat leh a khua nung lamah mi nuamsa pen khat hong suak hi. A zi Ciin Zaniang in tapasal khat leh ta numei Pum Zamaang leh Lian zacing hong neih khit ciangin sihsan hi. Tua Khit ciangin ih ngeina bangin zikik Vung Khawman hong nei kik a, ta pasal 3 nei-in, 1. Hau Cinpau, 2. Kam Cinthang, 3. Lian Cinthang, leh tanu mei Ciin Khawlun nei hi. Ih Zo ngeina bangin a zikik tawh inn tuan a, a Ukpi za atapa Pum Zamaang pia hi. A inn tuan zawh a sau vei lo-in, a ci na-in a gim mahmah ciangin a innpi-ah kipua sukkik a, A.D 1934 September 10, ni-in Leitung paisan hi.
Pum Zamaang in apa Khamtung ngeina lui a om khempeuh tawh a kim theih nadingin, Sai, Zaangsial, Vaphual leh gan namkim tawh pusuah hi. Sial bekbek 100 leh, ganhing namkim kawsah satin, a Uk sung khua 126 a om thau khempeuh leh pasal ngalhat khempeuh in va galin ngeina om khempeuh sun 3 leh zan 3 a hih khit ciangin lungkim takin vui uh hi.

QQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQQ

KHENPI 19
S PUM ZA MAANG’ KHAN LAI THU S
(Tonzaang innpipa)

Pum Zamaang 1894 kumin suak a, 1934 kumin a pa hau Cinkhup’ za laihin Kamhau’ gam ukpi na hong sem hi. Tedimah Kawllai tan 4 ong hi. Pilna siamna vai hawmna-ah ama khan’-in lai tawh na sem thei ta hi. A masa-in Mualnuam Khua hausa Thawnglian’ tanu tawh hong kiteng masa uh hi. A sawt lo-in a zi a sih ciangin, sau veipi sung meigongin om hi. A sawtna ciangin Mal gam a hausapa’ tanu Ciin Khawman tawh 1934 kumin kiteng uh a, tapasal 5 leh numei 3 nei hi. A tate in:-
1.Khup Khenthang, 2. Sian Lianpau, 3. Khup Dodal, 4. Pau Kapthang, 5.Kham Zadalte a hi hi.
Apa’ dam loh ciangin ama ngetna leh England kumpi’ phalna om bangin, 1934 September 5, ni-in apa’ Ukpi za ama tungah ki ap hi. England Kumpi in Ukpi za apiakna a nuai a bang a hi hi.




































Pum Zamaang in Ukpi a sep a kipanin apa’ gam teng leh a siah teng luah to hi. 1936 kumin, Maangkaang kumpi’ Silver Jubilee hunin min phatna A.T.M ngah hi. Japan gal ma hunin, K.S.M minphatna ngah leuleu hi. Ama khan’ hunin Phaitu khua hausa Lian Khawmaang leh Kappi khua hausate tawh siah thu huhau-in thu a kineih uh ciangin, apa’ kaihsa siah bung 2 panin maangkaang kumpi in bung khat lakkhiat sak cianga a lang hong kiam a hih manin, dah mahmah hi. A pu Kamhau in a tate a inntuanna siah neu saliang leh tuk tha, khal tha, a tu atate’ khang dongin anek ding a kaih dingin apiak hinapi in, ama siahte hong kiam ciangin Ngennung, Thangkhal, Mawngken, Bumzaangte’ siah kaih teng, amau kaisak nawnlo-in, sut kik hi.
Tua thu hangin a u anaute lungkim lo uh ahih manin, khat leh khat kitel khialhna om banah, kithah kisuam ding dong ngaihsun uh hi. Tua bang a hong om asawt lo-in leitung galpi nihna hangin, Japante in Kawl gam hong la uh hi. Maangkaang kumpite in Khamtung gam sungah gal nangin, tua hun sung tengin aman Ukpi na mah semin, hoih takin vaihawm hi. Maangkaang kumpite in Khamtungah Japante nan ding a ngaihsut tak ciangun 1943 kum ciangin, Tedim huandok Kelly in vaihawmin Khamtung ngeina bangin, sial leh Bawng Tedim khua-ah hong ban hi. Tua bangin gal vai nakpi-in hong vaihawm ciangin, Tedim gam sung ukpi teng Kamhau’ gam ukpipa, Pum Zamang, Sukte gam Ukpipa Thawng Zakhup, Guite hausa, Thahdo hausa, leh Kamhau gam hausa khempeuh zong tua gal vaihawmna-ah ki hel uh hi. Tedim Vuandokpa sa bansa hawm dingin kei mah tavuan hong kipia a, keimah (Thang Zatuan Mualpi khua) (kudai) pumpi mahmah pai-in sial leh bawng 10 sa a ki hawm bangin ka hawmsak hi. Tua khit ciangin Tedim manglai sang innpi-ah, vaihawm khop masakna vuandokpa in hong samin, a masa penin thu dotna ki bawl masa hi. Thahdote a dotna-ah:- “Tu-in dai-ah gal om a hih manin bang ci vaihawm leng gal kizo thei ding hiam?” ci-in a dot leh, Thahdo khempeuh’ tang dingin Awn Khanmaang in, “Ka khua ka gam ciat vua nidang ka pu kapa’ nek leh kaih ngei teng hong ngah sak kik zo le ucin vai ki hawm zo pan bek ding hi,” ci-in dawng hi. Tua bangin khat khit khat abanbanin dong a, Malgam Guite tangin, Tuimui khua hausa Kham Zathang in genin, abanah Sukte, tua khit teh Sihzaang, Kamhau ukpi teng leh hausa teng in, ih thu, thu khat hi hen a cih uh hangin, hi theilo-in a tuam ciatin dawn kikna ki nei hi. Kamhau gam panin Muizawl Thang Zakam in, Tonzaang khua panin Cin Zalian te’n a banbanin gen to uh hi. Tuate in Thahdote’ dawn bangin amau’ phat tuam nading ciat tawh a dawn ciangun Vuandokpa in, “Ih dai-ah gal om a hih manin bang cih leng ih tu ih ta hung zo ding, kem zo ding ih hiam? cih bek vaihawm hi hang, mi khat gil vah nading vaihawm hilo hi hang ih tha neih zahin nangin do ni na cih uh leh ci un, nong huh zawh kei ding leh hong huh zo kei nung nong cih ding uh hi lel hi. Kumpi in hong nusia leh na vokna ak uh, na mim na taang uh, na zi natate uh Japante’ khut sung tungkhin gai ding hilo a hiam? ci-in hong beisak hi. Tua khit ciangin kua mah in dawn nading mel theilo uh hi. Tua bangin ni 3 tualpi-ah kikhawmin thu khensatna kinei a, Tua in Chin Levy phuanin, ih gam ciat panin gal nang ni, ci-in thukim uh hi.
Tua khit ciangin upate ukpite makai-in mi telsak uh hi. A vaihawmna in:- (A)Levy leh (B) Levy ci-in nam 2-in khen uh hi. (A) Levyte galmai-ah pai-in gal nang pawl hi a, (B) Levy pawl in a khua a gam ciat panin amau thau ciat tawh khua leh khua kikal hu ding pawl ahi hi.
Thahdo gam sungah Commander Awn Khannang, Tonzaang gam sungah Vung Zacin, Khup Zatung, Thang Zakam, Muizawl Sukte gam panin, Thawng Zakhup, Hau Zalian, Sihzaang gam sung panin Lam Khawmaang, Lian Thawng, Maangpum, Thianpumte makai-in kiseh hi. An nek tui dawn puak ding hong kisap ciangin sakol khempeuh amau sakol ciat uh tawh sakol Levy phuan uh hi. (Transport Levy) Tua bangin a vaihawm khit uh ciangin Ukpi Pum Zamaang pen gal vaihawmpi hong suak hi. Khua sung ngal hat khempeuh in motor lam to-in na sem khempeuh tungah amah contractor ahi hi.

1. Tedim Cikha Motor lam tawhna:
Pum Zamang in Ukpi a sep sungin Kawl gam Zaang lei-ah Japan a tun hun sungin England Kumpi galkapte in Imphal-ah phualpi sat uh hi. Imphal a om Maangkang galkapte in Japante do nadingin Imphal Tedim lam Motor lam tawh ding sawm uh hi. Motor lam tawh kisai-in, Operation of U-Go sitsengi makai-in Lt.Col.Mutachi leh galkap dangte leh maang dangte vai hawmkhawm a sep ding a hi hi. Motor lam tawh nading mun a zon ciangun Imphal-Cikha-Mauvom-Zampi-Lentang-Buanli-Tuithang-Meitei gun kan tannin Tedim tun dingin geel uh hi. Tua lampi tawh nadingin mipi’ tha tang tampi ki sam ding a hih manin, Falam Maangpi Neilor in Pum Zamang’ tungah a uk sung mite’ thatang tawh huh ding a ngen hi. Pum Zamaang in Neilor’ kiangah, “Imphal pan Tedim dong a ki to ding Motor lampi pen Tonzaang khua hong tot kei ding leh Ka uk sung mite’ thatang tawh kong huh sak zo kei ding hi,” ci-in na nial hi. Neilor in, “Koi teng zui leh deih na hiam,?” ci-in dong a, aman, “Imphal-Cikha-Tuikhiang-Mualkawi-Nakzaang-Tonzaang-kantanin-Tedim tunsak ding gen hi.
Ama gen bangin Motor lam tawh ding thukimna nei uh a hih manin, Imphal panin Nakzaang ciang galkapte in to uh hi. Nakzaang panin Tedim ciang, Kamhau Uk sung in to hi. Hih Motor lam tawhna-ah Kumpi lam panin, engineer lam a siam Capt.Bakely. Mr.Author singh, Mr.Suvon singh, Mr.Davidte makai hi. Motor lam tawhna Imphal panin Tedim dong 1942 kumin kipanin kum khat sungin ki zo hi. Pum Zamang’ pilna leh ngaihsut siamnate’ hangin, Tonzaang khua kantanin kito a hihmanin, Tonzaang gam adingin Khan’tohna lianpi hong suak hi.

2. Pinlong kikhoppi masa 1946:
Kawlgam a teng kawl mite leh, Mualtung a teng Zomi, Kachin, Shante tawh, Ki pawlkhopna bawl ding ki geel a, Pinlong khua-ah Tedim tang mi a pai dingin, Tonzaang ukpi Pum Zamang, Falam tang mi dingin Lumbang Ukpi Hlur hmung, Hakha tang mi dingin, Ukpi Kiomangte Pinlong khua-ah 1946 March 23, ni-in tung uh hi.
A tun nitakun Mualtung mi, Zomi, Kachin, Shan, tangmi teng in kikup khopna khat nei pah uh hi. Zomi tangmi Ukpi 3, Shan tang mi Sawbua 3, Kachin tang mi 1, kah uh hi. 1. Kachin tang mite in-(1) Sama Duaw Sinwa Naung. Shan tang mi panin-(1) Soa Hkun Kio,(2) Soe Swe Taik, (3) Sea Monte a hi uh hi. Tua kikhopna Soe Swe Taik in makaih a, Zaang sung a teng Kawl mite tawh kipawl ding leh ki pawl loh ding sau veipi sung kikupna a neih khit uh ciangin, Englandte’ khut nuai-ah ih om sangin Kawlte tawh kipawl khawmin suahtakna la leng, Mualtung mite’ adingin phattuamna leh khantohna tampi om zaw ding hi, cih thu khensatna hong nei uh hi.
1946 March 24, ni-in Tangmi khempauh thu kikupna bawl uh a, Kawl mite in, Ni dang England kumpi hong uk hun sungin eite khat leh khat kitheihna, kitom kikhualna ih neih loh hangin, eite gam khat mi khat, sa khat ih hih manin, tu hun ciangin khat leh khat ki-it kilem a kipawl theih ding kisam ta hi. England kumpi’ khut nuai-ah innteng sila bangin, bawlsiatna tuamtuam ih thuak ciat hi. Tua ahih manin kipawl khawmin England kumpi’ khut sung panin suaktakna la leng, ih gam ih mite’ pilna khangto zaw ding hi. Cih thu sau veipi kikupna hong neih khit uh ciangin, Kawl mi leh Mualtung mite kipawl khawm a England kumpi’ khut sung panin suahtakna lak ding thu khensatna hong nei uh hi.
1946 March 26, ni-in Mualtung gam teng a uk, Mr, Stevenson in, Mual tung tang mi khempeuh samin a thu genna-ah, “Kawl mite in suahtakna la ding uh hi. No, Mualtung mite pen kawl mite sangin niamzaw na hih manun, Kawl mite tawh suahtakna na lak khop uh hangin, kawl mite’ khutnuai-ah haksatna tuamtuam thuak ding hi uh teh, Ko hong uk le ung Kawl mite tawh kikimin hong khangto sak ding hi ung,”ci-in a zol hangin, Mualtung mite in kam khat zong dawng kik lo-in, thu kikupna lungkim nasa bul phuhin na om uh hi.
1946 March 27,ni-in Kawl mite tawh kigawmin suahtakna lak khop ding, leh a kisam thu tuamtuamte kikupna nei khawm uh a, akisam teng sepkhop toh dingin thukimna bawl uh hi.
1946 March 28, ni-in, Mualtung teng a uk Mr. Stevenson in mualtung mite tang mi teng na sam kik a, a thu genna-ah, “No mualtung mite adingin gam khat leh gam khat na kikawm nading uh Motor lampi kong tawhsak ding uh a, Zo gamah annek tuidawn a kicin zawk theih nadingin kong sepsak ding uh hi. Kawl mite sangin ko, muanhuai zaw ding hi ung.” Ci-in thu tampi tawh na zol leuleu hi. A hi zongin Mualtung mite in kam khat zong dawng kik lo-in kikhen uh hi.
1946 March 29, ni-in kikuppi khat bawlkik leuleu uh a, Kawl gam sung a om minam khempeuh kipawl khopna neih ding leh, tua kipawl khopna-ah makai dingin, Soo Swe Taik leh thuzekpi dingin tang mi khat tel uh hi. kipawlna taang sum dingin Pu Hlur hmung in Rs,50/- pia pah hi. Hih kipawl khopna kip a man khit uh ciangin a khat veina Pinlong kikhoppi kiman hi.
1946 March 30, ni-in Zomi tang mi teng Pinlong panin Taunggyi tung uh a, a tam sungun Taunggyi mangpi Mr.Lich in Zo mite samin, “No, Zo mite England kumpi in hong uk suak ding hi ung,” cih zolna thu tampi a gen hangin, bangmah dawnna mel neilo-in om san lel uh hi.
946 March 29, ni a a kibawl lungkimna, thu khensatna pen, tang mi teng bek lungkimna hi a, mipi’ lungkimna kisam lai a hih manin tang mite in a mau’ gam ciat uh gen a mipi ‘thukimna a nih veina Pinlong kikhoppi-ah puak kik ding a hi hi.
Pinlong kikhoppi a a kah Zo mi tang mi teng in amau’ gam sung a khuapi a hi, Tedim, Falam leh Khalkha a tun uh ciangin, Gam sung huam ukpite leh, mipite khawmin, 1946 March 29 ni a, Pinlong khua a kawl mite tawh ki pawl khawm a suahtakna lak ding thu, KIPAWLNA KIP a bawlna thu a gen uh ciangin mi khempeuh ki thukim ciat a hih manin, mau’ gam ciat panin kipsakna lai bawl uh hi. Tua Mipite’ lungkimna thu a nih veina Pinlong kikhoppina a puak ding a hi hi.

3. A nih veina Pinlong kikhoppi:
Falam mangpipa in 1947 January 24 ni-in, sapna lai angah bangin, a nih veina Pinlong kikhopna-ah a kah ding Tedim gam tangmi, Saizaang ukpi Thawng Zakhup, Falam gam tangmi Lumbang Ukpi Hlur hmung, Khalkha tangni, Ukpi Kio mangte leh kam phen dingin Vum Khawhau, Savut, ngunte-te 1947 Febuary 2, ni-in Pinlong va tung kik uh hi.
1947 Febuary 7, ni-in kawl tangmite leh mualtung tangmite in, 1946 March 29 ni a ki bawl Kawlgam sung minam tuamtuam khempeuh ki pawlna kum khat cinna pawi bawl khawm uh hi. Tua kipawlna-ah gam tuamtuam panin, minam tuamtuam mipite in Kawlgam sung a om minam khempeuh kipawl ding a lungkimna thu a zak uh ciangin hih kipawlna kip tak leh kho tak a letsuak dingin lungkimna leh kipsakna nei uh hi.
1947 Febuary 9, ni-in, Bogyoke Aungsan Pinlong khua hong tung hi. Tua nitak mahin Zo gam tangmi 3-te tawh, kikup khopna nei pah uh hi. Tua lai-ah Aungsan in, “Kawl mite leh Mualtung mite Englandte’ hong khen khapna hangin mun tuamtuamah omin gal leh sa bangin om hi hang, A taktakin Kawl mite leh Mualtung mite pen Monggolia minam Tibet gam pan a khangkhia, u khat, nau khat hi hang, Kawlgam ih tun ciangin lampi tuamtuam tawnin mun tuamtuamah minam tuamtuam a suak hi bek hi hang, tu-in hun kikhelna zui-in khat leh khat, ki-it kilemin, kipawl khawm a ih om theih ding hun hong tung ta hi,” ci-in thu tampi kikum khawm uh hi.
1947 Febuary 10, ni-in Pinlong kikhopna munah, Aungsanin a thu genna-ah, “Kawlgam sung a teng Kawl mite leh, Mualtung mite a tuam a om ding hilo-in, Kawlgam sung a om minam khempeuhte in, haksatna a om leh thuak khawm, nopsakna a om leh nuam a sa khawm dingte hi hang, tua bangin ih ngaihsut theih leh ih gam ih lei hong kipin khantohna hong om pan ding hi. Unau khat ih hih mah bangin, ki-it kilem a lungsim khauh tawh ih kipawl khop theih ding thupi ding hi,” ci-in thu tampi gen hi.
1947 Febuary 11, ni-in, Pinlong kikhop kibawl kik a, tua sungah Kawl gam sung minam khempeuh tang dingin alan (Flag) bawl ding thukimna hong nei uh hi. Aungsan in Kawlgam suahtakna ih neih khit ciangin khantoh nading nasepna leh, ki ukna a zat ding thu tampi gen hi. Tang mite in a thugente sang thei mahmah uh a hihmanin, Pinlong thukimna bawl thei-in lung damtakin nitak an hong nekhawm uh hi.

4. Pinlong Sachoh:
1947 Febuary 12, zingsangnai 11, hunin, Pinlong khawmpi a thu kikupna lianpi nam 9-te, ki lungkim ciat hi. Tua ahih manin PINLONG THUKIMNA LAI BUPI sungah Kawl mite leh Mualtung mi tangmi teng in a min uh hong thuh ciat uh hi. Tua sungah Aungsan tawh mi 23 ki hel a, Zo mite tangin, tang mi a pai teng in min thuhna nei uh hi. Pinlong kiciamna thu 1947 Febuary 12 ni pan kipanin hong kipin tua ni pen Minam khempeuh kipawl ni UNION DAY ci-in kum simin zum khempeuh kikhak hi.
Kawl gamah kikhopna a om ma-in England kumpi in Pum Zamaang thu khat dong hi. A thu dotna-ah, “Mualtung mite pen tei nailo na hihmanun, maangpi Stevenson tawh vaihawmin, hong tu leh na ut hiam,?” ci a adot ciangin, Pum Zamaang in, “Hong kikum phot nung,” ci-in na dawng hi. Mualtungmi teng zong kikum ngei-in, Kawlte’ khut nuai-ah ih om sangin ut zaw hang a ci mi ki tam zaw hi. Hih thu Kawl kumpi in theisim a hihmanin, Pum Zamaang sam simin, “England kumpi in bangbangin bong khen a hi zongin um kha kei in, No’ deihna leh ko’ deihna gawm khawmin ngun kuang, kham kuang, sawk khawm leng, ko’ thu, no’ thu cih tuan omlo-in, no’ deihna a hi zongin, ko’ deihna a hi zongin kimang ciat ni. Nek leh dawn a om leh a ki bangin ne khawm dawn khawm ding hi hang,” a cih ciangin thukimin na mang hi. Tua zawh Kawlgam in suahtakna ih ngah khit ciangin, kitelna tawh gam ki ukna hong kipan a, 1948 kum ciangin Kamhau gam ukpipa in na hong sem nawnlo hi.
A hi zongin, Khanthuam khang akipanin Kamhau gam Ukpi a hihmah bangin, A Ukna siah a kaih hong bei ciangin Kawl kumpi in Ks, 70.000/- tawh zawzi pia hi. Tua khit asawt lo-in Kaley myo-ah, B.O.C Agent hong sem hi. Ukpi na asepnawn loh hangin, sum ngahna lamah ukpi na asep sangin sum tam ngahin lungdam huai hinapi in, kum 1947 kum sungin THVP kici thu hoih vaihawm pawlpi a kici pawlpi na khat hong phuan khia hi. Tua khit asawt lo-in, 1948 November 10, zankim laitakin Tedim khua-ah hong nusia a, A luang Tonzaang innpi ki tunin, ngeina bangin lungkim huai takin kivui hi.

µµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµµ

KHENPI 20

PIANCIT PAINA THU
(1917-1918)

Leitung galpi khatna 1914 Kumin piang a, tua gal kidona-ah Englandte tampi si-in Kham dangka Pound 900 Million val bei hi. England leh Franch kipawlin, Franch gamah a kisim laitakun Englandte in amau’ huhna gam tengah huhna mah ngen kawikawi uh hi. Tua hunin Ih Kawl gam England Kumpi in hong uk khin a hih manin, Kawl gamah zong huhna hong ngen kik uh hi. Sukte gam, Kamhau’ gam, Sihzaang’ gam tengah huhna ngen dingin Mawlaik panin Deputy Commissioner D.D.F.O.Lowler 1917 January nipi masa sungin Tedim hong tung hi. Hih Ukpi 3 sung tengah ki kaikhawmin, gal huh ding gen hi. Amasa-in Ukpite in nanial uh hi. A hi zongin F.O Lowler in, 1891 June 23, ni a Thangpi a kibawl, kiciamna bulphuhin huhna hong nget ciangin, Ukpite in nanial ngam nawnlo uh hi. Hau Cinkhup makai-in Ukpite in amau’ uk sung ciatah mi kaihkhop sakin, Sukte gam panin mi 250, Kamhau’ gam panin, mi 700, Sihzaang gam panin, mi 83, a gawm mi 1033 ngah sak uh hi. A kingen zah sangin a tam zaw ngah sak uh hi.
Gal huh ding a apai mite Tedimah kha 3 sung nasep sinsak phot uh hi. Kha 3 sung a man khit uh ciangin inn lamah kha lang sung ciah khuan pia uh hi. 1917 May 15 ni-in gal huh ding mi 1033-te Tedimah kituah uh a, Franch gal mai a na sem dingin, Tedim khua panin anuai a bangin pai uh hi.

1917 May 27 Zingsang nai 10:00 Tedim panin Dimlo-ah giak uh hi.
1917May 28, Dimlo panin Thangpi-ah giak hi.
1917May 30, Tulsuk panin Kawlpi-ah giak hi.
1917 may 31, Kawlpi panin Gunkhawm tunginGunkhawm pan in tumtheih a tuamtaum tawh na muak uh hi.
1917 June 1, Gunkhawm panin Tembaw tawh Myanyan June ni 4 ni-in Tung uh a zan thum tam uh hi.
1917 June 8, Myanyan panin Yangon tung uh hi. Sya Po tha in zing an nekpihin France pai ding teng, zatep bu nih, Khakkhi puan ak khat tek, pheituam khat, puanak tungsilh khat mainul khat leh sunsiah phel khat tek pia uh hi.
1917 June 9, Zogam panin a ki kha sukte tawh mangpha kikhakin, Yangon pan Tembaw tawh ding khia uh hi. 1917 June 13,Nitak nai 5:00 India Khuapi Culcutta tung uh a, Kei-zaangte Khoigin a kam sung meima-inZato kahin Zato panin si hi. A luang mei tawh hal ding deihlo uh a hih manin, Vung Zakham maikai-in Khuapi tai 15 a ki gamlatna-ah vui uh hi.
1917June 24, Nitak nai 5:00 Culcutta pan Meileng tawh Bombay pai hi.
1917June 28, Nitak nai 6:00-ah Bombay khua tungin Zato-ah ki ensak uh a, khua vot thuak zolo mi 15 ciah sak uh hi.
1917June 29, Nitak nai 3:00 Sente’ Tembaw tuangin Bombay pan ding khia uh hi. Arabia tuipi tungah ni 13 sung paisuak uh hi.
1917 July 14, Nitak nai 5:00-in Eden huan tung uh a Inn sung lutpah theilo uh hi. Nai.7:00Pm, ciang lut thei. uh hi.
1917 July 17, Eden pan Tembaw ni 4 sung pai uh a, Izipt gam Suez canal zuan uh hi. 1917 ni 21 ni-in, Suez tung uh a, Tua kikal sehnel gam bekbek a hi hi. Suez canal pen Englandte’vanleng phualpi hi a, a galvanlengte uh muhnop sa mahmah uh hi.
1917 July 26, Nitak nai 6:00 Suez Khuapi panin Meileng tawh pai uh hi
1917 July 27, Zingsang 8:00 Egypt gam Alexandria khuapi tung uh a, nitak lamin Tembaw tawh paisuakin Italy gam Toronto khuapi tungin nisat mahmah na mun hi a, amau’ suan tawm singkung bek po hi. Sing ham mahmah hi. Tui nisa-ah lumsak masa-in tua khit ciangin meitungah suang pan uh hi. Sing kung tungah Toktol tam mahmah ahih manin, Toktol khua ci-in ciamteh uh hi.
1917August ni 6 ni-in Toronto khua panin meileng tawh ni 8 sung pai-in, Moh leh niantui bekbek tawh vakin nuamsa mahmah uh hi.
1917August14 ni Franch Khuapi Marselles a tun uh ciangin, Khasum Rs. 50/- Oversea Allowvance Rs. 100/- sang sak uh hi. Sukte leh Sihzaang mi teng, No.61 Labour Corp min pia-in, Kamhau’ mi No. 62 Labour Corp min pia a, Capt, Rund-all in uk hi.
1917 Aug 24, Marselles khua panin meileng tawh ding ding khia kikin, England leh Germanyte’ kikapna mun Bikot camp 1917 August 27 ni-in tung uh hi. Tua lai-ah nasep laitakin, Tonzaangte Neng Zalang in khutlet bomb khat puakkhamsak kha a hih manin, mi 6 liamin tuate Zato pension kipia hi.
Bikot camp panin Brazil-ah ki tuah kik uh a, tua campah a om sungun sun leh zanin thauging bekbek kawlmim kanpuak ging bangin tai 100 huam sung, thautang san ziahzuah ci-in lim gen mahmah uh hi. Piancit paite pen galkap hilo-in vansiate khawmtuah, galte’ zat ding thauvui thautang annek tui dawn, a suah a sang leh a kisam bangbang asem uh a hi hi. Tua bangin a lauhuai galmai samai-ah lungleng khuangai-in a om sungun, a ki hehnepna-un, Alexandria khua a a om sung vua, Gualkhate tawh tuipek a kidemna uh khawng, Arabia tuipi tung a nawk lai vua, amuh uh ngasa inn ciacia a phate kikumin holim mahmah uh hi.
Alexandria a om sungun Gualkhate tawh tuipek kidem uh a, Gualkha galkap 9, Zato kipuak a hih manin, tuipek ding kikham hi. Arabia tuipi kantanin, tui hualte nasia lua mahmah ahih manin, Motor kham bangin khamin an ne zolo tui dawn zolo-in a om laitakun inn ciacia, saipi ciacia a pha ngasa (Whale) gual khat ciangin tul val bang a pha ding tai 2 sung bang, nisuahna pan nitumna lam manawhin a tai hanhan ngasa a muh uh ciangin lamdang sa-in muhnop sa mahmah uh hi.
Bikot khua a om lai-un ana seppih uh midangte tawh, lungnop nadingin bawlung kidem zel uh hi. Tua kidemna-ah na zo uh a hih manin, Piancitte in lamdang sa-in a pahtawina uh Lian Zakham in a nuai abangin la na phuak hi.
(a) Piantui a zal mi zatam te’n, kua’ vontawi bel hiam ci e,
(b) Kua’ vontawi ci’n khau bang sut ing, puvon ngo sal bang lange,

Hih bangin ihpu ihpate ahunhun amunmunah, midangte’ sangin a hatnate uh na lakkhia uh a, mite’ zahtak leh pahtwi-in na om uh hi. Bikot campah a om sungun, England galkap suah theih nadingin British Parliament-ah ngen uh a, England Kumpi in ih pu ihpate, galhan dan, galsiam dan thei khin uh a hih manun, piak dingin thu zasak uh hi. Tua hun laitakin Tonzaangte Khup Zadal in, kampau khialhna khat tawh kimanin, a suahtak khit ciangin buksau natna khat tawh si hi. Tua pa pen England galkapte in thupi takin zahtakna tak tawh vui uh hi. 1917 December kha-in, England Prime Minister leh galkap maang pawl khatte Brazil camp-ah pai uh a, Tonzaangte Gin vum leh a lawmte pawl khat in, zahtakna na pialo kha uh a hih manin kha 3 sung thong kiasak hi.

2. London paina:
Brazil campa na semte khen 78, pha uh a, tua sung panin No. 61 leh No. 62, Labour corpte’ hanciamna leh nasep siamna minthang mahmah a hih manin, Kumpi King george V. in, “Ki mu nuam ing,” ci a hih manin, a kimu dingin corp 2 sung panin ki teng khia uh hi. Tuate Kumpipa tawh kimu dingin, 1918 Marc ni 9 ni-in ding khia-in, ni 10,ni-in, Boulogue khua pan Tembaw tawh English Channel kantanin pai uh a, nitak nai 4-in England Tembaw khawlna tung uh hi. Tua panin Meileng tawh pai-in, nitak nai 9-in London meileng khawlna tung uh hi. Tua lai-ah Uliante in na dawn uh a, Indiate’ tunna inn khat (9th Floor) tung sak uh hi.
Tua inn deipi sungah Prime Minister leh Minister dangte in na muak uh hi. Zingsang nai 11, ciangin kumpipa tawh kimu ding leh, galkap puan silh ding vaikhak uh a, khut kilenin kikhen uh hi. England Kumpi in a khangkhangin atenna Buckingham place-ah Kumpi King george v. tawh kimu ding a pai teng:-

1. Mawlaik Deputy Commissioner F.O. Fowler
2. Subidar Mangpum ( Khuasak )
3. Interpreter Thawng Zakai (Muizawl )
4. Company Commender.Songtheu (Tualzaang )
5. Interpreter.Thuampau (Khawsak )
6. Company Commander. Vungh Zakham (Tonzaang )
7. Company commander. Kam Zanang (Tuipi )
8. Company Commander. Hau Zanang (Heilei )
9. Platoon Comander. Hang Khawcin (Tuitawh )
10. Platoon Commander. Thiaukam (Kaptel )
11. Sergeant. Vialzen (Vangteh )

3. Kumpipa tawh kimuhna:
1918 March 11 zingsang nai 8,-in,Uliante in a zintunna uh panin Motor tawh la-in Kumpipa tawh Kumpipa’ innah paipih uh hi. Khamtawh kizut a sau mahmah Saha 4 leh sailu 2 a kisuanna Kumpipa’ zin dona inn dei sungah kigualin, Kumpipa’ hong pai ding ngak uh hi. Zingsang nai 9-in Kumpipa a galkap puan tawh kizemin huihluai tawh hong tuak sukin, 3 vei zahtakna a piak khit uh ciangin khut kilenin a nuai a bangin kumpipa in thu hong gen hi.

4. Kumpipa’ thu gente:
“Hih zahtak a agamla, Zo gam Tedim panin, gal huh ding a hong pai Labour corp 61 leh 62 sung panin, galmai nasepna khempeuhah deihsakna tak tawh, hanciamin paubanna omlo-in, hoihtakin zo cih ka za hi. Ka lungdamna bangmah tawh kiteh theilo-in ka lungdam hi. Leitung hunah, England Kumpi’ thu neihna a bei matengin, England mi khat ka om lai tengun, Zomi, Tedim mi peuhmah gilkial dangtakin hong puksisak lo ding hi ung. Na gentheihna mun khempeuh vuah England Kumpi in hongkem ding hi ung.” Ci-in thu a gen khit ciangin, “Note tawh sau veipi ka om nop hangin, ka nasepna tamin hun ngahlo ka hihmanin, ka dah mahmah hi. London khua-ah na om sungun, na lamdang tuamtuamte Ministerte in hong lak kawikawi ding hi,” ci-in thu a gen khit ciangin, khut kilenin kikhen uh hi.
Tua khit ciangin Zo mi Tedim mite, Kumpipa lim kisuanna inn dei sungah, man (Photo) kizaih uh hi. Minister khat in makaihin kumpipa’ inn sung panin nidang lai a, mawhnei kumpi Nu’ kithahna nalamdang tuamtuamte etpih kawikawi hi. Kumpipa inn tai 2 huam bang zai hi. Inn tungah dial mun 16-ah kikhai a, Nidang lai London khua meikatna leh, zinlinna te lim sungah ensak uh hi. Kumpi inn sungah naupang kum 12 gual a pha mi 150-te in, Kumpipa’ lungnopna dingin, nisimin Benkhaza (Music) tumin lam zel uh hi, ci-in ki gen hi.
1918 March 12, ni-in Parliament kikhopna-ah kahsak uh hi. A pai ma-un Kumpipa Zum khan vel masa uh hi. Parliament kikhopna inn sung a lut uh ciangun, mipite in zahtakna pia-in ding uh hi. Kikhopna a man uh ciangin, Kawlgam Governorpa in, a innah moh leh niangtui tawh vak hi. Tua lai a nasep sin Kawl mi 13-te tawh, kiho khawmin nitak ciangin Cenima etpih uh hi. 1918 march 13, zingsang an nek khit ciangin, ganhing khawina (Zoo) en uh hi. A ciah uh ciangin Whiter leh whiteson companyte in, Singgahtui tawh vak hi.
1918 March14 ni-in, England Kumpi a sem ngei khempeuh leh, vaihawm ulian khempeuhte’ laizangah, Kumpi King george V. 4-te’ innkuan lim omna etpih uh hi. Tua mun a cing galkap khat, Songtheu in milim sa-in a khamul a lawnsak kha hi. Tua lai pen milim lah mihing kisa, mihing lah milim kisa thei hi, ci-in gen uh hi. Nitak lam ciangin, Kham leh ngun ki bawlna sik namkim leh van tuamtaum kibawlna munte en uh hi. 1918 March 15 nitak an nek khit ciangin, London khua nawl a om vanleng bawlna mun etpih uh hi.
1918 march 16 ni-in India Governorpa in an vak a, An a nek khit uh ciangin Roll company leh Whiteson Companyte in sam leuleu uh hi. Nek theih dawntheih tuamtuam tawh zindo uh hi. Roll Company inntung a sang pen munah, bawlung tualpi om a, tua panin London khua sung kimu thei hi. Roll Company inn laizangah inn tung leh inntual kikal, khuampi khat om a, a kim kot mel tuamtuam nei singpek tawh kizem hi. Sabuai bangin ki umcip hi. Tua khuam pen a tawntungin kipei den a, van leite in khuam kipei den tunga sabuai sungah sum khia leh vante a mau’ gei sabuai-ah hong pai lel hi, ci-in gen uh hi. Lampi gei vanzuaknate-ah, a van man zah ding sum kikhia-in, Switch ki mek leh a leinop van pusuak hi. 1918 March 20 ni-in ciah kik ding gelna a om hangin, Germany galkap a kiman tul 300-te puakna-in Tembaw teng kizang ahih manin, ciah theilo uh hi.
1918 March 22, ni-in London pan ciahkhia-in, Brazil camp a tun uh ciangin, England galkap lut theihna ding lai tunga, galkap a suak nuamte galkap dan sin dingin Lyons camp-ah kisuan uh hi. Tuate pai khiat ni zanin, thautang koihna innpi bomb in kha a, tua munah ki om ngam nawnlo-in mundangah kitai hi. Galtaina mun panin, England galkap a suak nuam lote inn lamah ciahsak hi. England galkap suak a, Lyons camp a galkap sinte a nuai abangin za kipia hi:-

1.Capt F.O Fowler - Colonel
2. Gordon - Lt. Colonel
3. Warald - Major
4. Ohtakhin -Captain
5. Thawng Zakai -Captain -Muizawl
6. Thuampau - Captain -Khuasak
7.Vung Zakham - Leutanant -Tonzaang
8. Songtheu - Leutanant - Kaptel
9. Kam Zamang - Lieutanant -Tuipi
10. Kimvungh -Lieutanant - Lamzaang
11. Do Cinlian -Lieutanant - Haupi
12. Cinkhai -2nd,Lieutanant -Tuitum
13. Lian Zathang -Lieutanant - Laitui
14. Pau Cinlian -Lieutanant - Gamngai
15. Pau Zacin -Subidar - Suangzaang

Atung a bangin za tuamtuamte a piak banah, Sergeant, Corporal akipan za tuamtuam a ngah tampi ki om hi. Tuate Lyons camp-ah nipi 3 sung galkap dan a sin sak laitakin Zo gam panin laikhak ki ngah a, Kuki Thahdo leh Hakha gal kisimna hangin lo ki kho theilo cih thu a zak ciangun, Zo gam ciah kik ding a khuan ngen uh a, 1918 July kha-in hong ciahin August kha-in Tedim hong tung uh hi. Piancit gamah Kum khat leh kha 6 sung na sem uh a, galmai leh natna tawh hong sihsante longal, Mangkaang Kumpi in minphatna PAHTAWINA LAI (Certificate) khat ciat pia uh hi.




CERTIFICATE

This is Certificate is given to -------------------who enrolled voluntarily as a mate in the Burma labour Corp and worked in france for the British Government during the great war. He worked loyally and well in all; weather by night as well as by day and every advance and often dangerous condition and willingly and cheerfully bare his share of the burdens of the day. This fact should ever be remembered to his credit by those who have any dealings with him and may all officials deal with him and his family in the liberal for him on which the place his service at the disposed of the empire in its hour of stress may he and his family never be forgotten.

Sd/-
F.O Fowler (Capt)
Burma Commission


Piancit pai Labour Corps a nasemte lungzuan khuangaihna tuamtuam kawm kalah mi 23 te in hong nusia uh hi. Tuate in:-
1. Ngulngin 4. 10 .1917
2. Thangeng 25. 12. 1917
3. Tutlangh 29. 10. 1917
4. Tuangpum 9. 12. 1917
5. Vialdam 9. 12. 1917
6. Ginneng 31. 10. 1917
7. Vumdai 26. 10. 1917
8. Kamang 28. 10. 1017
9. Ngokam 9. 10. 1917
10. Tualkim 4. 9. 1917
11. Lunkap 7. 12. 1917
12. Khoigin 6. 6. 1017
13. Khup Zadal 15. 10. 1917
14. Lang Zakhen 12. 2. 1917
15. Suanthawng 29. 1. 1918
16. Zuanpum 28. 12. 1918
17. Ngindam 7. 3. 1918
18. Siatlut 9. 3. 1918
19. Kamngul 27. 4. 1918
20. Paupum 29. 1. 1918
21. Sonneng 7. 11. 1918
22. Kaingin 23. 10. 1918
23. Maha peng 21. 12. 1918
Hih atung a asite Piancit gam galpi masa (1st World war) hun sung a, a site’ hanah kivui-in, hancingte in limtakin cing uh hi, ci-in ki gen hi.






KHENPI 21

MI MINTHANGTE’ THU

1. Mi thahat, mi tha gol, Pu Eng Seep’ thu:

Phaitu khua, Pu Lang Let tapa Pu Eng Seep suah kum pen 1820 pawl hih tuak hi. Pu Eng Seep ta Let Neng, Let Neng ta khup Cin Thang, khup Cin Thang ta Seep Kap Thang ahi hi. Seep Kap Thang in 29.7.1996 ( thudot ni) ni-in zi nei nai lo a, 1973 kumin a suak hi.
Pu Eng Seep tupa Pa Khup Cin Thang pen a pu mah sun laiin Phaitu khua-ah migol pen ahi hi. Pu Eng Seep pen gol mahmah ci uh hi. Tua hunin tehnate kithei nailo ahih manin a tun sana kigen theilo hi. A lutang pen leibelsuan cia pha ci uh a, a ngawng pen (a khep loh) pasal tukguk pha hi. A lutang leh a ngawng golzia tawh kituakin a tun sanna pen feet kua kim pha leh kilawm hi. Tonzang khuakhung Zopigam gal, Boltu gamah lokho-in, a lo hung zel hi. Vom tam mahmah a, vom a thah ciangin temta tawh dawt lup, teipi tawh sut lup ahih kei leh, guataak mahmah a langtuak hiam zumin, vom a kamkat laitak a kam sungah khumin kam kicihsak nawn lo dinga kingkalhsak cih bangin man se hi. Thau zang ngei lo hi. Khatvei vompi a mat leh a vompi in a khe pehsak a, a dam teh ama pawnsia gawp ahih manin a pawnsia kawmah namsia teeng zo hel ci hi. Vom a matsialin gol leh neu leh a gil khuah lohin a innah pumpuak ziauziau hi. A sih hun a kitheih nawn loh hangin, khangham khin mahin si hi.

( Hih Pu Eng Seep tangthu pen keimah T. Suan Khan Mang in phaitu a, a khangham pen Rev. Thang Khaw Cin (kum85 a pha) kiangah 29.7.96, Monday, zingsang nai 7.00 AM a ka dot ahi hi. Hong zakpih pen Pu Sing Cin Thang, B.A. Dip.Ed. ATEO, Tedim ahi hi.)

2.Mi tangzang Pu Pau Kam’ thu:

Tanglai-in Zomi ih pu ih pate sung panin, a lamdang mi thahat tuamtuam a piang thei zel hi. Tua bang mi thahatte’ sung panin thatang, pumpi tangzang a, tai a hat, tangthu-a kigen mi khat in Pau Kam ahi hi.
Pau Kam pen Pu Khan Thuam tapa thumna hi a, Tedim khua ukpi Pu Kam Hau nau ahi hi. Ama hun lai-in gal leh sa mat kidem hun, mihing takpi kithah kimat hun lai ahih mah bangin, Pau Kam pen galvai saivai-ah a muan a suan khat uh ahi hi. Pau kam a hatna thu a thei a mute tungtawnin tuni dongin nupi papite in a mangngilh thei loh uh gen bel-in a neih khat uh ahi hi. Pau Kam hatzia a genna uhah amah pen tai lamsangah tangzangin hat a, manlang mahmah hi. Deih taka a tai ngial ciangin, a nunga a lum puak leng ding deng hi. Buisai a sikkhak nangawn pilh lo khuak lo hi. Sial-ek hing a sik khakte zong dep lo hi, kici hi.
Pau Kam in a tenna Mualbeem khua panin a khua gal Vangteh khuate lokuan vai ciah a khuamual uh a tung, a ngal muh pen a khua uh a tun ma-in Mualbem panin delh leng phakngap ing, ci hi. A lawmte in um lo ahih manin khaam uh hi. Pau Kam zong Mualbeem panin Zangzawlah, tua pan a khawtaw lui-ah tawn suk in, tua pan to kah leuleu in, tai cih takin a tai leh Vangteh lokuan tawknga lo-a a paipaite, a khua uh a tun ma-in pha takpi hi, ci hi.
Tanglai Zomite sung panin Pau Kam pen pumpi tangzangin manlang a, tai a hat mahmah mi lamdang khat ahih manin, tulai leitung minam tuamtuamte sung panin tai hat pen a kicite in zong Pau Kam’ hatna zah ban zo tuan dingin ka um kei hi.


3. Mi thahat mahmah Pu Tawk Thang Tangthu:

Pu Tawk thang, Pu thang Sut leh Pi Hial Vungte tapa hi a, 1860 in Tungtuang khua-ah suak hi. A zi Pi Ot Ning hi a, tapa nei lo uh hi. Pu Tawk Thang 1901 kumin si hi.
Ama hatnate: Ukpipa Hau Cin Khup in tuangdung pek pua dingin cial hi. "Zawl aw, na tuangdung lah hong puakpih mah ning in, nang zong anneek khat akpi khat ta tawh hong mehsak in," ci hi. Tua ciangin kuan uh hi:
1. Tonzang ukpi gam sunga pasal hatte in mualdungah lampi sat tawmin, miksi sazawnin zawng uh hi. khatvei lui sung khatah khahsuahin tolhsak kha uh a, thukpi tak tum hi. A dawhdawh uh hangin mipi in dokkhia zolo uh hi. Tua ciangin Tawk Thang in, "Liangdap khat hong pia dih vua," ci-in a mongah liangdap dapin puakhia a, a khukdinna kuak pen sai khephah cia tawh kibang hi, ci uh hi.
2. Tungtuang-a Pu Awn Khaw Paute innka laizanga songka ka kua a pha pen Gamlai gama kisui ahi hi. A sui pasal hatte in zawng uh a, Tuithu ngahmunah gal kahpih uh hi. Tonzang lam gal, singkung lakah a puakzia ding uh thei lo uh a, Tuithu gal Vialcian lamah nusia uh hi. Tua thu Tawk Thang in a theih ciangin amah guakin zankuanin sing lakah a tung lamin tawi zeuzeu-in Tungtuang khuanawlah nga hi. Khua sung pasalte in a muh uh ciangin lamdang sa uh a, a kan uh ciangin Tawk Thang puak ahi lam phawk uh hi.
3. Ukpipa Hau Cin Khup sial sawnnga tawh a ton lai-in a ngeina bangin pansik (ton kipatna) ni-in song suite kivak hi. Zingsang khuavak ciangin tangvalte in sialte mawlpih dingin sialkongah khau-in khih uh hi. Tawk Thang in mipi muhna-ah sialte pen a ki-ah manin a ngawngah hekin a mitte a khelkhiat ziauziau pen lamdang leh muhnopsa-in, mipite awng ziahziah hi.
4. A khuapihte Lam Suan leh a lawmte thum in zunun ni khatin vuak sawm hi. Zunun khekleh ni-in zu khamte in phinin kilai uh a, Tawk Thang in huan sakah khat, phung tungah nih, inn nuai-ah khat lawn mengmengin zo ziau hi.
5. Phaitu khua-a a zawlpa in a innka zawl a sauna feet 24 tang 4 tang 2 sah mal 4 a veka na puak zawh leh tang in, ci hi. Tawk Thang in lomhenin pua-a tang pah hi.
6. Tungtuang hausa upate in zu le sa a nek ni khatin to-in kilai uh hi. Tawk Thang in zo hi. Tua ciangin hausapa Phut Vum in, "Tawk Thang pen sing le suang zong bang kei; sik tawh kibang," ci hi.
7. Poding kici lopa bawhhak mahmah nam khat pen Tawk Thang in a tawbo tawh tepin bot zo hi. Tua hangin Tonzang khua kimte in tu dongin Poding pen "Tawk Thang’ nel bawh kiak" ci uh hi. A taw ip a, tangvalte in phen a sawm uh hang phen zolo uh hi.
8. Guapum nal tunga kah kidemna-ah kuamah dang a kah zo omlo hi. Tawk Thang baih takin kah zo hi. "Pu Tawk Thang, nang bangci kah na hia ?" ci-a a kidot ciangin, "Guapum a kitam lo deuhin mekin kah leng haksa lo pi," ci hi.
9. Mizogamah a sanggamte Tawng Vial leh Thawn Pau tawh zin uh hi. Zawlbuk-ah tangvalte in phinphin uh a, kilai uh hi. Tawk Thang in a khup a thalin a lomlomin a lot khit ciangin amau laka a hat pen leilak a denna leh a siakmit kitam hi.
10. A sungte in a lo uhah ann siimsak uh hi. A ciah ciangin vaimim bawk sawmgiat puak khatin pua hi. Mai pum 100 zong pua zo hi.
11. Tungtuang khua tangvalte in sial gawh ding a mawlpih uh leh khahsuah uh hi. Tawk Thang a kisil kim lai ko uh a, Tawk Thang in a khut lang khatin a kal humin a khut langkhatin sialmei-ah manin khawlsak hi.
12. Tawk Thang a sih ciangin a guh a et uh leh bing hi, ci uh hi. A suan a khakte Suangsang khua-ah om uh hi. A pu mah bangin midang sangin hatzaw uh a, ahi hangin Tawk Thang zah a hat omlo hi.//
___________________________________________________________

*(SOURCE: TEDIM BEHS NO 1 GOLDEN JUBILEE MAGAZINE 1998)
4. Nupi melhoih Pi Tel Ciin Tuikawi li a gun dawn te’n man

Nidang lai-inah nungak mel hoih mahmah khat om a, a min Teel Ciin kici hi. Amau Tonzang-a teeng hi a, Manlunte thupi laitak hi a, Pu Kam Hau' min than hun lai hi dingin ki-um hi.
Tangval tampi in ngai a, Tualmu khua tangval khat tawh kitengin ta khat nei hi. Tua hun lai takin Tonzang pana a pate vaimim hau uh a, vaimim ai nuamin samsak uh hi. Mantuangte in vaimim aih ding thupisak uh a, a dang Tedim mite in tang aih ding thupisak zaw uh hi.
Tua banga a sapsak uh ciangin Teel Ciin in "Kei gundungah ka pai ciangin ka ci nuam kei thei in, hong pai zo dah ning" ci hi. A nute in a hawh ding deih lua uh ahi manin, "Na nu cina, gim mahmah hi." ci-in a zaksak ciangin thupi, thukin sa ahih manin kithawi biangbuangin a mai beelmang zut man lo-in pai hi. A nupa un pai uh a, Tuikawi tuili gei a tun uh ciangin Teel Ciin in, "Ka ek va tha pak ning, ih nau na tawi in," ci-in lampamah pialin tung kik nawnlo hi.
A tun kik theih loh ciangin a pasal in singdawn pan samsam hi. A naungek lah nawi duhin kapkap a, a pasal in lungkham lua-in la phuak hi. Tawi cil vonmin-in kong ham zaw diam, Lailun mahin ngaih neem kong ci diam, ci-in sasa hi. A tun theih loh ciangin a nau tawi-in Tonzangah pai suak a, khuamial khitin tung hi. A tun ciangin a nu a pate in, "Ih ta hong tun lohin sa hawm kei ni." ci-in na ngak uh hi. A thu teng a ngen ciangin Teel Ciin nu in la khat phuak a;“I sau nenah ningzu aisa buan bang ,
Von Ciin, zamzo ong tun ma'n kihawm mawh,” na ci hi.
A pawi ven ciangin a pasal lah a sungh ten a teencip ding hi theilo ahih manin a khua, Tualmu-ah ciah kik hi. A nau lah nawi duhin kapkap a, zanin zong ihmu lo-in nau khiim in, pialkhang khawngah kilehpihpih hi.
A nau a ihmut ciangin tawmveivei luppih a, khatvei a ihmut sungin a mangin Teel Ciin kihil hi. "Ih nau ann ding akgil-ah koih ing, khua a vak ciangin na en in," ci hi. Khua a vak ciangin akgil a et leh um sungah zuha thunsa -in na om a, la-in nau a pia hi. Tua bangin a mi kimu lo-in kihil zelzel hi.
Ni khat ni ciangin a singcih ding bei a, a nau pen a innpi uhah kha-in sing pua dingin kuan hi. A tun ciangin lawhta sungah ann suksa-in na om hi. A vengte’ kiangah "Kua in annnek hong bawlsak na hi uh hiam?" ci-a a dot ciangin a vengte in, "Ko bawl peuhmah kei ung. Ka va et uh ciangin ak-kang khat sum phungah a vakvak mu bek ung," ci uh hi. Tua bangin tam veipi om hi.
Ni khat ni ciangin, amah zong lokuan kineihin a inn sunga lupna tungah lumin a inn khak hi. Nidanga a pai ngei banga Teel Ciin a va pai leh a pasal in mu hi. Lawhta tawh ann la dingin a pai teh a pasal in thakhatin bawhin man a, a thu teng kikum uh hi. Tua pan kipanin ciahsak nawnlo hi. Ama ngenna-ah, "Tuikawi li-a dawite hi a, nuam mahmah hi," ci hi.
A sawt vei ciangin a sing cih ding uh bei a, vaikuan lohin phamawh hi. Nusia leh lah mang kikin a tun nawn loh ding lau ahih manin tawl kha tnu sia ngamlo hi.
Tualmute khua ngei, Kawlmual kici, khuaikeen gei a suak suk, Muallui kici om hi. Ama'n la khat sa a;
(a) Ka khua ngai inge, Ka Mutual khua ngai ing kalam ngai inge, Ka mual lam ngai ing;
(b) Muallui tui siang ka dawn loh ding aw, Khawmual lam hei tot loh ding aw, ci-in sasa hi.
A sing cih ding uh om nawn lo a, a pasal in a zi’ kiangah, "Na paikhia peuhmah kei in, sing va pua pak ni'ng," ci-in vai khaka sing pua dingin a kuan hi. Tua kalin na mang kikin a thu a la lah kiza nawn lo, lah kimu nawn lo, a guhsia beek zong kimu ngei nawnlo suak hi.
1941 hun pawlin Pu Vial Khaw Tuan in mang mu thei hi. Ama genna ah; "Teel Ciin pen dawi ten zi-in nei a, ta zong nei hi," ci hi. Tua pa in mi cidam a vakvak kim lai, "Na kim-en dih aw ka lung nuam kei ," a cih leh ka lawmte in thah hong sawm hi cih a thei khol ahi hi. Ahi hangin nang si ni teh,cilo hi.
Tua pa genna-ah "Lungsan gunlai sak to-ah ka pai ciangin nupi hoih mahmah khat in, "Vial Khaw Tuan aw, ciah mengmeng in, na ciah pak kei leh kei na bang ding hi," ci-in hong mu peuh leh hong sawl pahpah," ci-in gen hi. Tua hun lai-a mite in Teel Ciin a kici hoh ahi tam, ci-in ummawh uh hi.//

____________________________________________________________
( TEDIM BEHS NO 1 GOLDEN JUBILEE MAGAZINE 1998 sung pan a kila hi.)

KHENPI 22
TANGTHU
Thu masa:
Minam khempeuh in Tangthu a neih ciat mah bangun, Zomi te’n zong tangthu tampi mah na nei hi. Tua hi a hih ih zo Tangthute I manthan sak khak ding dahna tawh hoih taka kep theih dingin hih laibu sungah a ki khum ahi hi.
Tangthu i cih mah bangin a khang akhangin a ki pia sawnsawn ahi a, tua ahih manin ih gen dan, I sut dan zong a ki bang lo tampi om kha thei mah ding ahi hi. Tua hi-in hihpa’ genna maan pen ding hi cih zong ki gen theilo hi. Bang hanghiam cih leh unau khat nangawn ih zakna a kibang ciatciat I gen kik dan a kibang lo tampi om thei ahih manin gen dan a tuamtuam a om thei mah ding hi, ci a ih pom theih ding thupi ding hi.

1. THANG HO LEH LIAN DO TE’ TANGTHU

Thangho leh Liandote unau neucik ahih lai-un apa un sihsanin tagah suak uhi. Apa uh omloh zawh unaute neucik hi mah leh uh a nu uh a mailam ding a ngaihtut ciangin a lungkhamin, a lungleng kawm hi ding hiam a a theihloh kalun pasal nei sim dingin a kithawithawi hi. Ni khat a tate’ mitah vaiphulin kuangpi khat tawh khupin a tate a taisan hi. A nu a taimang lam a ni in a theih ciangin a innah va pai a, Thangho leh Liando a na kapkap uh hi. A kahna mun a zonzon hangin a ni in a mu zo kei hi. Thangho Liando koi-ah om nei vua ci-in zong kawkawi a, inn nuai-ah tuak leh inn tung tawh kibangin, inn tungah kah leh innnuai tawh kibangin a a zonzon hangin a mu zo kei hi. A tawpna ciangin a ni in, Thangho leh Liando ka phawkna dingin hih kuangkum beek la dih ninge, ci-in kuangpi khat a hon leh kuangkum nuai-ah vutkhu vai khu-in a na om uh a, a ni-in a mit uh a nawizu pekin hoih takin a silsak hi. Tua ciangin a ui tal uh tawh a nu uh delh vingveng uh hi. Lampi-ah Thanghou in "Nu aw nong na ngak in" ci-in a sap leh "Na uital leh na nau lamsak/lam khangah hong sawnpai inla, hong delh in" a nuh cih san zaw lai hi. Unaute'n a uital uh tawh delhdelhin; lampi-ah gim-le-tawlin dangtak gawp uhi. Liando tuidim dingin kuan a; himah leh a tuithawl dim theilo hi. Anu'n a umtaw uh ana vuhvang saksa ahi hi. Anu un na ngak ding a a sap zel uh hangin hong delh mengmeng un cih leh taitai thuah hi. Thanghou in "a nau tuitawi a om ngak den hi. A tawpna ciangin ni hong tumin, khua hong zing hi. Inn lam lah a ki bansam hong suakta uhi. Tua bangin agangte’ mimphual pawllakah hong giak uhi. A agal vua anu uh gal te'n tuakin amat sawm uleh "Kei hong man kei unla, gala unaute va man un" ci-in ki hemkhia hi. Galte'n unaute giahna pawllak teipi a hong ban dawt uleh Liandou’ kheme dawt kha a, aman na salua-in a u’ kiangah "U aw na lua, ka kap dia.? " a cih leh a u'n "Bawi, kap ke'n la, cikcik ci in; tua hi leh zusa hong sa ding uh hi"a ci hi. Tua bangin hong cih tak ciangin, galte'n zusa om hi, ci-in pawllak hong hal uh a, a meikhu zui-in unaute taikhia-in a suaktak thei bilbel uh hi. A taina lam vuah Vompi kua hawm khat tuak kha uh a, tua sungah hong bu uh hi. Vompi hong lut ciangin a mul in Liandou nak sung sunkha hi ding hi ven, anak zia sa-in a heh thiai leh, vompi ki latin thakhatin leng khia a, a khang kenah kia-in a si hi.
Zing khuavakin unau te'n akhang vua vompi sisa hong mu ta uhi. Lungdam mahmah napin a semna ding tem neilo-in agangpi uh kiangah tem kawm dingin va pai uh hi. Thangho Liando in a vom mat uh a gen ciangin a gang in, "Thangho leh Liando in vompi man uh ei.. Khua zang aw sa pua dingin hong kuan vo" ci-in hong taangko hi. Khua mite in a sa pua gai uh a, Thangho leh Liando in a gilpi guak bek tang kha uhi. Dahlua kisa'n kap kawmin lui-ah sil dingin apai uleh a sunga ging helhel khat za-in “Thangho in anau’ kiangah: "Bawi aw kap kap ken; a sungah a ging helhel khat om hi" ci-in a nau a khem hi. A gil hong khei ciangun singkung tung pan vasa khat in, Thangho Liando aw, khang deuhah, khang deuhah ci-in a gen hi... Tua bangin khei dingin kithawi le uh "Khang deuhah" ci'n na hilh zel hi. A khang lamah pai le uh khua mite in phawk kha lo ding cihna hih tuak hi. A tawpna ciangin a thuveina-ah hong khei uh leh, a gil sungah khipi tang vive a na om hi. A mauzong nuam lua kisa-in inn lamah hong ciah uh hi.
Thangho leh Liandote mi’ lo hung peuhin om a, a muh sunsun uh hawmin mimtang khat mu leh hawmin taang tang khat mu leh phal hawm uh hi. Lo na hong sep theih ciangun khaici ding nganwn neilo uh hi. A gaang in aktaang hungin a omlaitakin sailung tang tawh taang hual khawm uh a, tua teng khaici-in hong zang uh hi. Tagah mahmah uh hi mah ta leh amau tegeel unau pen mi hoih, ahih manun mi te’n zong ahih pih mahmah uh hi. Nikhat, khua mui kuanin lonawl sawlbawk lakah bang hiam khat ui in nana a; ava et uleh piteek phinphian khat a na om hi.. Hehpih huai sa-in, nek ding nei kei mah ta leh uh, “I meilum beek awi sak ni,” ci-in innah a ciahpih uh hi. Anhuan ding neilo uh a, a lo kuan kalun api un an lim mahmah a na huansak thei zel hi. Nikhat, anhuan ding koipan a kaikhawm zel hiam cih theinuam uh ahih manin lo kuan ding kineihin innkunah a en sim uh hi. Tua bangin a et sim u leh api uh anhuan dingin kithawi-in pialkhangah a din kawmin a nik a puan teng lawhpi sung khatah a kisingin mimtang taangtang hong kia khia latlat hi. Tua teng tawmin a huan hi. Annek huh ciangin Liando in a u” kiangah, “U aw, an ne ni ci-in sam a, Thangho in, “Mi su bal mi’ taw bal duh ke’ng,” ci-in a ne nuam kei hi. Tua ciangin a pi zong kisuangtakin, “Tute aw, tua bangin kei hong kih na hih uh leh, Hih i sum tawng vai lakah ka tum mang ding a, na cinat na lainat ciangun, AKTAL SIAKKAWI-IN hih ka tum mangna mun nong bia zel ding uh hi,” ci-in a sumtawngah mel nel hong kai-in tua lakah a pi uh a tum mang hi.
Api un taisan khit ciangin hong hau mahmah ta uh a, Tong leh lamin hong om ta uh hi. Pitek kuama don nop loh hong don hong kep ciangun amau a diing gualzawhna leh hauhna nak hong suak hi. Damdamin a hauhna uh mun khempeuhah hong thang a, ni khat ni ciangin a nu un na za kha ahih manin, a tate’ hauna en dingin Thanghote’ innah hong hawh hi. A neu tung vua kipan a don nop loh a kep nop loh a, a taisan hi mah ta leh, Thangho leh Liando in hoihtakin na bawl veve uhi. A gante uh a innkim, innnuai vuah kual dimdem uh a, Zanin hong kisik ciangun inn kilingin a anu uh ihmu theilo hi. "KI SI SI KEI VE VUA...THANGHO LEH LIANDO’ KAWSAH DING HI LEL VE UH TEH" peuh ci-in gante a hamsiat hi. Thangho leh Liando in tua bang anu’ hamsiatna a zak uh ciangin zing khua hong ciangin "Nu, tuzan bang gen na hia?" ci a a dot uleh anu'n "Thangho leh Liandote’ sawmsial aw, hong sing ta luapluap uh teh, hong khim ta diai uh teh a ci hi veng aw,” ci-in dawng hi. Pasal dang neisa ahih manin a om den ding lah hilo a inn lah a ciah kik hong kul hi. Apai ding zingsang ciangin inn kimvel a akbu bah teng, aktui akhon uh a vial khat a tun ma-un, a nu’ seeng hong dim hi. Unaute'n a nu’ kiangah khuamual a tun ciang nunghei lo dingin a vaikhak uhi. Ahi zongin anu uh kidek zolo-in khuamual a tun ciangin nunghei a, atate innkiim a puanpi, puandum, puansan ki pho khia phengphang leh agan khakkhiahte uh taina leivui kitung biakbuakte hong galmuh ciangin atate hauhsakna thupi sa-in a lung aleng gawp hi. Inn hong tun kik ciangin a taangzom vuah khakham vei-in a pukin si kici hi.
Thangho leh Liando in zi hong nei ta uh a, Thangho’ zi min in Hantong hi a, Liando’ zi min in Neihtong ahi hi. Ni khat ni ciangin a Pute uh veh dingin gun gal lamah hong zinna vuah, a kuan lamun Guntui tamlo hi mah ta leh, a ciah lam uh ciangin guntui na khangin a kan uh leh Thangho in a zi alet khahsuahin tui in Thangho’ zi tai-in a si hi. Tua tawh kizui-in Thangho in hih bangin la na phuak hi.
Ka kuan lamin pal sialsial tang, Ka ciah lamin Guitui a lian e,
Ka thaitong aw na pam lua hi e, Thai aw, tho aw ningzu lup aw,
I sum tual a lentual kawl va lam bange,” a ci hi.
Mi’ pawl khat genna-ah Liando upa zaw hi a cih uh hangin a taktakin Thangho mah upa zaw hi. Hih i pu Thanghote’ Tangthu tulai mite’ ading zong kisam mahmah ahih manin a theih huai leh a ciapteh huai Tangthu khat ahi hi. A ki-itna uh, a nunnemna uh, a mihehpihsiamna u leh a ki niamkhiatnate un, i Kristian nuntakna tawh kisai-in etteh tak lua hi. Tu-in amau mel mu thei nawn kei mah le hang a kimu thei lai khat om a, tua in gamlak a Thangho-Liando kici vasa zem hoih mahmah nih kithuah helhel den, asan zaw pen Thangho, a engpak pen Liando kici i muh theih ahi hi. A vasa bel khankha, baibek cia khawng khat ahi hi. A lamdanna bel vasa beng peuh in tuate man cih ki thei ngeilo hi. Tua ahih manin a sih zawh nangawnun KAMPHA lai uh hi, ci-in ki gen hi.
Thangho leh liandote unau pen Cimnuai-ah suak uh a, Geeltui-ah khangkhia uhi. Geeltui pen gal in simin a ki siat ciangin Dimpi gam, Tuikawi-ah galtai uhi. Thangho zi min Hantong hi a ta neilo-in si hi. Thangho zong a sih ciangin Dimpi gamah kivui hi. Tuikawi tawh ki gamla lo Cingkual lo a ki khawh lai-in Thangho’ khi kimu hi. Dimlote haliam to khat in Taaklam mualah Thangho' teipi mu a; Thangho’ lutang zong Dimpi hanken sungah sengbeem cia pha-in tuni dong kem uh cih thu zong om hi.
Liando in zong zi nei a; amin Neihtong ahi hi. Lailen khua te'n a sialte a deihgawh manun Liando that uhi. Naulak te'n a lutang la-in Dimpi a Thangho' hanah koih uh a, a gamh zong a taakdo (inka zawlpi) dongin tom uh hi.
(Thulakna Tualchin Neihsial laibu: Guite kual a Luutna)

PUSA THOIH HONG KIPATNA THU
Khanglui lai a Pusa,Sumtawng biak ih cih Liandote unau tungtawn a hong kipan ahi hi. A pi uh vaikhakna om bangin haksatna aneih ciangun sumtawng hong bia zel uh hi. Kamsiatna hiam bang hiam khat peuh i tuah ciangin na pusa un zong hong awilo hi'n teh na pusa uh na lungkim sak un, i kici thei zel hi. Kithoihna pen, Thanghote’ tungtawn a hong pai sawn hi a, Zomite in, mangsiam mang in ih lungnop lohna khat peuh a om ciangin kithoihna-in i zat ahi hi. Zeh a tawm pen a nithum ki tang hi. Ai leh saneek teng sumtawng bicing a zep a lawhpi tawh a ki sin to ahi hi. Kithoihna nitak lam nitum kuanin kipan a, annek aki man ciangin zan hi khin ta hi. Inteek te'n sa, lupna tungah ne uh a, midang te’n bel pial khangah ne uh hi.Kithoih dan: Vokpi gulhlai dawtlup tawh kithoihna ahi hi. A kithoih pen pa/nu leh siampupa kimai tuahin innlimah tu a; a kal vuah gan gawh ding koihin siampupa in phui a sam khiat ciangin, a gan a dawtlum uh hi. Thangho pi'n bel aktal siakkawi a kithoih ding a cih himah ta leh, bang hun lai a hong kipan hi ding hiam hong kikhekin vokpi-in kithoihna kibawl hi..

THANGHO LEH LIANDO’ LA
Thangho leh Liando a nu’n kuangpi a khup e,
A nuai-ah siat lei a suak hi e,
Siallei al bang a dah manin, Geeltui-ah ni bang alun hi e,
Khua khang phaipi pak a bange, Ka gangpa kei bangin manin e,
Sawmsial tuunnu-in ka nei hi e, Lulvok tawh laikuang ka umkhawm e,
Sawmsial hawl mawng bang va thoh te’ng e, Do sungah um bang va to tange,
Tuunnu in mel hong ma hi e, Do suangah pu von a hong e,
Ka khua geeltui lam na tawn veh aw, Geeltuite’ suang mual a phei phah e,
Sang leh lai lap na’n a pha hi e, Sawmsial mung bawl na’n a pha hi e,
Thangho aw na dialsan hong khim ve aw, Ninu tualah taang hong lam veh aw,
Kei pawh taang lamin ka lawm lo e, Ka sengual in ka zak hi e,
Ka ni nu lam aw hong ci e, Dum puan ka kawngah hong veh sak e,
Lotual khuva tawn ka bang hi e, ka kuan lamin pai sialsial ing.
Ka ciah lamin guntui a lian e, Guitui tungah tawnban a kaih,
Ka thai tong aw, na pam lua hi e, Thai aw tho aw, ningzu lup aw,
I sumtualah sengual kawlva lam bange, Ningzu duhin tunggap sawk vua,
Aisa duhin ka laaknuai hong en ve vua, Thei bang sen a mel hong ma te’n
Thaitong siangah ningzu hong ngen aw, Zu nong piak a zu vai nong piak,
Sa nong piak a a guh bawk nong piak, A guhbawk lah ka duh lo a,
A tak nemnem pe ve aw, thai tong aw e, A mi kilel kilel e micin lai-ah
Hau i ta mah tungnunge, Ava ki lel kilel e, va cin lai-ah, Zang phualva mah tungnunge,

************************************************************


2. LENGTONG HOIH TANGTHU
Amah pen Tanglai Kawlmangpa akici Ava mangpa’ zi hi a, AD 1355 hun lai ahi hi:

Nidang lai-inah Leng Tong Hoih a kici unau pasal sagih lakah numei khat a om hi. Tua numei a ute, a naute in a deih khempeuh a pia uh hi.Tua ciangin,"Tu-in bang na deih lai hiam?," ci-in a dot uh leh, "Van-a aksinelkai deih lai ing," a ci hi. "Tua ahih leh va la nung in, kong tun mateng uh na pusuak peuhmah kei in," ci-in inndei tungnung pen sungah sau veipi a khom ding ann, sing, tui a kicing takin koihsakin a nusia uh hi.
A hih hangin a ute a tun ma-in Leng Tong Hoih pusuakin a kisil hi. A samzang khat tui in tai a, tui taw-ah Kawlmangpa a kisil leh, a tungah a kibaang hi. "Hih samzang sau nah e," ci-in a zialzial leh theipum cia a pha hi. "A sam zong sau, a mi zong hoih in teh, va zong un," ci-in a nasemte thu a pia hi.
A naseemte zong paipai-in Leng Tong hoihte khua a tun uh ciangin a inn vengte a dong uh a, a inn vengte in, "Leng Tong Hoih hi, unau pasal sagih lakah a mah bek numei hi. A ute in a deih khempeuh a piak khit uh ciangin, bang na deih lai hiam?" a cih uh leh, Vana aksi-nelkai deih lai ing," ci a, tu-in a ute tua la dingin a pai uh hi," a cih ciangin Kawlmangpa naseemte a ciah kik uh hi. Lampi tawntungah Leng Tong Hoih, Leng Tong Hoih, a cici uh hi.A tun uh ciangin a topa kiangah,"Leng Tong Hoih hi, unau pasal sagih lakah a mah bek numei ahi hi. A ute in a deih khempeuh a piak khit uh ciangin, "Vana aksinelkai deih lai ing," ci a, laksak dingin a pai lai tak uh hi. Mi lianhi a, a inn uh zong hoih mahmah hi," a cih uh ciangin,"Tua bang ahih leh ka zi dingin va la un," ci-in a sawl kik hi.

Lengtong hoihte inn a tun uh ciangin, "Leng Tong hoih aw, kong hong hon in," ci-in a sap uh hangin a dawng nuam kei hi. A innvengte kiangah, "bangci sap le ung hong dawng ding a hi hiam? Ka u Mu Nei Thang Dal na hih leh ka tuikuang sin hong beng in, hong ci hi, tui kuang sin koi lai-ah om hiam? ci-in a dot uh ciangin a innvengte in, Bikhalap nuai-ah om hi," a ci uh hi. Tuikuang sin beng in, "Leng Tong hoih, Leng Tong Hoih aw, kong hong hon in," a cih uh ciangin, Ka ute hong tung hi, " ci-in kong hon pheiphei a, dei khat a sam lai hi. Innkhak vang panin a et leh,a ute ahih loh lam a thei hi.
Tua ciangin,"Ka ute hi kei uh teh, hong hon kei ning," a ci hi. "Tua ahih leh na khutme beek hong khak in," a ci uh hi, Leng Tong Hoih in a khutme kawmvangah a khak leh phim tawh a na kilh pah uh hi. "Na veh hong khah un,' acih hangin "Inn nong hon kei leh hong khah kei nung, a ci uh hi. "Tua ahih leh hong khah un, kong hong hon ning," ci a, a khah uh hi. Kong a hon ciangin manin paipih uh a, Kawlmangpa in zi-in a nei hi.

A ute a tun uh ciangin a nau om loh lam a thei kei uh hi. "LengTong hoih, Leng Tong Hoih aw, sik inn dan kua kot hon aw," ci-in tuikuang sin a betbet uh hangin a hon kei hi. Tua ciangin, "Leng Tong Hoih koi-ah om hiam ci-in a inn vengte a dong uh a, "Kawlmangpa zi dingin paipih ta uh hi,"a ci hi
A ute dah mahmah uh a, "Leng Tong hoih a lak zawhna dingin a hanciam uh hi. Suktai khungin a pal uh hi. a u penin, "LengTong hoih la zo ta na hen na cih leh, ka suktai hong paltan zo sak aw" ci-in a pal leh pal zo lo a, a ngaltaak kitamin a si hi. Tua mahbangin a zom a zom in hih uh a, a gukna dong si khin uh hi. A nautum pen a min Mu Nei Thang Dal a kici kha tbek a om lai hi.
Tua pa in zong hanciam a, "Ka u Leng Tong Hoih la zo ta na hen, na cih leh ka suktai hong paltan zosak in," ci-in a pal leh a kan zo hi. Mual leh mual kikalah mimkhau zang khat khungin,"Ka u Leng Tong Hoih ka lak zawh tak tak ding leh hong kaptat sak in," ci-in thapi tawh a kap leh a kap tat hi.
Tua ciangin Mu nei Thang dal kuan suk pah hi. Lo zau a tun ciangin lawm lokho mi hon khat mu a, "Ka gal a, lawm tangpaite aw, ka u leng Tong hoih na mu nam aw?, " a ci leh, "ka mu e, ka mu na e, kemkot tungah siam a gan," a ci uh hi. Pai suk leuleu a, nupi singpua vai ciah khat tawh a kituak hi. "Ka u Leng Tong hoih na mu nam," ci a, a dot leh, lawmdang te cih mah bangin a dawng hi. Paisuk leuleu a, a dai ngei a tun ciangin vahui in a kibawl hi. Tua khit ciangin leng a, a u LengTong Hoih te gua ton mung dawnah ava tu hi.
En suk in, " Ka nuaia siamgannu aw, ka u Leng tong Hoih na hi nam?" a cih leh, "Ka hi e, ka hi. Ka nau Mu Nei ThangDal na hih leh ka siamtui piak hong dawn in," a ci hi. Vahui leng suk a, tangban sang pen dawnah a tuang hi. Tua panin a cih ngei teng a cih leh, a u nu in zong, a dawn ngei bangin a na dawng kik hi. Mu Nei Thang Dal zong leng suk a, a u siamtui piak a a dawn leh a u in aciam pek tawh a na sat lum hi. Aguh teng kiukiu a, kukkuk a ci teng pai-in, kingking a ci teng puanbu nuai-ah a koih hi. Ni sagih sung tua kimah bangmah ham kiza lo dingin a cing hi. Ni sagih a cin ciangin, "Nungak zuangzuang, tangval zuangzuang, zuang tho oh," ci-in a puanbu tung a sat leh, tangval hoih mahmah khat a tho a, Mu Nei Thang Dal ahi hi//"

Zomite pen aksi neelkai a la ngei ngiat minam thupi ih hi hi"

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Manglai tawh LENGTONG TANGTHU gen dih ni
LENGTONGHOIH, the renown ancient Zo beauty was the only sister of seven brothers. Endowed with the pride of a lady, the symbol of feminity and beauty in her long hair hanging down her waist she was an extraordinary beauty. Her brothers loved and took extra care of her and ensured whatever she demanded of them were met by them.They took extra pains to see that she is always happy, eats whatever she relished. She lived in a palace of iron with her seven brothers.
One day, to reaffirmed their love and concern, her brothers asked Lengtonghoih what she wanted the most in life. She asked for AKSINELKAI (may be a comet). Although it would be a very difficult task to get it, her brothers promised her what she asked. Before they set out for the mission, they instructed her to remain indoors and never set her foot out of the palace. She was also not to entertain anybody in the palace during their absence. After arranging all the provisions needed by Lengtonghoih during their absence, they left her alone in the palace for the mission to get AKSINELKAI.
During that time, while bathing in a stream KAWLMANGPA (Burmese king) found a very long and special hair which stirred his curiosity and he wanted to find out to whom the hair belonged. He led his servants and men on a mission to find out the owner of the hair. As he believed the girl would be somehere upsteam, they followed the stream towards the source. Finally they reached the palace where Lengtonghoih lived. Kawlmangpa started to plead Lengtonghoih to open the door so that he can meet her. As she was under instruction not to open to strangers by her brothers she refused. Kawlmangpa then pretended to be one of her brothers. Then Lengtonghoih repled:
"Ka u tak takte na hih le,Na tuichin khuang hon beng aw".
This means if you are truly my brother beat your drum to produce the tune of the river dam. But Kawlmangpa could not produce the secret password sound of the brothers and sister. Lengtonghoih refused to open. She made clear to him that she could not allow entry of strangers in the palace till her brothers return. Kawlmangpa pleaded again and again. But she remained adamant. Finally kawlmangpa requested her to at least show the tip of her fingers from a small hole in the wall before he leave. As she badly wanted him to leave and thinking the man to be sincere enough the naive Lengtonghoih at last agreed to show the tip of her fingers. No sooner did she let her fingers out Kawlmangpa pierced it with the pointed tip of a TUKKILH,(a sharp and pointed stick of cattle bone used by Zo women to position threads in a loom while weaving also use as a hair pin by both sexes) and she was caught like a fish by a hook.However hard she tried, Lentonghoih could not withdraw her hooked finger. She cried out in pain and requested Kawlmangpa to let her fingers free. Kawlmangpa agreed to release her fingers provided she open the door. Lenngtonghoih had succumbed to Kawlmangpa's trick.To relieve her pain she open the gate. Immedietly Kawlmangpa overpowered and took hercaptive to be his wife and returned to his kingdom.
When the seven brothers returned home after accomplishing their mission with the AKSINELKAI, they repeatedly call their sister to open the door by singing:
Leng aw leng aw,Lengtonghoih aw, I sikin kongpi hon hon aw..
But there was no response from their sister and nobody opens the door inspite of their producing their secret password sound. After some enquiry they come to know that Lengtonghoih was taken captive by Kawlmangpa. It hurt them that their only sister whom they love so dearly would be taken captive by a stranger. They vowed to revenge Kawlmangpa for kidnapping their sister, and as a test of strength for the mission decided to break their sevenfold fold gates and then turn and fly as a dove. The test begun starting from the eldest. In the difficult test of strength all the six brothers died; only the youngest brother could succeed in breaking the seven walls. Then he transform into a dove and begin to hover in the sky in search of his sister.From above he saw a group of men working the in the field and enquired:
Ka nuai a lawm taangte aw e,Ka u Lenghoih na mu n'am..
They replied:
Mu tuh mu,muna lawm lawm,anu vangkhua,apa vangkhua tungtan chia.
You men working in the field have you by chance saw my dear sister Lengtonghoih.
Indeed we saw her. By now she would have reached the lands of her father-mother.
Then he continued the search and asked to a lady fetching water. She replied the same way. Again he asked to an old carpenter making a mortal and got the same reply. Finally he saw a weaver siting at her loom in the front platform of a house and ask:
Ka nuai a siamgan nu aw e,Ka u Lenghoih na mu na'm..
(You lady weaving down there,Have you seen my beloved sister Lengtonghoih.)
The lady replied:
Ka nau tak tak na hih leh ka tangzawm ah hong tuang inla ka siamtui hong dawn in.
The lady weaver is Lengtonghoih and she could recognised the voice of his younger brother and asked:
"If you are really my younger brother, you sit on the clothesline"

The dove did exactly as Lengtonghoih ask.She asked again
"If you are really my brother come down and drink from the cup where I moisten my loom"
The dove flew down and began to drink the water from his sister's cup. After confirming the dove was her younger brother reincarnated; she killed it with her Chiampek(a thin wooden implement to beat and fasten the cloth). She took out the bones of the dove and began to beat it. She seperated the bones in two groups- one producing high pitch sound the other low pitch. She threw away the group that produce the bass sound and preserve the other group well covered in a small pot. After seven days when she open the container chanting "Handsome young men,and rise up". Immediatly a handsome young men rose up. Her husband who was observing the whole process was very surprised. He too wanted to reincarnate into a handsome youngmen.He asked Lengtonghoih to do the job for him. She killed Kawlmangpa as he desired and repeated the whole process one by one; but this time she preserved the bones with the bass sound. When she open the bones after seven day she with the words: "Arise,street dog.Lick the excreta of the infant". A big dog arose and began to eat whatever he finds to eat.
Now Lengtonghoih is relieved from the forced marriage ties with Kawlmangpa.Immediatly she returned to their palace with her brother.But things were not as they were before.Without the remaining brothers they felt emptly and lonely in the big house.They wanted to bring back their brothers to life and begin to search for their bones. Luckily they found all the bones of the six brothers intact.Lengtonghoih did the same thing as she did to the bones of her youngest brother.And after seven days when she open the seven containers all her brothers life's were restored.And they lived happily ever after in their palace.
Source: Zolai Simbu – 4

------------------------------------------------------------------------------------------

3. ZAU HANG’ TANGTHU

Tu ma AD 1400-1500 kikal hun lai pawlin Cimnuai Geltui khua-ah Zau Hangte Ngal Ngamte, na teng uh hi. Tua ahih manin Zau Hang’ tangthu hi bangin na kigen hi.

Nidang lai-in Cimnuai khua gei-ah khua ta khat om a, tua khua-ah zabel sek siam mahmah papi khat om hi. Ni khat ni-in nungakte in zabel deih uh ahih manin tua papipa’ kiangah zabel sek sak dingin pai uh hi. Tua papipa in zabel sek man dingin su luk khatta na ngen a, nungak dangte in ama cih bangin pia pahpah uh hi. A hi zongin nungak khat in pia nuamlo ahih manin papipa zong hehin zabel pen mittawh aki hua mahmah kildawn nai tawh zabel na bawl sak hi. Tua za bel nungak nu in a zat leh amit tawh ki sawhkha sak ahih manin khua mu thei nawnlo a, tua khua-ah ciah thei nawnlo-in om cip hi.

Inn a tun ciangin alawmdangte tung kim hinapi tua nungaknu a tun theih loh ciangin a pa zong lunghimawh a, a lawm nungak dangte’ kiangah a dot leh nungak dangte in, zabel sekpa in zabel sek man dingin su luk khat ta ong ngen a, kong pia hinapi ung in, ka lawmnu in pia nuamlo ahih manin zabel sekpa hehin a mit bumsakin ong ciah theilo-in om hi. A cih ciangin apa in, akhua sung tangvalte’ kiangah, “Tua bangin amah kiphasak tak ahih leh va pai unla na ut bangin va lu gawp un,” ci-in tangvalte sawl hi. Khua sung tangvalte zong kilawp takin pai pah vingveng uh a, ahih nuam khempeuh in hih dikdek uh hi. A hih khit uh ciangin a khua lamah pua uh hi.

A khua a tun ciangin nau ong pai a, a suah ciangin nau min dingin bang sa ding ih hiam ci-in kikum uh hi. A pa in zau baw panin piang ahih manin Zau Hang phuak ni,” a cih ciangin “Zau Hang” a phuak uh hi.

Zau Hang hong khan ciangin zi nei a, a zi it lua mahmah ahih manin amai-ah athal tawi-in a zi’ kiangah, gal khat sa khat om leh hong hi cih hun ning, hong hi ci hun ning,” ci-in a thal kekin ngimngim a, a tawpna-ah a thal khah suah kha-in a zi kap lum kha hi. Tua bangin a zi hong khuai khak ciangin a sunghte zong thangpai mahmah uh a, a zi man dingin tui luangdak a ngen uh hi. Zau Hang zong bangmah lah neilo ahih manin a lungkham mahmah hi. A cih mawh manin khua tuamtuamah vak kawikawi hi. Tua bangin a vahvah leh, ta neilo pitek khat leh putek khat omna-ah a va lut leh tua putekte in ak gil nuai-ah ak-ek dawhna a a neih uh tui luangdak muhsak kha hi. Tua ciangin amah zong nuam mahmah ahih manin tuate’ kiangah lutin, “Pi leh pu aw, kei hih lai-ah hong om ning in, na sih dongin hong vak ning,” ci-in gen hi. Tua putekte in, “Ko ta nei lah hilo, ko bang peuh nong vak nop zen hoh takin nuam ve nunge,” ci-in lungdam mahmah uh hi. Zau Hang zong tuate’ kiangah om a, lo lamah nasemin giak pah vingveng hi. Lo lamah thang peuh siahin a sa matsa khak zel ahih manin a pi leh a pu zong nuam mahmah uh hi.

A tawpna ciangin sa meh limtakin bawlin a sungah namtul (gu) sawhsa-in khak hi. “Hih pen ka pi leh ka pu’ adinga a lim thei pen dinga ka bawl ahih manin, ka pi leh ka pu bek in na ne hen la, kuamah na pia kei hen,” ci-in bawlsa-in khak hi. A pi leh a pu in zong lungdam takin a nek uh leh, a nek zawh a sawtlo-in a nupa-un si uh hi.

A pi leh a pu’ a sih ciangin akhuapihte in, “Zau Hang hong ciah mengmeng hen, a pi leh a pu si hi,” ci-in zasak uh hi. Zau hang in a zak ciangin ka pi leh ka pu an limnono sa lim nono tawh ka vak ahih manin silo ding hi,” ci-in a umlo kineih hi. ( Bang hang hiam cih leh, akgil nuai a tui luangdak a deih mana a bumlup ahi hi.)

Tua ciangin Zau Hang zong inn lamah ciah pahin inn a tun ciangin adah ki neihin kap buabua hi. Si gui khit ciangin agam luah dingte van ki-ap a, a tawpna ciangin abeh papite in, “Tu’n Zau Hang pi leh pu vak lum ngawngaw a deih pen tel hen o,” ci-in tel sak uh hi. Zauhang in, “Ke’n bangmah dang deih ngam dah ninge, hih ak-ek dawhna ka zatna di a om khak leh na tawi peuh ning,” ci-in a deihdeih tui luangdak la-in ciah sawm hi. Papi khat in, “Tua la ding na hih leh, lah sil ken la, lah tum kha ke’n aw,” ci-in vaikhak hi. Zau Hang zong a deihdeih ngah ta ahih manin nuam lua mahmah a, ciah pah dildelin a khawtaw a tun ciangin lui-ah silsiang sitsetin a ngaih hiam ci a akiuh leh mual kua-ah ki za hi. Tua ciangin khua pha seisai kim lai thakhatin meipi kai-in khuapi guah zu ding bangin khua hong nim dimdum hi. Zau Hang zong lau-in patau ahih manin manlah kawmin a dak a thongip sungah a guan leh guang khial hi ding hiam, kiat suahin tuk hi. Zau Hang in zong delh pah a a phak kuan ciangin to tukin aphak ding ciangin suk tuk zel to tuk zelin tuktuk hi. Zau Hang in zong delhdelhin a tawpna-ah Taisan li sungah tum hi. Taisanli sungah a tum ciangin Zau Hang zong, “Het kapa’ tapa ci-in amah zong tuili sungah lut suk pah vingveng hi. Tuili taw a tun ciangin tua adak pen, gulpi lian mahmah khat in na lukham hi. Zau Hang in, “Koi ka dak ong pia o,” ci-in a nget leh tua gulpi in, “Nang koi lak mi na hiam? Nidang peka ka dak uh mang ci a, ka zonzon uh tu’n hong tung kik pan hi, na sih nop kei leh taikhia in,” na ci hi. Tua ciangin Zau Hang zong a cih nading theilo-in luzut bekin tai khia hiathiat hi. Tua ahih manin Zau Hang in a zi’ man a pia zolo suak hi.


4. NGAL NGAM’ TANGTHU
Zau Hang’ tapa Ngal Ngam’ (Gal Ngam) Tangthu
Zomite’ tangthu lakah mihat min minthang kua hi ding hiam ci-in dotna kibawl leng, tulai khangthakte a gen thei tamin ka um kei hi. Tua ahih manin hih ih khanglui tangthu hoih nonote a kallak beek a et thak a laibu khawng a suahkhiat hi zel leh deihhuai ka sa hi. Tu'n zong hih Ngalngam tangthu kikum khawm leng ci-in kong gelh hi.
Ngalngam pen ei Zomi tangthu lakah mihat minthang pen hi dingin up huai hi. Milian leh mi thahat mahmah ahih banah dawisiam a minthang ahi hi. Khutsiam ahihna- pat pan khau a bawlkhiakna PATKOL ih cih ama phuat khiat danin ki gen hi. A hatdan bel ngalkhat kapliam hangtak, mi te'n kihta a khuaphia bang liang a a gen uh. Ngalkhat kapliam hangtak ih cih in, i pu-leh pa sasiam gamvakmite' laupen Ngalkhaat kapliam hang ahi hi. Ngal pen manlang mahmah a, athawm gin a kizak phet leh a lang-alang luigal khat apan galkhat tan bang bohman zat-zat leh a hapaak a piik thuah thei khop hial a lauhuai ahi hi.. Sahang leh vompi I cihte in na khat peuh a bawh ding ciangun, ngiit photin, pasal kizente’ adingin kiginna man leh thautawi te'n kapman na hun om hi. Ngalkhat bel thautawi te'n zong kapmanna ding hun omlo a asia ding teng siasak thei khopin manlangin kigen hi. Ngalngam a dingin ahih leh ngalkhaat haangtak nangawn a kihtak huai hi zen zen lo hi. Ngalngam’ Vanglai (minthanlai) 1860-1870 kal khawng hi dingin ki ummawh hi. A gamtatna mun pen Zomite’ tenna Chin Hills: leh Guite Kual khawng hi pen a, Hausapi Vum (Chin Hills:)bang ama omna thupi (strategic point), tulai a Kargil bang dan a thupi ahi hi. Tua gam sungah amah thupipen a, amah tuk kuamah dang a omloh banah Hangsai nangawn zawlin na nei hi.
Zawlta-in a kimat tei uh hangin a sim thamin kido simsimin ki thah sawm den uh hi. A tangthu hih a nuai a bang ahi hi.
Nidang lai-in Ngal Ngam a kici naupang khat om hi. Tua pa in lui thangah thang siah hi. A lui thang siah pen min na vilsak thei zel hi. Tua bang a min a vil sak zel ciangin nitak khat anu’ kiangah, “Nu aw zingsang ciangin hong phong baih in, ka thang vil pahpah kua hi ding hiam thei nuam ing, ci-in a nu’ kiangah gen hi.
Amah zong tho baiha, nidangin a taw lam pan a vil toh zel hi ta leh tua ni zingsangin a lu lampanin leh vil suk hi. A paipai leh tungtun lu laizangah naungek khat na kisial hi. Amah zong, “Nang maw ka thangvil, ci-in hehin a taw lam panin ciangkang khat khumin alu-ah dawksakin aciang kuaitan hi. Tua ciangin a gei a singtung khatah kahto a, kua hong pai peuhmah hiam ci-in singdawnah pang hi. A sawtlo-in Thanok nu a kici pheisam zusa hon khat tawi kawmin hong ciah hi. A ta’ gei a tun ciangin aphotphot leh a ta tho theilo hi, aman a kisim khemsak sa-in a zusa puakte a mei-ah khai-in amai-ah tah a, “Ka ta aw si khem, si khem aw, nam zu meitual kong puak a, ka ta aw si khem si khem aw, ci-in nono hi. Tua bangin a cihcih hang lah tho tuanlo ahih manin a tawpna ciangin a taw a et leh ciangkhang kikhum to mu hi. Tua ciangin ata a si a hih lam thei pan a, amah zong dahin, “Naktang khillawk ka nek man hiam ka ta, manta khalgah ka nek man hiam ka ta ci-in kap khauhkhauh hi. Tua a kah la teng a tung pan Ngal Ngam in a zak ciangin anuihza-in a nui kha hi. Tua ciangin Thanoknu in a tung lam a et toh leh, singkung tungah a tuang mi khat a mu hi. Thanoknu in, “Ka u ka nau hong kikhawm vo hih lai-ah sa nek di khat om ei,” ci a asap leh thakhatin pheisan hon khat sing nuai dim uh hi. Tua ciangin, “Singdawn kuan luh ding ih hiam ci-in kikum uh a, Thanoknu in, “Kei man va luh ning in, ong kiat ciangin thanoknu hing ong ci in cin, ong ci ta leh na ne teitei un,” ci-in vaikhakin singkungah kah to pah a, a dawn atun ciangin Ngalngam zong laulua-in a tung lamah na kah toto hi. A phak dektak ciangin a cih nading thei nawnlo-in a khe tontonin thakhatin a tuat leh tuan khia-in thanopnu sing tung pan kia suk hi. Leilak a tun ciangin, “thanoknu hing, thanoknu hing a cih hangin avaikhak bangina lawmte in ne teitei uh hi. A nek khit uh ciangin singdawn a et uh leh, Ngalngam na tuang lai hi. Tua ciangin kuan luh kik ding ih hiam ci-in kikum kik uh a, “Thanoknu’ luh zawhloh kua man luh zo kei ni,” ci-in tua ciangin thakhatin mang uh hi.
Ngal Ngam zong hong khangtoto-in khatvei gam sungah sa beng dingin hong kuan khia hi. Gam sungah a paipai leh mun khatah tungtun khat na omin tua lai-ah bang hiam khat sakuh ling tawh ki um lingleng khat mu hi. Aman zong hoihsa ahih manin bang hiam cih theilo-in la-a a sakhau sungah a guang hi. (Sakhau cih pen tanglai-in thungkuah a a na zat uh, savun thung, thungkuah a kibawl hi a, sakhi pum khat bang ta thei ci hi) Amah zong hih pen bang hi peuhmah ding ahiam ci-in a gei a suaklu tung khatah a thal tawh pang pah hi.
A sawtlo-in Hangsai sakhi pum khat liangpuak vava sa-in ong ciah hi. Tua a sakhi puak tungtun laizang ong denna leh thakhatin tai kik pah vingveng hi. A man zong lamdangsa-in a ai a et gega leh, na om nawnlo hi. Tua a ai koihna munah aphel valval na khat mu hi. Tua ciangin Hangsai in, “Nang maw ka ai ong laksak ci-in abawh leh, bawh kha thei mahmah lo hi. Tua aphe valval pen, Ngal Ngam in a lu a a khip akgia liim ahi hi. A liim bawh niloh ahih manin bawh kha thei mahmah lo hi. Tua teng Ngal Ngam in sing tung pan a muh ciangin anuih za-in nuikha hi. Ngal Ngam’ nuih Hang Sai in a zak ciangin a ettoh leh singkung tung a tuang mikhat mu hi. Tua ciangin Hangsai zong heh mahmah a, “Nang maw ka ai la, hong kumsuk o, na si leh lei ka hel ding,” ci hi. Ngal Ngam in thaltang khat bek apuak dok khia-in, “En o, hih nang kong tupna, ci-in thaltang dokkhia a tua ciangin a thal umah siatkik a, a dawh sa mah dok khia kikin, “En o, hih na pa ka tupna, hih na nu ka tupna, hih na pi ka tupna, hih na pu ka tupna,” ci-in adawhsa mah siat zel dok zel, siat zel dok zel ahih manin Hangsai-in, “Tua ahih leh hong kum o, hong kum o, bangmah kicih kei ni in, zawl kici ni,” ci-in zol hi. (Khangluite in Na khat bek nei a suan a aneite agen ciangin Ngal ngam’ thaltang suan ci-in paunakin na zang uh hi.)
Tua ciangin Ngalngam leh Hangsai kizawl uh a, gam sungah a nihun hong vakkhawm uh hi. Mun khatah singkeu lak tuak uh hi. Hangsai in, “Zawl ka nu ka pa tawh ka damlai hi leh pawh, hih singte thakhatin gamsak nuam singe, ci hi, Ngalngam in, “Zawl, na nu na pa tawh na hih khawm lai hi ta kei leh, ong gamsak ve mu nuam ve hang,” ci hi. Hangsai in, “Ahih leh hin suangpi tungah na tu hithiat inla, ong kipei ning in na lau ciangin hih puan lom tawh ong deng in maw,” ci hi, Hangsai zong singkeu lakah lutin hum hamin akhe tawh a tuat man tuanin, a ha tawh a peh man petin vuitung khut liangin puak gamgamin hong kipei hi. Ngalngam in, “Zawl aw, ka mit zong phia zo kei e,” na cihsan hi, Hangsai in zawl aw puan tawh ong deng o leh, gim peuhmah ing ei,” ci-in puan lom tawh a den ciangin Hangsai khawl pan hi.
Pai leuleu-in nahtang tam lak tuak uh hi, Ngalngam in azawlpa’ theih loh kalin lui-ah atem alang leh alang tat hiam dikdek hi. Tua ciangin azawlpa’ kiangah Ngalngam in, “zawl, kei zong ka nu ka pa tawh ka hin lai hi leh hih nahtangte thakhatin gamsak nuam singe,” a ci hi, Hangsai in, “zawl, na nu na pa tawh na hin lai hi ta kei leh, ong gamsak ve, mu nuam ve hang” ci kik hi. Tua ciangin Ngalngam zong nahtang tam lakah ki pei-in a tup tan man tumtanin a bantan man bantanin phungphung phangphang a sa hi. Hangsai zong lau lua-in “zawl, khawl o, khawm o,” ci-in puan lom tawh a den ciangin Ngalngam khawl pan hi. Tua ciangin Hangsai in a zawlpa kihta sim pian pah hi.
Mun khatah pai khia leuleu uh a, Ngalngam in mun vagik tui khat a mu hi. A sakhau sungah guang sim pahin munkhatah, “zawl suang peh kidem ni, ci-in Hangsai’ peh dingin, suangcip lua kisa apak velval khat a pia hi. Hangsai in tua suang a peh leh petzolo-in aha zia gawp ahih manin, “Zawl aw, ke’n pet zo ke’ng, ci-in a sia khia hi. Ngalngam in, “Zawl nang’ tua lawmlawm pet zolo na hih leh en o kei a, cip lua kisa pak velval liang ei,” ci-in a vagik tui lakhia-in peh zan dikdekin valh mang hi. Tua ciangin Hangsai in kihta semsem hi.
Mun khatah pai khia leuleu uh a, Ngalngam in suang kitam khat a mu hi. Tua ciangin Ngalngam in a zawlpa’ kiangah, zawl aw, sa ong hawl inla ke’n hi lai-ah na pang ning,” a ci hi. A zawlpa in zong sahawl pah takpi a, sa tampi a suah hi. Ngalngam in tua sate kap lo-in athaltang tua suang kitam kawmah a siat hi. A zawlpa atun ciangin, “Zawl aw hong pai dih o, sazuk khat ong tai-in ka kap leh pailetin ka thaltang in hih suang kha-in kitam hi, ka dawh leh dawk kha zo nawn ke’ng ong dawh khiatpih in,” ci-in khem hi. Tua ciangin Hangsai in zong san liangin dok a, Ngalngam in na hen suk hi. A dawhdawh hangun dokkhia zolo ahih manun Ngalngam in, “Zawl aw nang na khawl phot in, tha leh tha zong kikimlo kei guak in ong dok ning,” ci-in, Ngalngam in “Het, Zau Hang’ tapa Ngalngam hing,”ci-in minsialin a dawh leh dok khia zo ahih manin a zawlpa in kihta semsem hi.
Tua ciangin pai khia leuleu uh a, mun khat atun ciangun, Ngalngam in, “Zawl aw, keh hetlo a sa mat kidem ni,” a ci hi. Tua ciangin Hangsai in sa na pangin Ngalngam in a hawl hi. Sakhi khat Hangsai in na tuksak bialbual hi. “Zawl en o leh, koi teng keh ahiam o,” ci-in akehna a velvel uh leh a le nuai tawm khat na liam hi, “A, hih teng akeh ve, a ci hi. Tua ciangin Ngalngam in pangin Hangsai in hawl leuleu a, sakhi khat mah suakin akap leh kha pah hi. Ngalngam in zong delh pah vingvengin a kehna khuagep tawh hu ziau hi, azawl pa a tun ciangin, “Zawl vel o leh, koi teng keh ahiam o,” a ci hi. Avelvel uh leh akehna muzo mahmah lo uh ahih manin Hangsai in a kihta semsem hi.
Tua pan pai khia leuleu uh a, mual khat a tun uh ciangin Hangsai in, “Zawl suanglot kidem ni, a ci hi, Tua ciangin suanglot kidem uh a, Hangsai in a lot leh mualkua a khum vingveng hi. Ngalngam zong a zawlpa zawh ngaplo ahih manin adah mahmah hi. A cih nading theilo-in avahvah leh, mun khatah the khat mu kha bilbel hi. Amah zong nuamlua-in thakhatin man pah a, azawlpa’ kiangah, “eEn o leh zawl ong lawn ning ei,” ci-in a a the a lot leh, amuh tawp dongin lengleng a hih manin, Hangsai in a kihta semsem hi.

Tua ciangin Hangsai in, “zZawl aw, ih gilkial ahih manin ih sa matte huan ni,” ci-in gun gei a zuan uh hi. Gun gei a tun uh ciangin Hangsai in, “Zawl, guntui tawi nuam zaw maw? Mual a mei la nuam zaw? A cih leh Ngalngam in, “Mual a mei la nuam zaw ing,” a ci hi, Mual a mei tang a cih pen mualdawn a aksi taang kiaukiaute ahi hi. Hangsai guntui tawi dingin paipahin Ngalngam in buk sungah a tual mehsah satin mei a khu sak viauviau hi. Tua a meisah sat pen Hangsai in a buk phaitam lam pan na ensim gige hi. A zing ciangin sa huan dingin kithawi leuleu uh a, Hangsai in, “Zawl aw, tu tung ke’n mei va la ning in, nang guntui va tawi in a ci hi. Hangsai in azawlpa’ meisah sat a muhsim bangin a khut leh a khut satsatin mei suak thei mahmah lo a, a sisan gawp hi. Tua ciangin ciah a, Ngalngam in, “Zawl ong kai si cia” a cih leh Hangsai in, “Mei omna lamna lua mahmahin, mualkhat leh mual khat ka kawmna liam gawp ing,” ci-in a khut sisan teng a lak hi. Tua ciangin Ngalngam in a meisah sat ziau a, mei a khutsak ngelngal leh a zawlpa in lamdang asa mahmah hi.
Tua ciangin ciah dingin kithawi uh a, asa puak na ding uh gua pengsat dingin Hangsai in Ngalngam a sawl hi. Ngalngam zong gua peng sat dingin pai pah a, tan cia khat satin tua tawh hong ciah hi. Hangsai in, “Zawl aw hih ciacia bang ding ahiam a neu zaw va sat kik in,” ci-in a sawl hi. Ngalngam in bancia a sat leuleu hi. Tua zong gol lua lai ci-in a neu zaw a satkik sak hi. Tua bangin gol lua ci zelzel ahih manin a tawp na ciangin Ngalngam zong heh ngawhin zapeng cia khat satin tua tawh aciah leh, Hangsai in, “Gol lai zek na ven, gim lawmlawm na hih manin ih sim mai kei diam?” a ci hi. Tua ciangin Hangsai in phuisamin a guanguan leh zapeng cia khat sungah sazuk pum khat a ta sak hi.
Ngalngam zong amai-ah na pai vingveng a, a zawlpa’ phuisam kammal teng a theih nop manin a sa puak khempeuh lei-ah a bua hi. A zawlpa in a phak ciangin Ngalngam in, “Zawl aw hih lai-ah tukin ka sa buak sak ing,” a ci hi, Hangsai in phuisamin a guan sak leuleu hi. Ngalngam in azawlpa’ phuisam teng thei ta ahih manin mun khatah pai-in asa puak teng bua khia kik a, a guan leh, a dim zo kei lai hi. Tua ciangin singkeu khat teipi-in khunin innah a ciah hi.
Inn a tun ciangin Ngalngam in a zi’ kiangah, “Sa hong puak ing ei ka sa suah o,” a cih leh a zi in, “Kuang neu khat a lak hi. Ngalngam in, “Neu lua a lian zaw ong la in ci a a zi in, “Tua nang’ sakhau sung a sa peuh bang tham hi ding ahia? Ci-in hehngawhin lawhpi khat a khuk phei hi, tua lawhpi sungah a sunsun leh lawhpi dim a pha hi. Tua ciangin a zi in, “Tu’n sa nei na ve hang in a huan nading sing kisam leuleu hang ei,” a ci hi, Ngalngam in, “Sing kisam na hih leh ka teipi ten in,” ci-in a sawl hi. A zi in, “Tua nang’ teipi leltak bang hi zah pha vem,” ci a, Ngalngam in, “Kong sawl bangin ten peuh aw,” ci-in a tenten leh kua khat a pha hi. Tua ciangin a zi in, “Tu’n sa leh sing nei khin hang in ih tui ding kisam leuleu hang ei,” a ci hi. Ngalngam in, “Tui na kisap leh ka tuithawl sung a teng zang aw,” ci leuleu a, a zi in “Nang’ tuithawl sung a teng in bangmah tham cing zo ke’n the” a ci hi. Ngalngam in, “Bungsuk peuh in ci a abutbut leh kuang zawn khat a dim hi.
Ni khat Hangsai leh Ngalngam gam lakah a vak khawm leuleu uh hi. Ngalngam in khipi tang khat mu a, “Hih lai-ah na khat mu ing, ci-in nuamin a kiko zakzak hi. Hangsai in, “Bang mu na hia zawl,” a cih leh Ngalngam in a khipi tang muh laka, Hangsai in, “Aw, tua maw na nuampih, tua bang peuh na deih leh ka khua vuah hong pai aw, ka huan khang vuah tampi gah,” a ci hi. Tua ciangin a khua vuah khi pua dingin Ngalngam zong a pai pah hi, Hangsaite’ inn a tun ciangin Ngalngam in, “Zawl aw, ih nu leh ih pa mu nuam ing ong lak in a ci hi. Hangsai in a nu leh a pa lak a, a nu leh apa in pet dingin na li veva hi. Ngalngam in, “Aih, cih lohloh gen lohloh,” ci-in a nu leh a pa nungak leh tangval a suak sak hi. Tua ciangin a nu leh a pa zong nuam mahmah uh a, “Ih zawlpa huan khang a ih khipi tangte lawh in,” ci-in Hangsai a sawl hi. Ngalngam zong khipi lo dingin pai pah a, a zawlpa in, “Zawl aw, na deih bangbang lo inla, ahi zongin adawn a agol pen lo ken aw,” a ci hi. Ngalngam in a dawn a a limci pen a cih mah lawhsawm cinten a hih manin kahkahin a dawn a tun ciangin, “Nu vaw, kia veng,” ci-in akuaitanin a lo hi. Anuai a tun ciangin a zawlpa zong hehin pet dingin na kithawi vemvam a, Ngalngam in, “Zawl cih lohloh, gen lohloh,” a cih leh a pet ngam kei hi. Tua ciangin a khuapihte in thei a Ngalngam’ sa ne nuamin a inntual vuah a umcih ngeingai uh hi. Ngalngam in thovai um khat khah a, naupangte thovai na sa-in a ciah hi. Tua ciangin khuaivah um khat khah leuleu a, khuaivah in deh gawp ahih manin khangno teng a tai leuleu hi. Tua ciangin tunpi um khat khah leuleu a tunpi in a om lai teng deh gawpin a tai gai uh hi. Tua ciangin Ngalngam zong inn lamah a khi teng tawh a ciah hi. A paipai leh lampi-ah nungakno khat tawh kituak a Ngalngam in, tua nungakno nu’ kiangah, “Lumkhawm ni in ka khipi puakte hon khat ong pia ning,” a ci hi. Paipai-in tua nungakno nu pen a tanu ahi hi. An a nek laitakin a tanu in, “Pa, mawtaw lampi a,” a cih leh apa amai zumin mom muamsak a a pau thei kei hi.
Ni khat Hangsaite’ kiangah hawh dingin hong kiciam kik leuleu uh a, Hangsai in, “Zawl aw, ka khua vuah nong hawh ciangin ka khua nawlah ong ku masa in aw,” ci-in a vaikhak hi,
Ni khat ni ciangin Ngalngam zong Hangsaite’ khua-ah hawh dingin a pai khia hi. A khua mual a tun ciangin ku lo-in bang ci peuhmah uh ahiam,” ci-in a ensim hi. Hangsaite’ khuapihte in inn na lam uh a, bi agan ngeingai uh hi. A tate in innnuai panin, “Nang’ pa mei sang, kei’ pa mei sau zaw, nang pa’ mei sang kei’ pa mei sau zaw, a ci uh hi. Tua ciangin akhua nawlah pai kik vingveng a akhua mual vuah aku hi. Hangsaite in, “Zawl hong tung, zawl hong tung, mei zial un,” ci-in a mei uh zialin inn tungah a tu tengtang uh hi. Tua ciangin inn lamte in Ngalngam man pah uh a, khau tawh bi kha tungah a bung bu lehin akhai hi. Nungakte in an su uh a, “An aw, tai ziau tai ziau aw, zawlmawl tui tawh zawl mawl sa tawh kong meh ding,” ci-in Innlamte in, “Bi aw gat liau gat liau aw, zawlmawl tui tawh zawl mawl sa tawh kong meh ding,” a ci uh hi. A zawlpa in, um ke’ng in, ka zawlpa pen ka khuapih te’n ong thahsak leh hoihlo ding a hih ciangin khah sim ning,” ci-in sutkhia-in sumpi khat a khai sim hi. Hangsai in a zawlpa’ kiangah, “Zawl aw tai vingveng inla na khua nawl uh na tun ciangin huih ong khah in,” ci-in a ki vaikhak uh hi. Innlamte in a om lai hiam ci-in a khau kang zel uh a, om lai mah ei ci-in tha ngah thei mahmah uh hi.
Ngalngam ciah pah vingveng hinapi a zawlpa tawh a kiciamna bangin hih lo-in Hangsaite’ khuanawl a tun ciangin a kut leh, zawl tai, zawltai, ci-in inn lam kimlai tuak phangphangin a nung delh uh hi. Ngalngam zong taitai-in a phak dektak ciangin a zawlpa in, “Zawlzawl kuh kua-ah, kuh kua-ah ci-in, Ngalngam zong sakuh kua-ah a lut hi. Akhua pihte in to pah phangphang uh hi. A akhe kidawk a azawlpa in a muh ciangin, “Koi, tawl tuak thei mahmah ucin kei man ong khel ning ei,” a ci hi. Hangsai a to dingin kipan a, “A thuk lai hiam thei nuam hang in a thuk lai leh to nawn dah ni,” ci-in a lawmte’ kiangah gen hi. Tua ciangin ciingpum sau simsim khat tawh hoih uh a, Ngalngam in tua ciingpum asungah na zialzial hi. Tua ciangin dokkhia kikin a teh uh leh saupi tum hi. Hangsai in, “Hih tantak tum to zo nawnlo ding ih hih manin khawl mai ni,” a ci hi. A khuapihte ut tuanlo-in ih mat dong hanciam ding,” ci-in kipat sawm kik uh hi. Tua ciangin Hangsai in ngian khat bawl leuleu a, “Guai tu laitakin bang ong ci leh ih lau pen tam,” ci-in a dong hi. A khuapihte in, “Theilo” ci tek uh hi. Tua leh Hangsai in, “Kei pawh tu laitakin guahzu-in khua pangsanin “chic chi lillil pangpa daldal,” a ci leh lau pen ning,” a ci hi, A khuapihte zong kei zong lau ning,” ci tek uh a, tua ciangin Ngalngam in khua pangsan sakin guah zusakin, chikchi lillil pangpa daldal,” a ci hi. Tua ciangin a khuapihte zong lau-in ta khia gai-in Ngalngam suakta hi.
Tua ciangin Hangsai in, “Zawl aw, ke’n hi zahin nang hong gumkhia khin ka hih manin, Tu a kipan kikhen ni in, Mualah ih kituah leh mualah, guamah ih kituah leh guamah kithat ni, a ki that zo zawzaw, lenkhang sialkili nei tawh ki ai ni,” ci-in kiciamin a kikhen uh hi.
Ngalngam zong lo lamah giakin buk hoih takin lam hi. Lang tungah kal bawlin tua kalte gek gigei-in a nuai-ah so dawh a dawh hi. Tua kal tungah suang khat koihin puandum silhsak-in a tungah a man a pang hi. Hangsai zong a zawlpa that nuamin lonawl panin a et leh, tau (lang) tungah mi alum khat mu a mu hi. Ka zawlpa ke’n that zo ngawngawn ding, ci-in gemgemin thakhatin lengin a peh leh suangtat a hih manin a kalte kitanin a nuai-ah a kia sukin so in a sun hi. Hangsai in a sih ma-in “Zawl aw, ke’n hong that zo zaw ding ka kisak leh nang hong that zo hi khong cin, ih kiciamna bangin lenkhang sialkili nei tawh hong ai o maw,” a ci hi. Tua ciangin Ngalngam zong kum sukin a zawlpa lutanin innah a aciah pih vingveng hi.
Inn a tun ciangin a pa’ kiangah, “Pa aw, ka zawlpa tawh a kithat zo zawzaw lenkhang sialkili nei tawh ki ai ni, ci a ka kiciamna uh om bangin tu’n ke’n ka zawlpa that zo ka hih manin lenkhang sial kili va kai in,” ci-in a pa a sawl hi. Lenkhang sialkili nei cih pen Dawikungpu’ a ahi hi. A pa zong sial kai dingin va kuan khia hi. Dawikungpu’ inn a tun ciangin Dawikung pu in zin hoihtakin na do-in, an a nek khit ciangin, Ngalngam’ pa in, “Dawikungpu aw, Na sial kai dinga hong pai hing,” ci-in a thu teng a gen hi, Dawikungpu in zong tungman sial khat paisak buambuam a, Zauhang in tua sial khau tawh a khih hi, a pai khiat ding ciangin Dawikungpu in, “Zauhang aw, paipai inla, tungtun lu laizang na tun ciangin lenkhang sialkili nei ka lakni-in ka tung sunni nim na dildial, ci in aw,” a ci hi. Zauhang zong paipai a tungtun lu laizang a tun ciangin, “Lenkhang sial kili nei ka lakni-in ka tung sun ni nim na dildial,” a cih leh thakhatin guahpi guah bak zu-in a sial pen tungman sial ahih manin tungtun in so nelhin tua lai-ah a si hi.
A pa hong tun theih mahmah loh ciangin Ngalngam zong a lunghimawhin a kan dingin hong kithawi khia hi. Lampi-ah a paipai leh tungtun lulai zangah samzang khat mu-in, a et leh a pa asisa a om a mu hi. Tua ciangin hi bangin la sa kawmin:-
Hong tho aw, ka pa, hong tho aw ka pa, miza luang lel keiman tang bang phong nang ka ci, het, Zauhang’ tapa Pa Ngam hing, ci- in a Tungtun asuilh leh a pa sisa hong tho kik hi.
A pa a thawh ciangin a pa in, “Ka lai ka tapa sawtvei ihmu singe,” a ci hi. Ngalngam in, a ihmu hi kei cin a si hi teh, ka muh thadah in keimah va pai ning,” ci-in amah pai vingvengin Zauhang inn lamah a ciah hi.
Dawikungpu inn a tun ciangin dawi hon na kikhawm ngeingai uh a, a tut na ding theilo-in a munphiah a suih leh a uipi lau-in a uipi’ tutna munah a tu hi. Tua ciangin a inn a kikhawm teng ciah uh hi. Dawikungpu in, Pa Ngam, a tui kawi-in nong kawi a, a mual kawi-in nong kawi a, inn nong tungmaw,” a cih leh, Ngalngam in, “A tui tunin kong tun a, a mualtunin kong tun a, na innpi lamsawm kong kimkota, na phiahpi kong sui a, na uipi’ kualna-ah kong kual,” ci-in a dawng hi. Dawikungpu in hih pa khauhpai tuak ei, ci-in zahtak a pian pah hi.
Tua ciangin zulup a, a peng sungah gulngawngsan khat dawksakin a tep ding ciangin gulngawnsan dawkto zelin tep theilo hi. Ngalngam in tua gul nawngkai sa-in a dial misi suaksak a, gun gulngawngsan adawktoh laitakin musi in tuahin tua ciangin nuamtak a zu a tep thei hi.
Atap tungah an ciingin zankhat thu-in a min sak hi. Ngalngam in a thukteng ngal suaksakin a meihol teng gitta suaksakin a ne gaisak hi. Dawikungpi in, tua gitta hon khat manin zingsang ciangin mehin a bawl hi. Ameh bawlbawl laitakin Dawikungpu in phuisamsamin a bum hi. Ngalngam in ahih dan khempeuh a puan vang panin en sim gige hi.
Zingsang ciangin an ne dingin tho a, Ngalngam in abum lam thei ahih manin ne pak lo-in a silate sukpum tawh a kisat sak ngeingai hi. “Dawikungpu, dawikungpu na inntengta sukpum tawh kisat ngeingai,” a cih leh, “A ngeina hi ci-in a en nuam kei hi. Tua ciangin mual leh mual kituan sak leuleu a, dawikungpu dawikungpu mual leh mual kituan veh aw,” a cih leh a ngeina hi ci-in a a en nuam kei lai hi. Tua ciangin buksia khat leng sak dengdang leuleu a, “Dawikungpu Dawikungpu buk sia leng,” a cih leh buksia leng mu ngei ke’ng ci-in a en dingin va pusuakin tua kalin a ankuang a hei sim hi. Ngalngam in a siang lam ne-in dawikungpu in a bum lam a ne hi.
An a kham ciangin Ngalngam in, “Dawikungpu na lenkhang sial kilinei kai dinga hong pai hing ei,” a cih leh Dawikungpu in zong apa akhem bangin khem zo ding kisa hi ding hi ven tungmansial khat a paisak buambuam leuleu hi. Ngalngam in thei pah ahih manin atun khial kineihin “Tun khial ing ei, ci-in paisuak sak hi. Tua bangin tungman sial khat khit khat a paisak zel ciangin Ngalngam zong a heh suak hi. “Het, Zauhang’ tapa Ngalngam hi’ing,” ci-in a inn nuai gultawng a Lenkhang sialkili nei a lum ngemngam va tun khia-in paikhiatpih hi. (Mi’ neihsa khat tua banga a va laksak mikmek pen a hehhuai mahmah khat ahi hi.) Dawikung pu zong hehmah a, “Uital, uital, ih zinpa pet sin,” a cih leh a uital zong Ngalngam pet dingin a tai hi. Ngalngam’ kiang a tun ciangin Ngalngam in, “Uital uital innka a na pi siamgan pet sin,” a cih leh a uital kilehkikin innka a Dawikungpu’ zi siamgam petin si hi. (A uital uh pen sahang kici hi) Dawikungpu zong heh mahmah a, Ngalngam sialkaih a nungah a zuizui hi. Tua ciangin a mai-ah tuilipi khat kivei sak hi. Ngalngam in a namsau zungsang lekin tuilipi a van leh tua tuili laizang sehgaw suakin a laizangah nuamtakin a sial tawh paiphei-in hi bangin la khat sa viauviau hi.

(a) Tuipi luangsuk san zelsul e, tuipi luangto san zelzul ziatah luang hen ka cih leh luang vei-ah luang hen ka cih leh luang, Zauhang’ tapa Pa Ngam hing e,
Sial ka hawl e, sikili ka hawl, ka mai-ah taikhua ka val sak, ka nungah khimpi ka zing sak Zauhang’ tapa Pa Ngam hi’nge,

ci-in a tem zungsan lek kawmin a pai phei diaidiai hi. Dawikhungpu heh semsem a, Munkhatah suangpi tung khatah tu-in, “Ngalngam na mittaw hen la, na khelbai hen la, na khut leh na sialkhau ki mat henla huihpi guahpi nung hen aw,” a cih leh tua bangin a piang pah hi. Tua cingain Ngalngam in zong, “Dawikungpu, na mittaw hen la, na khelbai hen la, na tawh leh suangpi kimat henla huihpi guahpi nung hen aw,” a cih leh a cih bangin a piang pah hi. Tua ciangin Dawikungpu in, “Ngalngam, na mittaw a na khelbai a na khut leh sialkhau kimat ci leng, bang na cih tam?” a cih leh, Ngalngam in, “Kei bel ka sial in ong kaikai-in inn tung lel ninge,” a cih ciangin Dawikungpu in ngaihsun kikin, “Ngalngam, Namit vak hen la, na khelbai pha hen la, huihpi guahpi nung zong pha hen la, na khutah sialkhau themkhat bang hen aw,” a cih leh a tua ci pah hi. Ngalngam in, “Dawikungpu, na mit vak hen la, na khelbal pha henla, huihpi guahpi nung pha-in na taw-ah suangthem khat bang hen aw,” a cih leh tua bangin om pah takpi a, Ngalngam a hih leh gualzo sa-in inn lam ciahin, lenkhang sialkili nei tawh a zawlpa a ai hi. Dawikungpu a hih leh heh kawm leh guallel sa-in inn lam a zuan hi.


Khimpi’ nu’ kiangah hawh:
Khatvei khua khatah Khimpi’ nu a kici khat a om hi. Tua nu’ su kuamah in a lu zo kei hi. Tua ciangin Ngalngam in, “No kuaman lu zolo na hih uh leh ke’n hih zo ning,” ci-in akhuapih tangvalte’ kiangah a gen hi. Tua ciangin Ngalngam Khimpinu’ kiangah va hawh a, inn sungah la khawng kigenin guasem tumin a alamlam hi. Tua leh Khimpinu’ a ihmut suakin lusu kha, a a lusuk kalin a ciltui a taai-ah a tat hi. Tua ciangin khimpinu khanglo a, Ngalngam in, “Khimpi nu aw, ken na lusuk kalin ong luppih man ing.” a cih leh umlo-in na up kei leh en ve, na taai kawt lai ding hi ven, a ci hi, Khimpi’ nun a taai a et leh na kawt niangnuang a, “Pa Ngam aw, ong hih takpi na hih leh hoihtakin khatvei lumkhawm lai ni,” ci-in kun ahih manin lukhawmin a hih zo hi.
Tua ciangin Ngalngam zong ciah pah a, inn a tun ciangin, “Tangvalte’ kiangah, “Khimpinu’ su ka luk, a su kiphei khit su vai keh,” ci-in akisial hi. Tua thu Khimpinu in a zak kik ciangin hehin, Pa Ngam hong hawh hen ci-in a sam sak hi:

Ngalngam’ sihna thu:
Amah zong Khimpinu’ kiangah hawn dingin pai-in a ai buk tuivai lei bulah a sel hi. Inn a tun ciangin Khimpinu tawh la khawng kipaihin a tem zungsan lekin Khimpinu’ inn sungah a lamlam laitakin “Pa Ngam, Pa Ngam ih inn suangpi suak ei,” ci-in Khimpinu Khuaimu suakin a leng viveng hi. (Khimpi nu a kici pen dawi nungak khat ahi hi) Ngalngam zong a tem zungsan tawh leng to-in “Het, Zauhang’ tapa Ngalngam hi’ng,” ci-in a tem tawh a inn tung khum a suk let leh a ngawng ciang bek suakta-in a lu nuaisiah suangpi in a gawm nelh hi. Tua laitakin zulei khat pai a, Zulei’ kiangah, “Hua tui vai lei bul a ka aibuk sel va la in, Khimpi nun hong hi ci bawl tak a hih leh hih suangpi halkham ni,” ci-in aibuk la dingin zulei a sawl hi, a aciah lam ciangin tua leitungah mi 7 pai-in zulei in tua mite kihta-in a lei nuai a totpih leh a aibuk a kiat suah hi. Suangpi hal kham theilo ahih manin Ngalngam tua lai-ah si hi. Tua bang a a aibuk a kiat ciangin Tuivai lui pen khanglam manawh a luang hinapi a aibuk in sak lam manawnin pai-in hi bangin la a sa hi.

“Kei ka zuange kei ka zuang Ngalbuk tawi kei ka zuang,”

a ci hi. Leitung apai mite in umkek la sa thei lamdang si ci-in enen uh a, atawpna ciangin suangtum khat tek la-in tua umkek a deng huan uh hi. Khatpa in kha-in a tui teng akam sungah tu a adang teng si-in tuapa bek suakta hi. Tua ahih manin Hih Ngalngam Tangthu zong tua pa’ tung pan kithei khia hi, ci-in khangluite in gen uh hi.

Tu dong a kimu thei lai a nasepna lamdangte:

1. Suum (Meilum) hal
Khatvei a lawmte tawh khualzin uh a, zingsangin sum kai mengmang hi, a lawmte’ kiangah, hih sumte khuadam se, deihtakin ka hal ek deh, a cih leh a lawm te’n na hal theih leh hong hal ve,? A cih uh leh, halin kuang mahmah hi. Tu dongin Tuivai lamah Ngalngam’ sum halna ci-in a lei san lai kici hi.

2. Ngalngam’ ngawili
Khatvei, a tanu sumbungpi (Suanglumlet) dawi in matsak hi. Aman a khang lamah khiangin ngawi na dawha tua lai-ah na manin a that hi. A gil a khei leh a tanu na khangkhin a hih manin a hingkik sak thei nawn kei hi. Tu dongin Tuivai dungah Ngalngam’ Ngawili kici tuili khat om hi.

A inn sing topna
Tuivai dung mahah Ngalngam’ in a inn sing dinga a tawp ci-in suang, khuam dinga a kisui tawh a kibang pi sawmsawm ding tampi omlai hi kici hi.

Saklam khualzitna lampi khatah, suang sungah tui om a, tua tui pen khualzin dangtakte in peng khat satin dawn leng ki dawn thei hi. Tua pen Ngalngam’ tuisel kici-in tu dongin omlai hi, kici hi.


Amah phawkna:

Tuni'n i mihat leh mi thupi Ngalngam sakmel manmawh nadingin ama muhkhiat Patkol min tamin "Ngalngam’ Patkol" kici ganhing cikhat i Zogamah suntang lai nisa nuai-ah ni sa e-koi e chilo-in Zogam nupite’ pat heek ging sang a kilawm zaw ging tautau-in khuang vauvau a, mi lungzuang theite’ adingin kahtam lawh theih hial nading khop i Zogamah zak theihin om hi. Tua banah a galhaatna, a naamsau tul mawh nadiingin "Ngalngam’ Tempai" kici a teh zong tempai mah banga a zum zit-zet pak kung kilawmtak i Zolei gamah vul ni omlo-in no suah den hi. Ngalngam’ leilawn kici suangpeek kiciang liin-lian zong Tonglawn khua zawtna kawlah om a, a sauna feet 6/7 kim pha ding hi kici hi. A mu kha khempeuh te’n et cim theilo uhi, ci-in ki gen hi.



5. PA LO’ TANGTHU

Nidang lai-in Nupa khat om a, khatvei a pasal in a zi gai lai nusia-in khual gamlapi a zitsan hi. A pasal’ paipai-in khuata khat a tung hi. Tua alutna khuate in gulpi gal na do uh hi. Tua gulpi in nikhatin mihing khatta ne ahih manin khua sungmite khua pua pial khia ngamlo-in khua sungah daitakin a om uh hi. Tua laitakin khualzin papipa va tunga, Ahausate’ innah a lut hi. Tua pa in kong hong hon un, ci-in a sapsak hangin a hon nuam kei uh hi. A sawtna ciangin kong hon uh a, hausapa in, “Nang tu lai photphotin bang hih a hong pai na hiam, ko gulpi galdo-in tua gulpi in ka ta nungak a nek ni ding ahih manin a patau mahmah hi ung,” ci-in gen hi, Tua pa in, “Tua ahih leh ke’n ong hung ning in, kong hun zawh leh kei tawh hong kiteng sak un,” ci-in gen hi, Hausapa in, “Tua ko tanu si ding nong hun zawh zenhoh takin kong kiteng sak mah kei di vuam?” A ci hi. Tua ciang Papipa zong gamlakah singmau nih satin pial khangah nugaknu lumsakin, a nawlah singluang khat tuak a khung hi. Sun ciangin tua nungaknu ne dingin gulpi a lian mahmah khat hong pai takpi hi. Tua Nungaknu pial khang a lum ne dingin liakliak a, tua laitakin khualzinpa in a temtawng tawh thakhatin a ban leh tum nih suakin nungak nu a hohkhia hi. Hausapa zong nuam mahmahin a kamciamna uh om bangin a tanu tawh a kiteng sak hi. Tua papi zong a khua lam zuan nawnlo-in tua khua-ah a teng suak hi. A gulpi thah a kha pen El-el a suak hi. El-el ih cih in Sahang tawh a kibang ahi hi. Tua el-el in nikhatin mihing khat ta mah ne leuleu a, athat ngam kuammah omlo hi.
Tua bang hun sung tengin inn lama a zi a gai lai a anutsiat a suak hi. A min dingin bang phuak ding ih hiam ci-in kikum uh a, A nu in a pa omlo ahih manin “Pa Lo” sa ni a ci hi. Tua ahih manin a min dingin Pa Lo a phuak uh hi.
Pa Lo hong khangto-in alawmte tawh, ling kineih thei zel hi. A nu in, apasal’ kiangah, “Ih ta khangto-in ling kineih thei ta ahih manin ling ong khak in,” ci-in a vaikhak hi. Tua ciangin a pasal in ling mitnei khat a khak hi. A lawmte tawh ling a kineih ciangin alawmte’ ling kapkhap sak pahpah hi. A lawmte in, “Nang Palo leulo, na pa khua-ah ciah in ka lingkhun lai uh nong kapkhap sak pahpah,” a ci uh hi.
Hong khangtoto-in thal tawh sa ong beng thei ta hi, Tua ciangin a nu in apasal’ kiangah, ih ta in thal tawi thei ta ahih manin thal khat hong khak in,” a ci leuleu hi. Tua ciangin apa in thal mitnei khat khak leuleu a, a lawmte’ sakap ding laitak a kap lupsak pahpah hi. A lawmte in, “Nang palo leulo, na pa khua-ah ciah in ka sakap lai ding ta uh nong kap khiatsak pahpah,” a ci uh hi.
Pa Lo in zong nuamsa nawnlo-in khatvei a nu’ kiangah: “Nu aw, ling ki neih leng ka lawmte in nang Palo leulo na pa khua-ah ciah in, hong ci a, sa beng leng ka lawmte in nang palo leulo na pa’ khua-ah ciah in hong ci uh ahih manin ka pa’ khua koi lai a hiam hong gen in,” a ci hi. Tua ciangin a nu in, “Tua ahih leh ka ta aw, sa va bengbeng inla, sa namcin lu inn mai teng na dip khit ciangin na pa’ omna khua kong gen ding hi,” a ci hi. Amahzong lawptakin sa bengbenga asawt ciangin sanamcin lu a inn mai khempeuh a dim hi. Tua ciangin anu’ kiangah, “Nu aw, tu’n ihkiciamna tangtun ta ka hih manin ka pa’ omna hong gen in,” ci-in dong leuleu hi. Anu in a pa’ omna ahilh khit ciangin a thallawng la-in, a pa’ omna lam zuan dingin a paikhia hi.
Paipai-in ni thum bang lam apai khit ciangin, khua nawl khatah papi khat in sum na suisui hi, Tuapa kiangah khawl a, tua sumsuihna themte mei-ah khulin tua meikhu phialphiah tampi in a bawm hi. Pa lo in, Pu Hih phialphiahte’ sa na duh na,? A cih leh, “Papipa in ih mat zawh takin duh mah lo ding maw,” a ci hi. Aman suang tawh deng khia mengmengin a sumsuih kawmkawmin emin a ne khawm uh hi. A pian dan leh a om dan teng a kikup uh ciangin pata a hih lam kithei uh a, nuamlua-in ki ngawng kawi-in a gulpi thahna khua sungah a ciahpih hi.
A zing ciangin apata-un khua sungah vak uh a, lampi-ah guhsia vum venvan a a om a mu kawikawi hi. Pa Lo in, “Pa hihte bang guh a hia,” ci a a dot leh a pa in, “Nidangin gulpi ong langin nikhatin mihing khat ta ne hi. Tua gulpi ka na that hi. Tu-in tua gulpi’ kha El-el suakin ni khatin mihing khat ta ne leuleu hi. Hih guhte khawng na nite, na gangte’ guh vive hi ding hi, Tua El-el pen lauhuai mahmah ahih manin a that ngam kuamah omlo hi.” A cih leh Palo in, “Ken sawm ning,” ci pah hi. Apan, “Na sih nop kei leh sawm kei in,” ci-in a phal kei hi.
Palo in sawm teitei a, a khuapih tangvalte a zawn hi. A pa in awilo ahih manin khua sung a pai kalin a thaltangte a na sel sak zelzel hi. Inn a tun ciangin Palo in a thaltang zongzongin mulo hi. A cihmawh ciangin, “El-el peuhmah man zo tana hen nong cih leh ka pa’ hong thaltang seksak hong musak in,” ci-in a vokkuang a lumleh leh vokkuang nuai-ah na om takpi hi. Tua ciangin El-el sim dingin a khuapih tangvalte tawh a akuankhia uh hi.
Paipai-in El-el’ khekhap a na tam semsem ciangin, tangvalte lau-in a ciahkik gai uh hi. Palo ahih leh paisuak vingveng hi. A khuapihte in lampi-ah thankik bengin thankik si a thal muk vuah tat uh a, a khua sung mite’ kiangah, “El-el man ung, Palo pen El-el in thatin si hi,” ci-in ton mung phutin a ai uh hi.
Pa lo paisuakin El-el’ inn va tung hi. A inn lim a tun ciangin bikhalapah biphuah khat tungin tua pangah a bu hi. El-el inn sungah om hi. Pa lo in innpua panin, “El-el hong suak, a cih leh, ka lum ka la lai, a ci hi, El-el hong suak ci-in sam leuleu a, “Ka tei ka la lai,” ci-in a dawng hi. El-el hong suak,” ci-in sam leuleu a, ka lupawng ka pawng lai, ( Ka diak khim lai ing a cihna hi) a ci hi. Tua ciangin “El-el ong suak” ci-in sam leuleu a,El-el in, “Ngap tak na hih leh suak mah ning ei,” ci-in a pusuah phei leh, Pa Lo in biphuah kawm panin ngim cintenin akap leh kha-in a tuk pah hi, Tua ciangin Pa lo in a ngawngtanin inn lamah a lu a pua hi. A pa’ kiang a tun ciangin a khua sung tangval te’n, El-el man ung Pa Lo si hi ci a a aihna tonmungte uh temtawng tawh sattan mang uh a El-el a ai uh hi.


Mubung thahna:
Tua El-el’ kha Mubung suak leuleu-in tua mubung in nikhatin naupang khat ta tuahin sing tungah a ne thei zel hi. Khatvei pata lokuan khat apa in a tapa abuk sungah nusia-in aman lo lai-ah na a sem hi. Tua laitakin mubung hong lengin a lo nawl singpi tungah hong tu hi. Tua sing tung pan, “Tuah, tuah, tuah ta ngangngang” ci-in a ham damdam hi. Papipa in “Bang hoh a hiam aw na tuah nop, na tuahnop leh tuah in ka beng ong,” a ci hi. Mubung zong leng vingvengin a lo buk tungah tu a, buk kong leh a phatam a kha gel tawh khakcipin buk khum pan tu letsukin tua naupang a lonawl singkung tung khatah a ne hi. A pa zong nasa-in akap kap hi.

Ni khat tua mubung sawm dingin Pa lo ki pan leuleu hi. A hi zongin a pa in a phal kei hi. PaLo in sawm teitei a, Ni khat ni ciangin, apa’ kiangah, “Pa aw, innka a na pho ih zam ih dakte na hem in tu ni-in mubung ka sawm ding hi,” a ci hi. A pa in um mello ahih manin a zam a dak hoih tata bek tumin a hoih khollo teng a nusia hi.

Sun ciangn khua tungah mubung hong leng takpi a, Pa lo in innkaa khat hongin inn nuai-ah a thalpi tawh a pang hi. Vanah a om laitakin Palo in inn nuai panin, “Hei, mubung, ka vei duh na hia ka tak,” a cih leh mubung in, “Na tak” a ci hi, tua ciangin Palo in a tak dawhin, Mubung zong Pa lo tuah dingin, mu in ak alak bangin a bawh suk leh Pa lo in innkaa thakhatin na khak a atuah kha kei hi. Tua ciangin vantungah mubung leng to leuleu a, mubung in zong Palo’ cih mah bangin, “Hei Palo, ka vei duh na hia ka tak,” a cih leh Palo in, “Na tak” a ci hi. Tua ciangin mubung in a tak dawh pa deda a, Pa lo in hoihtakin ngimin akap leh a kha guh khatanin kia suk pah a, innkaa a a zam a dak khempeuh a kha kham hi. Tua cianging Pa Lo in mubung that zo-in a ai leuleu hi.

Pa Lo’ sihna thu:
Khatvei sa beng dingin gam sungah a kuan khia hi. Gam sung a tun ciangin Saza khat athal tawh a kap leh a mai a sawlsan sing khat kha masa se ahih manin athaltang hat nawnlo-in a si zo kei hi. Tua saza in delhin Palo a piklum hi.


Pa Lo’ Tangthu’ man hi dinga a ki upmawhna:

Tonzang myone, Zampi khuasat pa Kaituah asih tak ciangin atu atate in, Mualbawlsak nuamin mualsuang ding a zong uh hi. Nidanga lokuante in a nawknawk uh suang khat, hih pen anuai lam khawng hoih thei kha ding hi veh aw, ci a alumleh uh leh, mualsuan kigelhsa, lim kisuai sa-in kitel sinsenin na om hi. Amau zong lamdang sa-in nuamin nui ngeingai uh ci uh hi. Tua mualsuang tung a kigelh laimal a sim thei kuamah omlo a, mun tuamtuamah a kilah hangin a thei taktak omlo-in ki gen hi. Tua mualsung tungah Mubung lim kisuai khat om a, Nidang lai Pa Lo’ mual hi ding hi ci-in khangluite in ummawh uh hi. Tua mualsuang tu dongin Zampite’ khuanawl, Pu Kaituah’ mualah et theih dingin om lai hi.

Thukhupna
Hih Ngalngam’ Tangthu leh Pa Lo’ tangthu pen ka neu lai a Ka Pu Khualsuan (Phaiza) in ong gengenna pan zaknopsa a ka mangngilh theihloh tangthu khat ahih manin hih laibu sungah ama ong gen bang lianin kong suaksak hi. Amah pen siampu a sem ngei khat hi a, a phuisam late ka khua nung ngaihsut kikkik ciangin Moses santuipi kanna khawng tawh a kibang tampi om hi. Ngalngam leh dawikungpu’ kidona “tuipi luang suk san zelzul e, tuipi luangto san zelzu” a cih khawng, Moses’ san tuipi kanna tawh ki nai mahmah hi. “Ka nungah khim ka zingsak, ka mai-ah taikhua ka valsak,” cih khawng bang zong, Pasian in Moseste’ nungah khua zing tawh a dalnate, amai vuah khuavak tawh lam apinate tawh kibang mahmah ka sa hi. Tua ahih manin Ih ngeihna leh Iraelte’ tangthu, ngeina a kibang tampi om ahih manin Ih pianna kinai mahmah kha ding hi, ci-in ka ummawh hi.


YYYYYYYYY”””””””””YYYYYYYYY




6. A HEHPIH HUAI LUAN VUNG’ TANGTHU

Sakhi a pi san a no san cih paunak deihna na theih nop leh hih tangthu kikum dih ni:

Tuma kum tampi lai-in Neisok bawk mual tawh a kigalsai linlianna munah khua neu khat om a, Tua khua-ah Pu Vai akici mi khat om hi. A mah pen pasal picing, a mel hoih, a thacing, a thahat, agal hang mi khat ahi hi.
Tua hun laitakin a khua kim vuah nungak mel hoih a minthang, Ciin Cing, Nel No, Luan Vung a kici nungak thum om hi. Ni khat ni-in Pu Vai zong tua nungakte lim dingin hong paikhia hi. Khua sung a lut ciangin Ciin Cing tawh kimu pah a, Ciin Cing in, “Ka lai Pu Vai, nang hong pai maw? Ka inn vuah hong hawh o, ka nu zong lengna do siam a kigen hi in, nitak simin tangvalte zong inn dimdimin hong hawh uh hi,” ci-in a gen ciangin Pu Vai in a lungsim sungah, “Hih nu pen mi kiphat nuam khat hi, ci-in a om dan diksa khollo ahih manin paisan phot hi.
Tua ciangin Nel No’ kiangah hong hawh leuleu a, Nelno in, “Nu, Pu Vai, nang ong pai maw? Hong tu o, ci-in tutphah a piak khit ciangin tawmvei hong kiho uh hi. Pu Vai in, “Nelno, tu laitakin na khua sung vuah nungak kua hoih pen ding ahia?” ci-in dong a, Nelno in, “Thei khange mawtaw, Ka lawm Ciin cing lah asam kil deuh ci ven, Ka lawm Luan Vung lah a khuk tuah deuh kici ven, Tu lai thu khut tung lum leh bang hi kei leh, kei ong kici pian hi ven,” ci-in nu seisai kawmin gen hi.” Pu Vai zong Nelno’ thu gen leh a lungsim kituak sa lo ahih manin tawmvei a ho lim khit uh ciangin, “ka vah nopna om in mundang na pai phot dih tawnge,” ci-in paisan hi.
Tua ciangin Luan Vungte’ kiangah hong hawh leuleu a, Luan Vung’ nu in, “Nu, Pu Vai, nang hong hawh zenzen maw, nuam si ung, nang nong hawh nadingin ka inn uh kilawm kei ta buang in,” ci-in Sial kongah tuibuk tawh na dawn hi. “A nuam ta kei zongin na tu phot dih in maw,” a cih kawmkawmin inn sungah zu bel khat lupsa tawh hong pusuak hi. Tua ciangin Luan Vung’ nu in, ak khat go-in inn sungah tangngan huanin, hong kipei a, Pu vai in innlimah zubel khat kalkakin na tu himhiam hi. Luan Vung zong a pau kawmkawmin sum tawngah niksing khat tengin an su-in hong phia saisai hi. Pu Vai zong innlim pan Zu a tep kawmkawmin sumtawng a an su a om Luanvung’ tan pak lenlen muhnop sa-in a zu a tep ding nangawn mangngilh kha liang hi. Luanvung in, “Pu Vai na zu kang ta ahia,” ci a leihsak suk ding a a pai leh, Pu Vai in, “Kang nai kei e,” ci-in maizum pian kawmin dawn hi.
Nuam takin tu khawmin Pu Vai in zong Luanvung pen a om dan leh a gamtat diksa-in iplah mahmah ahih manin a zi dingin paupih pah hi. A nu in zong awi ahih manin kiteng dingin thuciamna a neih khit uh ciangin Pu vai zong khua lamah ciah dingin hong kithawi hi.
A khua a tun ciangin Pu Vai in, a hauhsak pih, a upatpihte’ kiangah Luan Vung tawh a vai teng a gen hi. Tua zawh asawtlo-in upate zong Mopi dingin kuan pah ngeingai uh a, Pu Vai leh Luan Vung in kitenna pawi limtakin hong bawl uh hi.
A kiten zawh uh kum nih khit ciangin tapasal khat nei uh a, Tua banga ama sung pan a piang tapasal khat a neih ciangin Pu Vai zong, nuamin, A thah amat a tapsakna-in a min dingin “Do Thang” phuak uh hi. Do Thang asuah zawh asawtlo kum nih khit ciangin, kamsiatna tawh Pu Vai a ci na-in hong si hi. Pu Vai a sih ciangin Luan Vung zong dahin kapkap hi.
Luan Vung pen numei mel hoih ahih banah a lungsim hoih, a thusiam, apil mahmah numei khat ahi hi. A khua sung tangvalte in zi dingin nungak dangte’ sangin iplah zawh uh hi. Tua ahih manin, Nitak simin tangvalte Luan Vung helin innah hong hawh pahpah uh hi. Tangvalte in, “Pi Vung aw, Na ta lah neu lai-in nang lah khangno lai na hih manin, pasal nei lecin hoih ding hi. Bang hang hiam cih leh, tu lai mite pen ih ngak hangin nidang ciangin a nu a pa thu don lo, akhasia sak tampi om hi. Tua hun ciangin pasal nei nuam mah lecin zong, teek ta ding cin a, pasal na deih hangin kuamah in hong deih nawnlo ding uh hi. Mi’ hong ngaih lai na khangno lai-in pasal nei in,” ci-in va zol thei zel uh hi. Luan Vung in, “Tangvalte aw, kep dah khual dahna-in hong nei kei peuhmah kei un bang hang hiam cih leh hih ka tapa a dam lai teng pasal dang neihsan ding ngaihsun thei ke’ng, tua ahih manin hih bang thu ka kiangah kua man hong gen nawn kei un,” ci-in vaikhak hi.
A nu in a tapa it lua mahmah ahih manin atapa kum sawm bang a phak nangawnin a hawh a ciahna-ah pua ngangngang kawikawi hi. Do Thang zong hong tei to pianpian ta a, anu’ thu a kawi amau-in mang hi. Tua bang a Do Thang in anu’ thu a suk a to-ah a man ciangin Luan Vung in, ka tapa ka ngaihsut mah bang ei,’ ci-in nuam mahmah hi.
Do Thang hong khang toto-in kum 17 bang a phak ciangin ki tangval sak nuamin hong phia geuhgeuh ta hi. Tua hun laitakin a khua sung vuah Nungak melhoih khat, a nute a kipan a lungsim hoih khollo, A khua sung tangvalte in, “Lingpaak” a cih uh, Heh Cing a kici nungakno khat om hi.
Do Thangin tua nu hoih sa sim pian ahih manin tuate innah nitak simin va lengna thei zelzel hi. Tua nu in zong na ngaih bawl mahmah hi. Tua thu Luan Vung in a theih ciangin, “Ka ta aw, tuate’ innah hawhhawh nawn kei in, bang hang hiam cih leh, tuate innkuan pen a nu a pa a kipan, milung sim khel, migilo namte hi. Zi ding na zon ciangin a nu apa bang ci mi hiam cih en masa in, khangluite in sakhi a pisan, a no san, khaikha a gui-ah gah na ci uh hi. Tua nu tawh kithei-in hong ki teng le ucin a sawtlo-in ei gel nuta hong ki mudah sakin hong kikhen sak ding hi. Mihing ih cih pen melhoihna a thupi masa hilo a, lungsim a thupi pen ahi hi. Melhoihna in zuaupi hi a, ngahbanna in a mawkna hi. Melhoih ningtui kidawn theilo ci hilo ahiam, a mel hoihna bek na ip lah leh tua melhoihna in a sawtlo-in a bei pak ding hi lel a, lungsim hoihna ahih leh, ih dam sung teng a bei theilo ahi hi.” ci-in thu hilh den hi. Do Thang in anu’ thu gen hi sa mahmah hi napin, Heh Cing’ melhoihna kheng zo tuanlo ahih manin a tawpna-ah hong kingai mahmah uh hi.
Tua banga Do Thang in angaih mahmah ciangin Luan Vung zong, tate’ ngaih ahih takin ih laksak kei diam, ci-in a tapa’ zi dingin Heh Cing hong pi uh hi.
Heh Cing zong kum khat sung khawng thusiam mahmahin Luanvung bang it bawl mahmah ahih manin Luanvung in zong, Mo tuak kisa sim keei hi. A hi zongin kum thum bang hong kiten khit uh ciangin Heh Cing hong kipan pianpian hi. Zanin alupna tung vuah apasal ho thapthapin, A nu a ngaih loh ding bekbek genin nei den hi. Tua banga a zi in apasal Do Thang’ tungah a nu a gensiatsiat ciangin Do Thang in zong a nu a muh dah ding hong kipan ta hi.
Khatvei, nitak khat a tanaute khat in Luan Vung zu sim dingin sam uh a, Luan Vung zong zu sim dingin hong pai khia hi. A zu sim kalin Heh Cingte nupa in ak go-in taangngan huan uh hi. Luan Vung zong zan kim tak ciangin a zu simna pan an nelo-in hong ciah hi. Inn a tun ciangin an a zon leh, mulo ahih manin a gil kial mahmah hi. “An lah om kei in ka ihmut theih tuam khak leh, tuibuk hong muam dih ning e,” ci-in khin tungah a za-ip la dingin ip sung hong hon leh tangngah leh aksa a kikoih mu hi. Luan Vung zong nuam mahmah a, “Ka lai, ka ta te’n hih lai-ah an ong siah ahi ve maw,” ci-in nuamin meikha-ah tucil pipeih kawmin ne dingin, a tangngan a lomlom laitakin Lupna tung pan Heh Cing hang sa-in hong tho khia a, “Mit pil mah teh, mu zo mah teh, zan kim zan khang a kuan vak dinga hong sawl ahiam? Na vahna-ah an ne lo maw, kuan vak a hong sawl? hih ante zingsang cianga, ka nute ka kholh dinga ka koih hilo maw,” ci-in hak zakzak hi. Luan Vung zong a cih nading theilo-in khitui luang ngalhngalh kawmin a lupna tung zuan khialkhial hi. Lupna tung pan ihmu thei lo-in khui sasa hi. Do Thang in a lawmnu’ kiangah, “Nute lah ih velh liang ding lah hilo, pasal khawng va nei lel leh hoih mah ding hi ven, ci-in a zi’ kiangah gen hi.
Lupna tungah ihmu theilo a khitui naptui tawh a om, Luan Vung in, lupna tung pan atapa’ kampau a zak ciangin, “Kah pau dalhdalh kawmin, “Ka ta Do Thang, pasal hong neihsan sawm hi leng, na neu lai pekin nei khin ning, nang bekbek kong khualna hangin tu dong pasal neilo-in khitui naptui tawh a om hing,” a cih leh Do Thang hehin lupna tung pan tho to-in singkhuah khat tawh a nu sat dingin hong kithawi hi. Tua lai takin A nu in, “Ka ta Do Thang, hong sat sawm takpi na hih leh, kilawm na sak na penpen hong sat o, ka lu nong sat ding lah na nek na dawn ding, ka puakpuakna hi. Ka nung nong sat ding lah a suk ato a nang kong puakna hi. Ka khut nong sat ding lah, na nek na dawn ding mah ka bawlbawlna hi. Ka gil nong sak ding lah, kha sawm sung vilvel nang kong paina hi, Tua ahih manin kilawm na sak na penpen hong sat in,” A cih leh Do Thang in zong sat ngamlo-in azi kiangah lum kik khual hi. A zi in, “Nang pasal, nute lawmlawm kihta, heh o, ka nik teng o,” ci-in na hap suk hi.
Ni khat Do Thang bawng zong dingin gam sungah pai hi. A om loh kalin a zi in inn ngakin an na huan hi. Nitak ciangin gam sung pan gilkial sa-in Do Thang hong ciah a, an ne dingin ankuang hong um hi. Do Thang in a sikkeu tawh meh hong ciap leh, meh al salo ahih manin, “Bang dia meh ci sawhlo,? Ci-in anu sikkeu tawh sat dingin hong kithawi leh a nu in, “Khei, kei huan hi kei ei, Heh Cing’ huan hi ei,” ci-in ling kalkal kawmin gen hi. Heh Cing zong hehin a nu ngau damdam hi. Do Thang pen a zi’ heh ding a dah tawntung mi khat ahih manin a zi lungkim lo cih a theih ciangin, ameh ciam kik a, “E, meh al kei ka cih leh, tu sun a ka hai thuk nekna ka kam a pak man hi e,” ci-in nu halhal kawmin gen hi. Luan Vung khasia lua mahmah ahih manin a tutna pan khakham vei-in pukin si hi.
A nu’ sih zawh kum thum khit ciangin Do Thang pen a nu ngai-in thumthum a, mitam pi in nuihsan hiuhiau bek uh hi. A nu ngai-in a gamtat nasate kisikin a thumthum hangin, tui bua sa lah kiluak kik thei nawnlo ahih manin a mawkna suak lel hi.

Tua hih amanin hih tangthu in thu tampi hong phawksak hi.

1. Nungak tangvalte in zi hoih pasal hoih ih neih ding athupi pen ahih mah bangin zi hoih pasal hoih ih deih leh, a nu apa bang ci mi hiam ci kan leng, Khangluite in sakhi a pi san, a no san a cih mah bangin mihing in ih nu leh ihpa’ lungsim puak zia ki sun ciat hi. A gilote’ ta mah gilo, ahaite’ ta mah hai, a pilte’ ta mah pil a dikte’ ta mah dik hi.

2. Lai siangtho sungah leitungah nuamsa a na nuntakna a sau theih nadingin na nu leh na pa zahtak in, Ephet 6:2 a cih mah bangin, nu leh pa itna in Leitungah Thupha sanna hi a, nuleh pa simmawh mite mi nuamsa om ngeilo uh hi. Na nu na pa na simmawh leh, (or) na teek nu na teekpa na simmawh khak leh, nang zong ni khat ni ciangin mi’ teknu, mi’ teek pa na suah ni hun hong om ding a hih manin, khanglui te in thallam cilsiat ei’ tungah hong tu kik a cih mah na bang ding hi. Lai siangtho in zong, mi khat in khaici a vawh bangin agah at hi, na ci a, Paunak sungah zong, nu leh pa a simawh mite khuamial sunga meivak ki sumit bang,” na ci hi. Tua bek thamlo-in Na nu a teek ciangin simawh bawl kei in, a nu leh apa a simawhs mi in hamsiatna thuak ta hen, na ci lai hi.

3. Na zi zong it inla, na nu na pate zong it mahmah in. Na zi hangin na nu leh na pa simmawh bawl kha kei in, Na zi in na nu leh napa hong it sak theih kei leh zong thungetsak in. Tua hi leh Pasian in na innkuan sung uh anuam dingin hong bawl sak ding hi. Innkuan nuam, bang kua nuam ih cih pen vantung gam malep na kici liang hi.


YYYYYYYYYYY€€€YYYYYYYYYY

7. CING KHUP LEH NGAM BAWM’ TANGTHU
„J„
Nidang lai-in a ki thutuak mahmah lawmta nih om uh a, lo peuh a kilawm thei zel uh hi. Ni khat ni ciangin anihun pasal a nei tuak uhi. Lamdangtakin a gilnat uleh a sung vua nau tat a ki tuak hi. Amau zong lamdangsa-in kikum uh a, "Lawm aw, i naute numei tuak a hih uh leh kizawl sakin, pasal tuak ahih uh leh zong ki zawl sak ni. Numei leh pasal ahih uleh ki tengsak ni"ci-i'n a kiciam uhi. Nau hong neihtuak ciangun khat numei, khat pasal hong hi a a pasal Ngam Bawm phuakin a numei Cing Khup a phuak uhi.
A nau neih nungun zong lawmtate’ kikingaihna beituan lo-in lo khawng aki lawm den lai uhi. Lamdang takin naungek tegel a gilkial hun u leh a kah hun bang a kituak thei zel hi. Nauluai khat a asial khawm ciangun kah uh dai a, asial tuam ciangun a kapzel uhi. Asa uh aki sukkhak peuh leh ciing uh a kep zong ngai kullo hi. Khangto zelin hong tual taithei ta uh a, kimawl khawmin kithuah den uhi. Ataksa uh akhan’ tawh kizui-in aki ngaihna uh zong khang a, nungak tangval hong hih ciangun, a nute bangin nasep silbawlna-ah kilawmin singnuai gammualah akithuah den uhi.
Nikhat, Ngambawm’ pa sabetna-ah tuahsia-in hong si a, Ngambawm tagah suak hi. Apa’ sihnungin zawng hiaihiai uh a, puansilh nikten kisia in gentheitakin Ngambawm anu tawh khosa uh hi; Hi mah leh Cingkhup leh Ngambawm kingaihna bel kiamtuan lo-in khang zaw hi. Tua ciangin Cingkhup’ nu a lung kia-in, Cingkhup a tai thei zel hi. Anun a taitai ciangin Cingkhup in Ngambawm a itna lian sem-sem a; atawpna ciangin Cingkhup’ nu-le-pate in khaw dangah a pemkhiak pih uhi.Himahleh itna in gamla leh nai theilo-in Ngambawm azu aham thuakin singnuai gammual tawnin Cingkhup heel-in va kuan den hi. Lampi a thelnah lak khawngah a khawl ciangin singkung peuhah kahin la asa zel hi.
“Amual in hong hal kamkei mual in hal
Hal zolo e zawlching ngai ing e,
A tui in hal ciautui in hong hal
Halzo lo e zawlcing ngai ing e”
Vang kingaihna hangin nikhat melmuh loh zong a kum kivei bang ahihmanin Cingkhup leh Ngambawm om zolo tuak uh a, apasal zaw Ngambawm Cingkhupte’ innah ava lengla hi. Cingkhup nu'n "Hong hawh nawn dah mai in Cingkhup’ gentheih ding deih ke’ng" ci-in zawn ko gawp hi. Ngambawm ciah a, Cingkhup’ nu’n "Ngambawm tagah genthei ahih lam theilo na hiam? Sit huai sa in, tawpsan in" ci a atai Ngambawm in na za sim hi. Tua bang thu a zak ciangin Ngambawm lungliap leh duangvul-in a hehtha peuh suakin Cingkhup nu’ a ci na mai leh cih bang khawng peuh ngaihsunin a khasiatna la a sa hi:
Cingkhup nu’ tongsuah siahkun a ka ngaih
Cingkhup tawh laitawi ton lo aw e
Ka luankhi'n tuibang hong tuum hi e,
Cingkhup na tun in na tun lungmawl in sanggah lua hong ci,
Sanggah muantu- ah va bual leng e
Laukha selo aw omlai tang thei leng
Na tun sungnek in neinuam ing e.
Cingkhup’ nun nak kham lua ahih manin dainawl peuhah aki thuah uh hong kul ta a; atawpna ciangin amaugel’ ki-itna khuakim-khua pamah a thangin mite in hehpih mahmah uh a, a ki ten theih ding uh a deih sak mahmah uh hi. Gamlak khawngah vakin la sa-in kumkhen hun kikhekte, huihkhi laang leh vasa hamte'n a lungzuan uh phawngin sing leh lopa banga ki hekkhawm ding bang a lunggulh uhi.
Cingkhup leh Ngambawm liangvai lua sang e
Gamah tangnah silhpuan in nei e
Cingkhup leh Ngambawm liangvailua sang e
Puanbang pom nan leibang lel ve vua,
Cinglhim khimin zing hong zialkhawm hen aw
Banzal naangbang hong henkhawm hen aw
Cingkhup ka ngaihmanin tuanglam i tungah
Khawkhang phaikhin sem e vuang ngel-ngel
A singzing nuai-ah tangnah lam nuai-ah
Zawlcing sialbang giahpih nuam inge,
Thangvan ging dimdim laikhun thawn cia,
Puanbang pomnan leibang lel ve vua
Cingkhup leh Ngambawm in a lungsim uh ngaihsunsunin,a tawpna ciangin Cingkhup in:"Ka nu leh ka pa va hopih him him ning in,bang agen uh hiam?" ci-in zahtak maizum zong khual zo nawnlo-in a itna uh atangtun sak nadingin Ngambawm in Cingkhup’ nu leh pa ava hopih hi. Cingkhup’ nu'n na ko gawp kik a hihmanin zum leh dai teng thuakin khasia-in hong ciah kika:
Ka tun va dong aw Ka zua va dong aw
Khuakhal tuibang kei hong la ve aw,
Na tun va biange Na zua va biange
Khuakhal tuibang lakna nailo e,
Tua bangin a zawn a ngauna uh tawh a nun a koko ciangin Ngambawm in nuamsa nawnlo banah a lungkia-in a inn vuah a hawh nuam nawn kei hi. Tua bang a a kum nawn loh uh ciangin Cingkhup a leng leng mahmah hi. Ni khat ni ciangin Cingkhup a ci hong na a, a thoih thoih hangin a dam tuan kei hi. Atawpna ciangin beidong kisa-in anu-le-pan, “Cingkhup a dam sak thei a om leh, nu hi leh kizawl sak ding, pa hi leh kiteng sak ding” ci-in a gen uh hi. Ngambawm in tua thu a zak phetin ava hawh pah vingveng a, Cingkhup in amel amuh lian tak ciangin hong halh hiai hiai a hong damsiang ta hi.
A damsiang ciangin Cingkhup’ nu-le-pa'n a tanu uh Ngambawm tawh aki tengsak nuam tuan kei hi., Ngambawm hehlua-in, Cingkhup’ nu agawt danin ki nei-in Cingkhup’ lu zaang a samzang khat botkhia-in Ngazam luipangah suang a delh sak hi. Tua ciangin Cingkhup a cina-in hong gim semsem a, a ni ni-in gim hiai hiai hi. Cingkhup gim semsem cih Ngambawm in a theih ciangin va delh pah vingveng a, ava muh leh a upmawhna sangin na gim zaw hi.Luigei a a samzang koih bulh kik leh dam ding cih ngaihsunin ala dingin va kuanpah hi. Himahleh tui na khang a a samzang na taimang khin ahihmanin mu zolo hi. Tupi heipi tawh asing asuang teng kalin lumlet mah leh a mu zo tuan kei hi. Cingkhup lah ani ani-in kiam hiai hiai ahihmanin atawpna ciangin hong si ta hi. Ngambawm dah luan ahih manin la a sasa hi.
Cingkhup ka ngaih aw sen a ka ngaih aw
Khupching ka ngaih kulsin tang ta e,
Ka siallum pan tang kawlhei liang a bat
Cing sesul sabang ka zuimawhe,
Atui sukin luang damdiai- in luange
Cing aw vaibang na tham na hie,

Cingkhup hong sih hial ciangin Ngambawm lungzuang mahmah a, mawh kisa, a a kisuan lah tawh a khasiat tawh innah ki kulkhumin sigalin zong va pailo hi. Cingkhup’ kha in khenglah lua a, Ngambawm a muhloh chiangin kikhangsak a hankuangah a luang kita zolo hi. Sivui dingte beidongin "Ngambawm a omloh man hin teh, va sam un" ci-in ava sam uhi. Ngambawm hongpai ngei a Cingkhup’ luang kiangah "Cing aw, kineusak mai in, hici ding mah hi hang, khase lo-in pai mai in" a cih leh siluang hong neu hiaihiai-in hankuang sungah hong ta hi. Vui ding a hong kisak uleh hankhukah hong kita kei leu-leu hi.Ngambawm in "Cing aw,kineusak mai in, hi hi ding mah hi hang, khase lo-in pai mai in" honh cih kik leh a luang hong neu hiai hiai kik-in hankhukah a vuithei uhi. A vui zawhun Ngambawm in Cingkhup’ han tungah zozam a va suan hi.
Hun hongpai zel a, Cingkhup’ nu'n atanu leh Ngambawm gawm ding hong sawm hi. Ngambawm a bawlsiat le a tung a athilhihdante hong kisikta hi. Ngambawm pen Cingkhup’ nau Sialcing a ding a zol sawm uh hi. Cingkhup nute’ lolai a mawngsing lianpi sim leh mal sun aka zei-zai ahiang in mual bang khum hial khat a po hi. Cingkhup’ nun tua mawng sing Ngambawm khiasak a Sialcing tawh kithuahsak ding a lunggel hi. Tua dingin Ngambawm cialding sawmin naanglom khat tawh kuan a, a bawldan uh kisuangtakin ava gen ngamkei hi. A tua cih na lamin a nanglom lem khinin a hong ciah kik hi. Anu hong kipan kik a, a khausum peh tawh a kuan hi. Aman zong gen ngamlo-in akhausum tawi apehzawh ciangin hong ciah kik hi. Tua khit ciangin ava kuan kik leuleu a, a tawpna-ah a va gen hi. Ngambawm in zong na nial samlo-in na mang pah vanglak hi. Inn a tun ciangin Sialcing sam a" zing ciangin Ngambawm sing khiatna-ah na va zui dinga, lolai khawngah na kipuk khem khem sak dinga, ahong phot ciangin na na kawi zel ding" ci-in thuhilh sim uh hi. Zingkhua hong vakin sun-an meh limtak bawlin Sialcing puasak uh a, lokuan dingin Ngambawm va zawnsak hi.Ngambawm gawsem leh thau pua kawm, heipi liangbatin Sialcing’ lolamah a zui hi.
Lo hong tung uh a, Ngambawm in mawngsing hon khia hi. A kaa khat sun ma hih khop a, tua zawhin a kathuamah nahteh phahin tu a gawsem a tum hi. A lungsim mitkha-ah Cingkhup kia mu-in,anu’ deihsak loh dan leh, tu a Sialcing a dia azoldante angaihsut ciangin Cingkhup longal midang a om thei kei hi.
Ka silhpuan tang aw ka kaihdial tang aw
Ka sialcing tawh laitawi ton ve aw
Silhpuansia nong ci kaihdial sia nong cih
Nang Sialcing tawh laitawi tawn lo leng,
Cing aw na malnuan na tun lungmawl in
Pamlo sang singsawl khian ei sawl e
Ka semgua pan tang kawlhei liangbat ing
Tulsing lel a khua va thil inge,
A u lah ngai ing anau lah ngai ing A milai pen ka ngaih tung nung hi
Cing aw na laukhan’ naubang hong nui in
Melmuh dingin thilmun hong leng aw:
Cing aw na laukha mel mu nuam inge
Khattang koi-ah sawlbang na hei hiam

Lungzuang tak a gawsem tum a la hong sak ciangin Cingkhup’ kha omthei lo-in musi-in hong leng a; Ngambawm’ tungah hong lam diai diai hi. Cingkhup’ kha muhtheih a hong len ciangin Ngambawm in khelah mahmah a, ni bang tum ngeikei leh a ci hial hi.
Thilmum hong leng e Cing aw na laukha
Khaubang ciahna leibang lel maw’nge,
Cing aw na laukha tangbang i kholh nin
Tung sunni vaibang thamsawt hen aw,
Sun-an nek hunin Ngambawm anne dingin singkung pan kum suk a, a bulah Sialcing na kipuk khembawlin pheingou dawk henhanin a lum hi. Ngambawm in aphot kawmin: "Mita mi nau hi ci dingin kilawm kei" cihsan lel hi. Sun an nekzawhin sing hiang hong khia kik a, agim ciangin a ka thuam a gawmsem la-in la asa zel hi. Cingkhup’ kha hong kilak kik zel a, tua bangin a kithuah thuah uhi. Nitum dekkuanin singhiang lang khat a kkhia kik hi. Ciah hong hun ta a, a lungsimin Sialcing pen Cingkhup hi zaw leh ci-in a samsam hi.
Muikhua zingta e seinou tam gual aw
Tunsiang sihkhum bang zuanta ni e,
Cing aw na laukha tangbang ka kholh nin
Tung sunni vaibang thamsawt hen aw
Ka tem apai a kuah leng ci buang ing
Zawlcing kama-ah pai leh cinge,
Ka tembang mi tem a om ve diam aw
Zawlcing bang mi’ nau a om ve diam,
Vabang hong leng aw damtui tanggual aw
Sialbang lian leng hei nawnlo ding hi
Ka siallum pan ing na kawlciang pan ing
Cing sesul sa bang ka zui mawhe,
Hantung a azozam suan zong hong pak ta a, Ngambawm in Cingkhup’ muhloh /lawh loh dingin pammaih sa lua hi. Tua pakte amuh ciang in Cingkhup’ melmu bangin aki ngaihsun hi.
Ka buktual zang a zozam ka suan in
San in pal ven ngaih in lo mawh e,
Vual in lo thei ka sinlai- ah damtui ata e,
Hantung a zozam pak ana kilo thei zel hi. Kua lawh hiam cih theinuamin Ngambawm in zankhat apang hi. Zanlai takin sangak khat in hong lou a, Ngambawm in thakhatin manin "Bang dia ka zozam pak na lo na hia?" ci-in a dot leh, "Ka pi Cingkhup’ hong sawl hi. Ama adia ka lawhsak hi" ci-in a dawng hi. Tua phetin "Na pi Cingkhup koi-ah om a hiam? Na gen masiah kong khah kei ding hi," ci-in dong a. Sangak in Cingkhup misi khua-ah om hi,a lampi ken leh kawlse lak ngen ahi hi,” ci-in Ngambawm ahawh theihloh ding dan a hilh vek hi. Tua ciangin, "Tua bang ahih leh pai inla paklo dinga nong kuan kik ciangin lam tawntungah akmul hong bot in" ci-in Ngambawm in sangak a pai sak hi. A cih bangin sangak hong kuan kik ciangin lam tawntungah akmul hong bawta, ( sangak in ak amat ciang a amul a bawh sek kipatna ahi hi kici hi). Tua akmulte zui-in Ngambawm misi khua a hawh dinngin a kuan hi. Ken leh kawllakah khaugui peuhah luai-in, a tawpna-ah Cingkhupte’ khua a va tung hi. Misi khua a innte telhawng khawng a kilam hi a, Nambawm in innkaa khawng asik ciangin a cim zuazua geuh hi. Cingkhup in Ngambawm na ngai mah-mah lai a, hoihtakin na bawl hi. Nitak hong hi a, HAM a giahna ding a et leh Ngambawm in saguh tampi mu a, a khente paikhia-in akhente bicingah siat hi. Zingkal in saguhte mi hong suak uh a, mai hon phiat sauhsauh uhi. Ngambawm in misi khuate hindan lamdang a sa mahmah hi.
Nikhat misi khua te’n ngabet hong sawm uh a, Cingkhup in Ngambawm zong va kuan dingin sawl hi. Luilam zuanlo-in tangdung khawngah pai uh a, mauteh peuh abawm vuah aguang guang uhi. Ngambawm in lamdang sa-in a bawm tawphah ding mauteh tamlo tawm khat a koih niangnuamg hi. Inn hong tun ciangun Cingkhup in : "Nga nong man uhia ?" ci-in a dot leh Ngambawm in "Bang nga i man dia, taang dung khawngah nga ki beng hi ven" cihsan hi. Cingkhup in bawmtaw a et leh mauteh bang zah hiam khat mu a, "Nga tawm nong pua mah ve leh, Koi hong em pah dih ning" ci-in mei a honh em leh ngasa bangin a puak hi. Ngambawm in a em ciangin lah mauteh keu mah bangin a kangtum vut-vut mai hi. Misi khua ate’ a dingin mauteh pen ngasa ahi mai hi.
Nikhat sabeng dingin a kuan kik leuleu uh hi. Lunggam leh tangngol khawng peuh man uh a,a zawng luailuai uhi. Amau a dingin tuate pen vompi leh sahang ahi hi. Sa huan uh a,khindangah a hang uh hi,salute kong biang leh bangah a suang uhi. A tawpna ciangin Cingkhup in "Ki-it kingai mahmah ta lehang, omkhawm thei nai mahmah lo hi hang. Inlamah va paiphot inla, na voktal va go in, asa na nek zawh ciangin lupna tung bichingah teipi leh siat inla, anuai sanah lum in "ci-in a hilh khit ciangin Ngambawm a paisak hi. Ngambawm zong ciah pah a, Cingkhup’ gen bangin a hih pah takpi hi. Lupna tung a alup laitakin Cingkhup’ kha musi-in va lengin teipi va bot khia aa, a dip sun letin, Ngambawm si hi. A sihphetin akha uh ki gawmkhawmin misi khua a tung pah uhi. Telhawng a inn kilamte Ngambawm in thupi sa lua a, "Hiai innte kua lam ahia? Ci-in a dot ciangin Cingkhup in, "Tuma nong pai lai a nangma nong lamsak a vele, manghilh khin ta na hi maw?' ci-in Cingkhup in nuikawmin a dawng hi. Tua bangin leitungah ki it kingai mahmah ta le uh deih bangin a omkhawm thei ngeilo uh hi mah ta leh, misi khua-ah bel nuamsa takin tawpni neilo-in a omkhawm thei ta uh hi.

iiiiiiiJ ” Jiiiiiii

8. PENG LAM’ TANGTHU
Penglam, pen sak lamte in "Sura" na ci uh a, Tangthu minthang khat a na hi vang lak hi. Hmar gam lam pan khang lianin a lutang kiphumna zong om lai ci-in ki gen hi. Hmargam mah, Phulpi (Phurpui) kici khua gei-ah a suangphuh om kici hi. Pu Peng pen milun lua khat a hihmanin a tangthu Zosuante’ lakah a minthang khat ahi hi. Ahaina vanglakah lah hai mahmah; apilna vanglakah lah pil mahmahin kuama phak zawh hilo hi. Tua mah zong a minthangpih khat a na hi zel hi. Azi neih tung lai tangthu khawng ih zak ciangin nuihzak huai mahmah hi. A hi zongin hih sungah mi taangpi theih sau lo khat gelh dih ni:.
1. SAHANG TUAHNA THU. Nikhat PuPeng lokuan dingin gamlak a apaina-ah sahang lianpi khat lampi-ah a tuak hi. Tua sahan lampi khakin na ding bembam a, sahang in Penglam pet nuamin ngit damdam hi. Pet nuam lua kisa a nget damdam leh Pu Peng in lau deklo-in a et gemgam kawmin "Kua uital vaklah na hia" cih sanin a paang a bet sak sawm leh sahang in Pupeng laudek suailo a om amuh tak ciangin lau-in lampi pan gam sungah zuanin a tai hiau hi. PuPeng inn hong tung limin a sahang tuah thu a zi’ kiangah a agen pah leh a zi in, "Maizen mah mah sahang in hon neek loh na kampha ve le. Kua uital sa na hi hiam sahang lauhuai pen tuak kha na hi. Tuban siah a gial peuh nalau ding ahi hi" cihsan hi. Nikhat PuPeng lokuan hong tun phetin a innkaa taangzom vua a zi’ nik gial bembam ki pho hong mu a "E! Hi lai-ah gialpha lua hilo maw. A gial peuh na kihtak ding hi ka zi in hong ci ahih teh" ci-in ngaihsun a, lau lua kisa-in mauciang tawn khat la-in a dawt gawp hi. A zi in "Tua ka nik sawpsiang bang nuam mawh a tua ci dawt keek gawp na hia" ci a atai leh aman "A gial peuhpeuh lau ding ci hilo na maw" cihsan hi.
2. TAWVANG OPERATION THU. Khatvei Pu Peng a khualzin na lamah Tawbing khua khat va tung kha hi. PuPeng in tua khua mite a taw uh bing vek cih a theih ciang- in tawvang hoih hilh cianna va neihpih dep hi leh kilawm hi. Tua ciangin khua mite in zong tawvang hong deih uh a, PuPeng in Tawvang zong taw vang bawl dingin hong kithawi hi. A masa-in khua sung a siktuul lian penpen hong la un ci phot zawzenin, tua siktul mei-ah khulin a san sak hi.Tua a siktul sa tawh mipite’ taw hong ban vuh sak tazen hi. A vuh khit sate nasa kisa pau zong pau zolo-in a kize ngeingei bek uh a, Pu Peng in, "Tawvang ding kisa-in ki ze ta ngei ngei uh" cihsan zaw lai hi.
3. TUILI SUNG TUAHNA THU. Khatvei mah a khualzinna lamah tuipi gei a khua khat va tungkha-in tua khuate tui sung lut kidem dingin a va too hi. Pu Peng hong muh ciangun tua khuate tuisiam ngen ahih uh tawh kidem dingin khua sung ngalhat teng hong kithawi uhi. Pu Peng in taubel khat ciat hong keng un ci a, tua taubel pen a kawng vuah a gaksak ciat hi. Aman zong taubel khat ama kawngah gaak a, ama a bel a taw vut vang se hi. Tui sung lut dingin hong tuah uh ciangin khua mipite a tumsuk pah vengveng uh a, hong kawdawk nawnlo-in a tummang vek uhi. Pupeng a bel a beltaw ki vutvang ahih manin amah guak hong kilam khia hi. Gualzo kisa khawlam manawhin hong ciah ciangin nupi hon hong tuak hi. Nupite in, “Ka pasalte uh koimun hong tung ta ding uh hiam?” ci a a dot uleh PuPeng in, “Uihthiling mual khawng hong tungta uh in teh,” cih san phiuphiau hi. Tua a cihna bel tuitaw lamah uih lutlut ta in teh a cih nopna ahi hi.
3. MEIMATUM KHEI THU: Khatvei leuleu a zi in, “Pu Peng aw inn na ngak inla i nau na don in, kei lo va kuan ning,” ci-in lo akuan san hi. Sun lam hong ciangin nausen gilkialin hong kap a, a khemdan ding a thei kei hi; a lu khawng hong zawtzawt leh alusiip hong zawt kha-in “E Maizen ka nau gilkial ka sak leh meima tum nai tawm nei a phulit-lit ave le,” ci- in tua a lusiip phimin a kheisak tazen hi. Thuk khei sim ahi diam akhuak bang hong lawtin ki khei hak khalua a ve leh anai na tam lua man,” ci sim zezen hi. A nau si-in hong dai vingveng a,aman a nai ka salkhiak sak leh dam a ihmut lim mahmah ta a ve maw, ci zaw lai hi. A zi hong tun ciangin inau bang ci ahia cing si e,” ci a a dot leh PuPeng in “Meima tum vei a ka na saal sak leh ihmu pah hithiat hi. Ci-in a zi in sawt ihmu sa a ava et leh ci na vot dik-dek ta a, Pu Peng kiangah hih i nau a si a ve leh, a bil khoih mah in avot dikdek hilo maw a ci hi.. Tua ciangin hong vui ta uhi. Khatvei khawsiatni khatin PuPeng gamlakah hong kuan khia-in khua vot mahmah a, vot salua-in a bil a khoih leh a votin na vot dikdek hi. Tuai ciangin “E hei hei, a hing hing ka kisak leh asi khat ka na ki hi mai mah a leh,” ci-in amah leh amah kivui dingin hanmual lam zuanin kintakin pai hi. Hanmualah haan awng khat va mu zenzen a,tua han sungah lutin va lum leplap hi. Tua laitakin piteek khat a tate’ han veh dingin va pai zenzen a "Bawite aw bang na na ci ci uh hiam ?" A va cih leh aman "A damdam lah om ung ei, ,a sisi lah om ung ei” ci-in a na dawn leh tua piteek nu lau lua kisa veih teh liangin tai hi.
Penglam tangthu gen ding tampi omlai hi mah ta leh hi zah tawh khawl sak phot mai ni.
ËËËËËËËËËË^^^^^^^ËËËËËËËËËË
KHENPI 23
PUPA NGEINA LATE

Ih Ngeina late I kepcing theih nadingin hih lai-ah I pu- I pate’ ngeina la tuam tuam bangzah hiam khat suak sak dih ni.
Hih la pen Pu Zam Zachin’ laibu bawl "Paite Tangthu" sung pan a kila sawn ahi hi.
(1)Sannem la, (2) Zangta la, (3) Nauoih la, (4) Tanu la, (5) Tanu khak la, (6) Silap la, (7) Ton la, (8)La kawi, (9) latom la, (10)Zung la, (11) Singnuai la, (12)Tuakkhial la, (13) Lo lam la, (14) Huihnung la, (15) Tual la, (16) Khuai la, (17)Lampak la, (18) Lengvathuai la, (19)Ailawng la, (20) Zubel la, (21)Gal la, (22)Han la, (23)Lawm la, (24) Dakbu la,
cihte ahi hi.
1. SANNEM LA (Lungzuan zaila, ngaihtam sialna la leh zawllate ahi hi. Hun leh mun tuam tuamah a ki sa.)1.Pham masa ding mel ki theiloMaimit ki suan suan ni e ngaih suanni e ngaih awMaimit suan a holung chim loMel kimuh lai ci ni e ngaih ci ni e ngaih awDuangzen laikuai nikhat melmuhHo ngamlo sinlai kuai e lai kuai e maw lawmSen a ngaihno khenna ding aDolai luitui bang kituak mawh bang kituak mawh eKikhenna ding sunni tum kuantaLungtuak honem ngaih aw konglawh ana e,Konglawh a na pheiphung suan leh mual na kai ciangEi ngilhta nicia honem aw,2.Kumkhen melthei pengpelep awGamlai tulta lel dawnah khuange,Lungzuan melthei gam khuva awTukzin lummei kai nuai-ahKhuangkai nuai-ah khuang e,3.Lia leh tang aw i sanlai ciat aI san gimsi thengmawh ciat hi e,San gimsi leh mual tumtai inBang zui lawm aw e,4.Ka tu'n lungtup vangkhua nunnuamSetang cian phungcing bang e,Tang ka lungtup aisa sung lawhKaitui a zawlno bang e, 3. TANU KHAK LA Mang i pianna thuam i sunginSungsial a tun ni'nSial zinbang tunna kei ka hi Mang aw hing aw kai dam ve lengCimkhua i dah zawlahLaizom tan-ngek bang hong hawi hen aw, Nih thum sik in guabang hing ve lengKa zua khate a kiak nu-ahKa vangkhua khimin dai lua nah Ka tun pham e ka zua nungahSinthu ka dot ding awCimkhua-ah singbang a kung hi Zua siah ciandal vangkhua hawl dimdim,Khuakim ka kaih loh lui eKa kungpi zong siah sial in kai ing, 5. SILAP LA 1.Gama huiva hong leng e diam laizawlahMualsip sangah tanglam eKa tunnu aw sunmau lo aw gualte tawhTangtawi i lapni hi e,2.Thel hongkia thel hongkia eKhullanah thel hong kia e,Ka pianna thang bang vengeKhullan tung the bang hawme,3.A khuai i galah belmual galahBelmual khangkhan a khua kheng la'ng e,Bing i tusuan a khua phaksapahBelmual khangkhan a tong pallai ciam lenge, 6. TON LAThangho le Liando’ Ton LaLamli leh lamtualah awSetang pal sial-sial lenge,Asa niang in pal leng aw eGuhsa niang in pal leng aw e,8. DAHPA TON LAKa ton khuang aw thang zawm aw eKa hankhuang aw thangawm aw,Tonkhuang leh hankhuang thuah tang eMual i hem a thang hing e,9. LATOM LA(Thacial zunekna leh zukholh khawng a sak)Zaila bulpi lamzangte awNa hong lenna phungtong zawl aw e,Na hong lenna phungtong zawl aw eSiahpi'n tangtawi a lapnaThangvan zawl aw e,12. TUAL LATualbawl ni a sak1.Mu hong leng mu hong leng eEi mu hai mawMukhau lengta hong lengeThangvan sange,2.Lamsing aw nuam deu deu awTanu tamte kawi-in kai ePhatuam zaw'n ciaKa kongsak a lailen awNisi na manna tamsak awPhatuam zaw'n cia, 13. KHUAI LAKhuaila te'n a pailam vua a sak1.Khuai aw hong deh deh lo awGialgiak bum mek ding ding hinge,Gialgiak bum mek ding ding hingeSumtual a lam ding hinge,2.Vahkhuai beng bang no'ng kipat eTullel a sau suang aw e,Sausuan mel a ka lungdeih in,Kotkawlah zang ni don e,3.Simbu in builu la eCiaugal-ah kahpihta e,Simbu laithah kei laithahKhuakim a lu suang inge,15. LOLAM LA/HUIHNUNG LA Lokhawhna leh vai lam a sak1.Lawm aw lawm aw lungcing aw lawmgual nuam aw,Nanglo-in sunni ka tum lah ding bang e,Nanglo-in sunni ka tum lah ding bang eCik teh sawlbang baang diam aw lia lungzen aw,2. Kong ngai na cih tumtai bang ka vul na cih,Vulloh damtui bang na leh luanna hi e,Vulloh damtui a kal-ah tuanlam lai-ahHeisa'n pal vaw ke'n hong lo dih ve ning,3.Huihkhi hong lang hiau-hiau e mazap munahNgaih gim hong nam tang ka lai kuai hi eNgaihgim huihkhi tang nah hongsem bang ei mawh e17. GAL LASimbu in builu gungalah kaipihtaSimbu lalthah kei lalthahKhuamual-ah lu suang ing,Lal I thah kua pat hiamSimbu lalta pat hiSimbu lalta pat hiPengpelep lal thah hi.Simbu latan lal athah lehLalkungah hanzai sanMilai ta pan lal ka thah lehSuangmual ah hanzai san19. HANLASaipi-mihing that thei gamsate, a kimat ciangin hanla a ki sa hi.20. GAL HANLAPhu lang e... cin awNa batphu langeMual cin sangahKhavang zinbang ko ingeLenlai ka tung nunge,22. SAHANG HANLAValpan e... ka than nan eTuallian sanglian ka zo nan eKawlkei sanglian kai inge,Ka tun ei tawi ePhualva mei bang ka an eKa zua'n ei tawi eSa kamkei lai ka tan e,Ami a hang zaw mawKawlkeipa mah hangzaw mawKawl kei e.. ka than nan eTual a num khuang at ling ai e,23. VOMPI HANLA Vomphuai e... valpan eKa than nan e... tuallian eSanglian ka zo na'n eLenlai ka tung nung eVomphuai e.. nim dildial eVal i than nan khua hoih eKangkuai tangin ka va tuak eZolei-ah asa thang sawn ka tun e24. NGAL HANLANgoval e.. apianna mawAmual kipkawn a eTang in e.. ka zon thiam eThanlai thanlai ka tho eKei chu e... ka pem tlai eMim leh sawmfang.. ka tu man lo eKa nu e.. taptap la awNgoval ka lumluan e26. HANLA TANGPIKa thang e kawlciang ka tawi eKa kawlciang tawi gia bang a tangeKa kuanlam in eLummei a kai thii-thiai eKa ciahlamin eLen tawm a ging dim-dim eUte’ kiang a salu tut a Hanla Lengnun e.. na man nam mawCinthang zan mumanginAlkhuan e... dari kai manZolei e.. asa thang thawnKa tun e, 2. ZANGTA LA(Zomite'n zanggam mite in gal a amat ciangun Zangta la sa zel uhi. A khawnung lamin ahih leh kipahna, lungkhamna leh phatna hang a la ki phuakte zong zangta la hong kici hi. Banghiam hihna peuhah zanta la sak theih hi.1. Mualpi ka phuntong aw eZin leh leng banna aw eZin leh leng banna aw eNgousai tuang tuanna aw eMualpi ka vangkhua aw eKumcin ngosai ka lapnaNgosai lapna Mualpi vangkhuaBuaivom tawh puanbang thuam e,Mualpi ka vangkhua aw eKhuva leng in khuplah e,Khuva leng in khuplah eSabuaivom in nawk lah e,Lung ka hehna Mualpi vangkhuaGuising in na po in,Guising in na po hen awAleldawnah zolawkta na tau hen aw,Honglel lo aw phung leh ka gualLamtui ka satna hi e,Lamtui vangkhua ka sat lai-inTongdam hong lel omlo e .. (Mangsum Lapi)4. NAU AWIH LA (Nau khimna ding a la kisate)1.Bawi aw hong khang meng meng awPam a lui dawng hong bang aw,Pam a luidawng nong bat ciangNu tha khek aw pa tha khek aw tuai aw e,Nu tha lah khek zo ing ePa tha lah khek zo ing e,1. Pi aw na nik tui in taiDelh keng keng aw pi aw eDelh aw pi, delh aw pi,A li-ah a lam suk diaidiai buhtei kawi-in kai aw pi kai aw pi, kai aw pi,2. Innpi sung a sikha awciah theih nading lilu cia, Ciah theih nading lilu cia, ka nau sialsa, ka tuitawi sa bua sak cia,Nau sial nuam in sial ve vua, tui tawi nuamin tawi ve vua,Ka tui tawi lai a kang eBang in na dawn kang hiam awBang in na dawn kang hiam awSial in na dawn kang hi eA sial a sial koi hiam awNo suak nuamin mualpi pang khum zo ta e,A mual amual koi hiam awMei in kangtum zota e,A mei a mei koi hiam awTui in buak mit zota e,4.Mi nu mi pa tung diam-diamEi nu ei pa bang hih bang bawl a hiam aw,Bang hih bang bawl a hiam awTupi heipi sek hi e,Tupi heipi bang ding hiamPalsak palkhang sialna dingPalsak palkhang bang ding hiamSialpi sialtal khum nading,Sialpi sialtal bang ding hiamMothak molui lei nading,Mothak molui bang ding hiamAnteh theipuam zong ding hi,Anteh theipuam bang ding hiamVokpi voktal vakna ding,Vokpi voktal bang ding hiamI gawh ciang a athau alap i nilh ding,Athau alap bang ding hiamHikpi khahpi suanna ding,10. LAKAWI LA Sigalna akhuavak kuan a sakKa tunnu aw mang i tunnu awAwhkhi lai-ah vei e,Tui a limnga bang a mang hi eTui a limnga a liah lut e,Sanggah kei ka nunnopna aw eKoi-ah lanbang ka nga eitam aw e,11. ZUNG LA/SINGNUAI LA/TUAKKHIAL LA (Dahna leh Lungzuan la ngen)1.Kap-kapta unge vannuai siah khuaMiza gamgul bang a li hiamSimlei mimbang a piang masa'nA luankhi buanbang a nul hi e2. Asi in khuasial a thei zaw'm mawA hing in khuasial a thei zaw'm mawAsi belbang kanna ciat ungeA hing khuasial a thei hi e,3. Ka inn khang ciangah satheikung khat po eSangcin ka laknaSangcin ka lakna thai aw buhbel suang awMinthei ka lawhna4.Khau vaphang khau vaphang eLimsing nuai khau vaphange,Limsiang nuai khauphah munah awNgalpa lian sialbang khinge,5.Tuakta khial ing tuakta khial ingeLenlai vualdeih tuakta khial ing aw e.Lenlai a gualdeih atuak te'n aw eNa zalmangin na man hiam aw e,6.Kha zalmangin kang vakuai tang eMita paitem bang ka kuah hi e,Mita paitem bang ka kuah hi eVon lo-in tun hong ci hi e,14. LAMPAK LA/ LENGVATHUAI 16. LA/AILAWNG LA/ ZUBEL LAHihte kido la vive ahi hi.1. Ka tun aw e mang aw cing eKuahsuang phuh bang po ve aw,Daiteng kuahsuang vazan bawm eCinmang phungcing in bawm e,2.Zo lam a thuang guahA nanna ding sialphaw kai inge,Sialphaw kai ingeSialphaw sang in awtangnah sat lengKhuambang do nangeKhuambang do nange,3.Sengal liam mawng bang ka zu peem eKa pemna khua a nuam a laimi ka manLaimi aw ka man ka lual in lai miAman sing a man lo tang nah e,4.Lengvathuai lengvathuai a ePhaileng nuai a lengvathuai a e,Lianu ka suihlung lengthuai e5.Bel a bel a zuTungta tungtu bel a zuAlai a naupang ka phuhSimlei lenkel a ka nawhZaila sakpih nuam ing eDawnta veng veng aw e,21. HAM LA (Ham a giak te'n zing akmasakhuan leh nitak lupkuan khawng a sa ak zel)1.Taikhua hong val gil-gial e zawl leng ciah awNa bu algia huihkhi tan sem ngel-ngel e,Tang hi veng e laithak ka sialna hi e,2.Taikhoval kuan bu-al pau huihkhi dam langKa sialcing tawh maimit siing mawh ngawn inge,Sialcing vul ning-niang inge seino gual aw3.Bekham siam sungah va zuang umbang kholhnaNuihchiam simthu lentual khia hi zo hange,Guabang hin a lung a ngilhloh ding hing e,4.Zaila sak khau bang ki hualCinthuam khatsong helnuam tuan khoiLiantuan zan buktui hong nam venKua tawi ahiam eilam phungmin hong lo ve vua,Hanning vual dawn leng e5.Deihlam ka zonna aw e zang kankil awAtui luangsuak alam to ding mualzin vanglaCin tawh tuai tawh gual tawh luankhi nul inge,6.Diaidiai aw ka selung awZankhua sawt e maimit singmawh ngawn ing eKa sengual tawh nahsing nuai-ah sangsa ka vaiKa tawi kawlciang sangin luankhi nul mawh e25. LAWM LA Lawm zunekna a sak1.Ka ngaih aw ngaihpam aw pam lo nawlahDamtui tan na luang awDamtui tan na luang awTangni sat leh sihsial bang zuan nuam venge,2.Ka tun aw cing ka zua aw cing ka zua aw cing sa'ng eThei ka sen a sang ka gahin awPhualva leng lai sulzui nuam venge,3.Kapkap lo maumau lo aw ka vonsen awDaiteng a zal tun ei tho lo ding hiGuksa sawksan tong ei dawng lo ding hi,4.Mi lawmpate khawmual-ah au ciai ciaiEi lawmpa te'n omlai paitem bang kuahOmlai na vei keima'n paibang kuah ningTang lungtuak aw vathang bang hongvil aw.5.Ka pu ka pa phatlai a ka laibangahSangcih sumlu lenkhang kawlni liap bangeSangcih nang sumlu leh aw sawmsial sumluVabang tuanna lai-ah kammei suak hi e. 26.DAKBU LA1.Boldeng dengbol deng puan bolBoldeng boldeng puanbol2. Vamim aw him himTuicin zawl a nahtang zawl aVamim aw him him 3.Kal lawh kal lawh sai kal lawhTangdung zui aw sai kal lawh 4.Tongvung aw mantam tehZu kon gpiak a duhlo aSa kong piak a duhlo aTongvung aw mantam teh5.Kankawi a e lalte nu tawh lalte pa tawhKankawi a e luantui kawi a e,


. Tangthu i cih mah bangin a khang akhangin a ki pia sawnsawn ahi a, tua ahih manin ih gen dan, I sut dan zong a ki bang lo tampi om kha thei mah ding ahi hi. Tua hi-in hihpa’ genna maan pen ding hi cih zong ki gen theilo hi. Bang hanghiam cih leh unau khat nangawn ih zakna a kibang ciatciat I gen kik dan a kibang lo tampi om thei ahih manin gen dan a tuamtuam a om thei mah ding hi, ci a ih pom theih ding thupi ding hi

ó ó ó

KHENPI 24
AD 1900 MALAM KHANGTHU ATOM A KANNA
I

BC-2000 Hih hun lai-in ih pu ih pate Tibeto-Burman dangte tawh Sen gam, malsak lam Kansu khum, Lanchou khawpi kiang, Tao lui gei tengah teng dingin ki ummawh hi.
BC-1027-256 Sengamah Jo (Zo) vaihawm lai
BC- 221-207 Sengamah Chin vaihawm (Chin Empire) lai
BC-4 Kachin leh Zomite piankhiatna ih pu ih pate’ Kung-han Ch’iang’ (Chi-ang hiang khat)te, Sengam Szechean kiimah teng uh hi.
BC-1 Mekhong leh Yangtze luinak lamah teng uh hi. Pyu te’n kawlgamah Sri Ksetra khuapi saat. Zomi te’n Payayi khua na sat uh hi.
4 Zomite in Dangka (Taka) na na nei khin dingin ki ummawh hi.
6 Chindwin zanggam tengah na na teng uh hi.
108 Pagan (Pugam) Popa (Pupa) mual kiimah teng uh a, (Dahpa, Penglam’ te’ hun lai ahi hi.
600 Pyute Kawlmi suak; Kanyante ranyante Fakhine- mi suak; thet mite Chin (Zomi) Suak hi.
750 Zomite Minbu, Thayat, Aunglan (Myede)
1044 Zomite in Kabaw valley tung. Khampat khuat na sat uh (Khampat pen Zomite’ sat hi ding hi: Khampat khua in zang leh kham kipehna, kham kipatna ahih manin khampat a kici hi ding hi. Mualtung gam genna Kham a kici pen Zomite bek in ki nei hi: Hih kuam tengah hun sawtpi ki teng hi:
1084 Anawrahta in Sukte zo-in Kumpi lian masa na suak
1200-50 Kyansittha zi Kumpinu Thambula (Zomi) ahi hi.
1254 I pu ih pa te’n Khampat khua-ah mawng (bung) kung khat na suan uh a, tu dongin muh theih dingin Khampat khua nawlah omlai hi:
1250-300 Narathihapate zi Kumpinu Saw ( Zomi) ahi hi:
1355 Khamtung tung; Ciimnuai khua sat. Eimau’ sunga makaite-Songthu, Songza, Songkip, ahi uh hi:
1364 Leng Tong Hoih Ava mangpa’ zi, Zo minam hiang khat Maring’ mite Manipur gam tung dingin ki ummawh a, Vangteh (Amin masa Khumnuai) kisat ta kha ding hi.
1370 -AD Zomite Chindwin gunpang phaizangah Shante tawh teeng khawmin, Sagaing, Monywa, Dipeyin, Yinmarbin, Mintaingpin, Pale, Gangaw, Pauk, Htilin, Htilin, Ngape-ah teengin, Sibani khua-ah Zo Tualsong 15’ sang tu dong muh theih dingin om lai
1400 Khawhkhen, Kawlpi (Rajagya-Yesayo) tung
1450-700 Hih hunin Zo minam pawlkhatte Tripura gam tung dingin ki-ummawh hi. (Halam, Hrangkhawl, Darlong Kaipeng etc)Lushei Lentang leh Ciau kikal-ah na teng uh
1400-1500 Thang Ho leh Lian Do; Cing Khup leh Ngam Bawm; Gal Ngam leh Hangsaite Ciimnuai, Geeltui-ah na teng uh hi.
1500 1250-1900: Eimau beh Hausa, khuasat leh Ukpite makai-in ku-uk Lai kinei lo-in khang thu kiciaptehna om theilo;
1570 Zosuan ‘Anal’ te Manipur tung dingin ki ummawh
1600 Guite Pu Gui Mang in Tedim khua na sat hi;
1700 Lushei leh Paite mi te’n Ciau na kan ta uh hi.
1720-30 Alaungpaya kumpipa in Khamtung galkap la-in Syrian gam na sim hi.
1750-850 Thado-Kuki te Manipur gam tung khin uh hi; Biate mite in tua a Chachar mun tung khin dingin ki ummawh hi.
1775 Lai mite Mizo gam tung khin dingin ki ummawh hi
1777 Lushei mi te’n zawlbuk sawm nei dingin kipan khin
1800 Khamtung mite in Chittagong sim uh:
1813 Zahau leh Khuangli tawh kipawlin Kam Hau in Thahdo gam la-in uk, Taisunte (Falam ) in Lophei sim, Taisunte in Khuasak sim uh. Zahau leh Khuangli kisim, taisunte in Mualnuam sim. Hualngo leh sukte kisim uh hi.
1820 Rev. Adoniram Judson Kawlgam hong tung hi. Amah pen kawlgam Missionary masa pen hi.
1830-850 Hatlang Pu Mang Gin (Mangkua) Tedimah teng. Tedim gam sunga Hausa thahat leh minthang kuate in: Tedim - Mang Gin -HatlangVangteh - Pum Go - GuiteDimpi - El Thuam - NaulakSaizang - Vung Vial - HatzawKalzang - Sung Hang Thangnuai - Mang Sum - ThawmteKhuasak - Mat Tuang - GalphuakThuklai - Suan Thuk - SumniangLimkhai - Neih Tuang
1856 Tedim khuapi kiphut kik, Kam Hau in Mualbem pan Tedim zuan hi. Hausa Pu Kam Hau, Galvan- Pu Mang Gin, Thuzek- Pu Khoi Lam, Meitei galpi na zo uh hi.
1856-1859 Kam Hau leh Za Hau kikopin Manipur na uk uh hi.
1857 Sim leh mal kido hun ahi hi. (Mizoram)
1862 Tedim sim dingin Meitei galkap 1500 ong kuan suk uh, Meitei in lel, Zomi leh Meitei kido a khatveina hi.
1871 Mautam’ kial khatveina hong tung.
1872 Guite Innpipa Go Khaw Thang Meitei te’n man, 1872 in Phaipi thong inn sungah si hi.
1876 Vai Khan Khatveina, (Mangkang galkapte Lushei gamah a khatveina lut uh hi)
1884 Guite innpipa Pu Sum Kam leh Meitei Lengmangpa te’n kilemna bawl, Guite mi 2000 khawng in Lamka gam hong tung uh.
1886 Aksi kiat kum ( 3-11-1884
1887 Mangkang te’n Zogam ( Chin hills) sim kipan
1888 Capt. Raikes makaihna tawh mangkang galkapte Kawlpi tung, Vai khan nih veina, Mangkangte lushei gam lut nihveina ciah kik nawnlo uh hi.
1889 Capt. Raikes in Zogamah Mawtaw lamsial ding ngen, Zomite’n phal lo, Oct 17, 1929 sungin Zomite in Mangkangte 12 that, 122 hing mat, thau lawng 4 leh la 4 man khawm uh, Sihzang Kale gam sim uh. Taisun leh Sukte kipawlin Kawlzang sim. Kam Hau leh Sukte kipawlin Kangyi sim. Sihzang in Mangkang lambawlte suam. Zokhua, Khalkha, Sukte kipawlin Kumpi na do sawm uh, Taisun mi 1000 in Sihaung sim. Capt. George White in khamtung mite do nadingin India galkap Battalion khat leh Assam kooli 2000 ngenin na ngah hi.
1890 January 23 ni-in Sir Gorge White, General Faunce, Major Raikes thuamvum ong tung, Zogam do dingin kuan. Feb 4 ni-in Khuasak la, Feb 13 ni-in Saizang la, May 4 ni-in siallum kulhah kikap, Mangkang bu 3 leh galkap 83 si, Surgeon khat in V.C ngahTua ciangin Tedim hong kap leuleu-in Tedim a hawmin la hi. Mangkangte 120 si-in 70 liam. Tedim mi inn 300 Tonzangah tai uh; Inn teng halsak Thangmual pen “Fort white” kici hi. Mizoram sim lam panin “The expediton 1889 lut” Haksatna thuak lo-in Lunglei luak, kulh bawl uh:
1891 Sept. in Tonzangah kikap, kilemna bawl. Upa teng tawh man (Photo) kila uh, Upate’n theilo-in thausa-in lau uh hi. Oct kha sungin Pu Khaw Cin si, A Sanggampa’ tapa Hau Cin Khup in Khua Cin’ za luah, Hau Cin Khup, Thang Khan Pau, Gin Za Thangte Yangon kipai pih, Mang Kang kumpi in Mizoram a uk kipat 25, 9, 1890 ni-in pasal hangsan Khuang Chera leh Ngul Bawka tlawng lui gei-ah mangkang te’n kap lum uh:
1892 Thantlang la ding kuanin kido uh Rs. 5000 gaam.
1893 Jan 27, 1929 Zomi nam teng gam khatah koih kik nading ngaihsun’ Chin-Lushei Conference’ Fort William, Culculta-ah kibawl hi.April kha-in Thantlang la zo, Oct ni 9 ni-in Pumva leh Thuklai kikalah Myo-ok na suam uh, kap lum, mi thum bek suak ta, Mangkang te’n ni suah na lam Zogam bup nuaisiah zo.
1894 Zogamah thau khempeuh kikhawm, lawng 7000 pha. Kaptel la, Oct. kha-in ukpi 49 Rangoonah ki paipih. Khuapi teng sikkhau kizom
1894-95 1.11.1894 ni-in Rev. F.W. Savidge le Rev. F.H. Lorrain-te Mizogam tun hi. (Khristian Missionary masa pen). Mizo lai - A, AW, B, kipan. Jan-Feb. sung B.S. Carey in Cin hills leh Manipur gamgi bawl, Cin hills khen thum kisuah- Tedim, Falam, Halkha
1895 Mikang kumpi in Falamah Political officer koih. Falam leh Halka-ah Sikkhau-to, Thonginn, Zato inn, leh Sumkepna (Treasury) kibawl. Carey leh Tuck in The Chin hills bu gelh. Zogam pan siah (Leiman) Rs.17,572 kingah. Carey leh Ukpite kilemna bawlin gam khensakin, Kam Hau uk khua -167, Sukte uk - khua 20 leh Sihzang uk khua - 16 suah hi. Manipur Khristian missionary masa pen Rev. W. Pettigrew (Ukhul khua-ah).
1895 Mikang kumpi in Falamah Political officer koih. Falam leh Halka-ah Sikkhau-to, Thonginn, Zato inn, leh Sumkepna (Treasury) kibawl. Carey leh Tuck in The Chin hills bu gelh. Zogam pan siah (Leiman) Rs.17,572 kingah. Carey leh Ukpite kilemna bawlin gam khensakin, Kam Hau’ uk khua -167, Sukte uk - khua 20
1896 September) Kawlgam' gamkhen khat (province) in Mikang kumpite'n Zogam hong ciapteh sakin Kawlgam tawh hong gawm. Mizo Laibu neih kipat kum. 21-8-1895 Lusei pau tawh Thukhunthak Luka laibu kinei. Sim leh Mal-a kikhen Lushai hills pen kigawm hi.
1898 Chin Hills Regulation Act kibawl. Hih Thukhun tawh tu huna Chin State, Mizoram, Manipur singtanggam teng uk. Ukpi hong piang:Tedim gamah Pu Hau Cin KhupLumbanggamah Pu Hrul MungFalam gamah Pu Thang Tin LianHaka gamah Pu Kio MangTaichun khua-ah Pu Con BikMatu/Mindat gamah Vumthumaung Chief Commissoner Sir Frederick Frayer Tedim, Falam, Khalkha hawh. Mizo biakinn masa pen kipan. Kawlgam (Chin hills) leh manipur gamgi kikhung hi.
1899 (2-4-1898) Mizoramah Sangin kipan. Mizo pau-in Thuciamthak - Luka leh John kizo. Mangkang ukna deih lo-in Zomi makaite’n Mangkangte langpanna bawl. Mikangte in Zomi makaite bawlsia.Pu Thuam Thawng (thong sungah si)Pu Kai Tuah khantawn thong hinapi Thuam Thawngte pata a sih ciangin kisuakta sak a Kaptel pan Zampi khua 1909 kumin na sat hi. Pu Taang Pau Dal (thong sungah si)Pu Ngul Bul (Mangkang te’n that)
1900 Chin hills-ah Christian Biakna tung; Missionaary masa pen Rev. A.E. Carsonte nupa, March 15 ni-in Halkha tung. Pu Pau Cin Hau phuat Laipian Biakna leh Zomite’ Lai neih cilna.Zomite Laisin kipatna, Biakna thak neihna. Pa Pau Cin Hau in Maang mu. Mr. B.S. Carey in ukpi teng tawh kilemna bawlin sialngawng ban. Hau Cin Khup Ukpi-in kikoih. Mizoram, Mimbung khua-ah Guite Innpipa Kam Za Mang a phat mahmah lai tak hi-in, Aizawl DC leh Tedim pan Mikang ulian Dickman ten Mimbungah pha uh hi. Lushai hills leh Chin hills gamgi kikipsak hi.


AD 1900-1980 ZOMI KHANGTHU KANNA
II

1901 Lushai hills Census masa pen; mihing 82,434 omin Paite pau zang 2,870 om hi.
1903 Missionary School masa pen Haka-ah kiphuan. Paite Sintungbu Vialphung Tombing & Rev. David E Jones. ten bawl. Tedimah Tan 4 Sang kiphuan.
1904 Dr. E.H. East-te nupa Khalkha tung. Zomite palik tum cilna; Zo palik kiphuan. Sila kiphiat. Zogamah Kawllai sang kiphuan. Thuam Hang leh Pau Suan tui kiphum. Lushai hills L.P. School Exam masak pen. Khristian biakna ngeina siangtho-a kiteeng masa pen Hrangsaipuia leh Saimanliani.
1906 Lushai hills-ah Sunday School Exam neih masak pen.
1907 Zogam bup Tuiphum Pawlpi khoppi masa pen Haka-ah kizang. Zomi (Chin hills) Pastor masa pen Thuam Hang. Manipur State Durbar kipan.
1910 Rev. Joseph Herbert Copte-te nupa Tedim tung. Cope topa in Tedim, Falam laimal bawl. Dr. J.H. Woodin-te nupa Khalkha tung. Pau Cin Hau Pawl "Laipian' kipan. Chin hills-ah Sila kibeisak, Khua gamgi kibawl. (May 7) Dr. Peter Fraser & Waatkin Robert. Manipur simah Khristian missionary-te lut kipatna, Senvon khua-ah kiphual. Lushai hills Presbeterian Pawlpi khoppi masak pen. Aizawl Bazal kipan.
1911 Chin hills Census; Tedim uk (Tonzang tawh) sungah mi 30,000 om. Lushai hills Census; Mihing 98,406 om in, Paite suan 10,460 om.
1913 Tedim pan Upper Chindwin District Civil Police-ah mi sawm-le-nga kitumsak. Zogamah Alu, Kawltu, Singno leh a tuamtuam ciin sin kipan. Thaangah Sumbuk kibawl. Falam Technical School pan Leisek bawl kisin.
1914 Leitung Galpi khatna kipan, Tedimah Thukizakna kiphuan.
1914 Manipur gam Sinzawl khua-ah Manipur State Durbar Vice-President Aizawl gam Suprintendent leh Tedim gam Asst. superintendent-te gamgi thu kikumna nei. Muizawl khua, Pau khen in siah a piaknop loh manin Falam gamah lal dingin kisawl. Zomite police dinga sin uh, hoih tuaksa-in lak beh ding kivaihawm. Haka gamah nupa amau leh amau a kithat om.
1915 Tedim Pau tawh Lungdamna Matthai bu kikhen.
1915-16 Halhka gamah Zusa laangin kial tung. Mizo pau tawh Thuciamthak bupi kizo.
1917 Piancit paina leh Galpi masa. CHIN LABOUR CORPSGerman gal piang. may 25 ni-in Piantit (France) gam pai ding mi 1000 Tedim pan ding khia. Piantit paite London hawh. Labour corps, France-ah Ukpiapa Hau Cin Khup in mi tampi paisak zo ahih manin Mikang kumpi in minphatna KSM pia. Mi tampi Kawlpi zanggamah lal.
1918 Leitung Galpi khatna ve'ng ta. Piantit pai nuamlo Thahdo leh Khalkha in kumpi do. Oct. kha-in Piantit paite tung kik; 21 si, Piantit gamah kiphum.
1918 Tedimah military Police platoon 3, Haka ah 3, leh kawlpi-ah 3 kikoih. Tedim Labour Corp panin mi guk in minphatna namsau ngah.
1919 Mikang kumpi, Thahdo leh Khalkhate Hau Cin Khup in lem, kilemsak. Zogam tawh kisai thute kikum dingin 1920 May kha-in Maymyo ah kikhopna om. Assam gam tangin Lushai hills Suprintendent pai. Chin hills-ah Sangnaupang -1,712 pha. Hau Cin khup in a tapa Pum Za Mang huhna tawh vai hoih taka a hawm manin thauka (Revolver) kumpi in pia. Labour Corps-ah a nasepna a hoih manin Hlur Hmung in minphatna A.T.M ngah.
1920 Paltan tumcilna. Halka pau tawh Lungdamna Thu leh Sawltakte Tangthu kikhen. Kawlgamah suahtakna deihna khang. Paite pau tawh Khritian la neih kipan.
1921 Chin hills Census, Tedim uk (Tonzang tawh) sungah inn 5045 leh Mihing 36,048 om. Zogamah ann hoih lo ahih manin, Lusei gamah mi tampi tak Lal, India kumpi in 4/70th Chin Rifile bawl ding phasa. Falamah Educational Conference om a; Kawl lai pen Zolai tawh laih ding thukim. Zopau tawh thukizakna khat kikhen.
1921 Kawlgamah Paltan (Galkap) kiphuan. Vial Nang Ordination kipia; Chin hills-ah masa pen.
1922 Chin hills-ah kampau a tuamtuam tawh lai a kihilh manin haksatna tampi om hi. Lai sim nading kampau khat tel a, Roman script tawh laisim bu a bawl dingin kumpi in committee phuan. Lophei Hausa Khup Lian in minphatna thau leh laipi(Certificate) khat ngah.
1923 Zomi 300,000 sung panin 2,351 in lai sim thei. Zomite lai pillo hi lo-in a kah kim zolo hi zaw hi.
1925 Zolai kisin ta. Kawllai kiphiat Zolai kiphuan. Dr C.U. Strait-te nupa khamtung gam tung' Roman Catholic Biakna Mizogamah lut.
1928 Chin hills-ah Chin National Union party kiphuan.
1930 Lamka khua, Phungkhothang Guite leh Zenhang Valte ten sat. Lushai hills-ah hanmual neih kipan.
1931 Pa Pau Cin Hau lai tawh Mualtung thuhilhna kikhen. Hau Za Cin Pau in Matric zo, Chin hills pan a zo masa pen.
1932 Tedim pau tawh Thuciam Thak kikhen.
1933 Zomite politics lungsim neih kipan. Chin Unity Organization kiphuankhia. CUO in Ramgoon-a Mikang kumpi tungah deihna nam kua a nei memorandum khia.
1935 Falam High School kiphuan. Young Lushai Association (1947 pan Young Mizo Association, kici kik) kiphut hi.
1937 Mikang kumpi in Kawlgam leh Vaigam gamgi khung in, Zogam phel nih suak. Leitung Galpi nihna kipan.
1938 June-11 ni: Dr. Cope Khalkha-ah si. U Shiah Lwe in B.A zo, Chin hills-ah a masa pen. Lam Za Hang (Tedim) in Mawtaw nei, Chin hills-ah a masa pen. Mikang a do Zomi makai Pu Suang Khaw Kam, Magwe khuapi-ah si.
1939 Rev. F.O. Nelson-te nupa Tedim tung. CUO makai teng kiman, thongah khum.
1940 Paite pau tawh Laisiangthou bumal masak pen - Tanchinhoih Johan, Rev. Nengzachin in tei hi. Halkha pau tawh Thuciam Thak kikhen.
1942 August: Japan te’n Zogam leitang tung. Japan galkap 75,000 Kalgam lut. Kawlgam galkap 402,300 India-ah tai. Chin Army kiphuan. Leisan mualah thau zang lo-in temtawng tawh kido, Japante 150 liam, tampi si. Chin hills-ah Mikang huhna tawh Japan gal a nang dingin CHIN LEVY kiphuan. Japan huhna tawh Mikangte do dingin CHIN DEFENCE ARMY (CDA) kiphut. Paite pau tawh Khristian Labu neih kipan.
1943 Tedim, Halkha, Falam Japan in la.
1944 March: Japante Moirang tung, Imphal gal muh. Feb. Mar. Apr. sungin Arakan gamah Japante 5000 kithat. Sukte Independent Army (SIA) kiphuan. Japante nungkik, 50,000 val si.
1945 Galpi Nihan vengh. UNO kiphuan. R. Tuang Hmung in Chin Rural and Education Uplift Society phuan.
1946 Rev. R.G. Johnson-te nupa Khalkha tung. S.T. Hau Go in M.A (Madras) zo; Chin hills pan a masa pen. Khamtung Suahtak Vaihawm Pawlpi party kiphuan. makai: Pu Thang Kho Kai, Pu Song Theu, Pu Thang Za Kai, Pu Lang Khaw Thang. Thuhoih Vaihawm Pawlpi party kiphuan. Makaite -- Pu Vungh Za Kham, Pu Hau Za Lian, Pu Tuah Langh. Kawlmi te’n suahtakna lak a sawmna tawh kituaka khamtungmite kalsuan dan ding a vaan dingin Zomi, Shan, Kachin te’n The Supreme Council of The United Hill People (SCOUHP) cih kipawlna bawl. Kawlmi makai Aung San in suahtakna ngen dingin England gam zin. Mualtung mite thukimna keng lo ahih manin tangtung zo lo. Lushai hills-a political party masa pen Mizo Union kiphut hi.
1947 Chin-Burma Unity Pillar, Htilin khua-ah kiphut. Panglong Conference-ah Kawlmite tawh suahtakna la kawm dingin thukimna khutpimai meekna kibawl; Chin hills taangin Pu Thawng Za Khup, Pu Hrul Mung leh Pu Kio Mangte pai. Kawlgamah Constituent Assembly kiteelna kibawl; KSVP pan Pu Mang Tung Nung leh CNU pan Pu Vumthumaungte kihel. Gen. Aung San makaihna tawh Kawlgam Constitution Drafting Committee kibawl; Zomite tangin Pu Mang Tung Nung leh Pu Savut kihel. Tedimah High School kiphuan. THUKITUAHNA cih thukizakna kipan. Zo Education Board kiphuan. Tedimah Lai Siangtho Sang kiphuan. R. Tuang Hmung in Falam Chin hills D.C. seem. Siamsinpawlpi (SSPP) January 13 ni-in Suangpi khua-ah kiphut. President mapa pen Dr. Liankham Samte. Mizoramah Kawlgam tawh kigawm a ut pawl - United Mizo Freedom Organisation (UMFO) kiphut hi. Manipur State Hill Peoples (Administration) Regulation Act kibawl.
1948 January4: Kawlgam in suahtakna ngah. Kawlgam in suahtakna ngahin, Chin Special Division in Union of Burma-ah State tawh a kizakim phialin thuneihna nei. ZBC sungah TBA, FBA, HBA kiphuan. Zo zum (Chin Affair Council) Rangoon-ah kiphuan. Hill Chin Students' Union Rangoonah kiphuan. Zogam ukpi te’n mipi’ deihna zui-in ukpi za nusia uh. January 22: Kawlgam Prime Minister zum thukikupna-ah Pu Mang Tung Nung in, Zogam sunga Chin Hill Regulation Acts thukhun zui-a ki-ukna tawh kisai, mipi’ deihna kan ding a kisapna thu sung. 1948 kum : February 5: Hih thukhun zuia ukpi ki-ukna, mipi’ngaihsutna a kan ding committee kibawl. Capt. Mang Tung Nung in CHIN PEOPLE’S FREEDOM LEAGUE (CPFL) phut. Mizoramah political party masa pen Mizo Union kiphut hi.
1949 June 27: Paite National Council, Tangnuam khua-ah kiphut. President masa pen Pu T. Thangkhai. Manipur, Indian Union tawh kigawm.
1950 Lushai hills-ah Paite Federation kiphut. CBCNEI(Council of Baptist Churches in North East India) kiphuan. Sia S.T. Hau Go in MRE, Colgate Rochester Theological College, USA pan zo. Paite pau tawh Thukhun Thak leh Sam bu, Rev .Nengzachin in tei zo.
1951 Falam pau tawh Thuciam Thak kikhen. K.T.P. (Khristian Thalai pawl) kiphut.
1952 ZBC (Zomi Baptist Convention) kiphuan. LUNGVAKNA cih thukizakna kiphuan. Hill Chin Students' Union Magazine kikhen. Mizo District Council kipan.
1953 Falam Theological School kiphuan. April 1: Aizawl leh Lunglei Mawtaw Lampi kihong. March 3: Lamka-ah Young Paite Association (YPA) kiphut. President masa pen Pu T. Vungsiam.
1954 C.K. Taikwel in M.Sc. (USA) zo, Chin hills pan masa pen. Lushai Hills pen Mizo District ci-in kikhek hi. Mizoramah sila kiphiat hi.
1955 VumKhaw Hau in Ambassador ngah. Khamtungmi masa pen.
1956 Manipur Villages Authority in the Hill Area Act kibawl.
1957 CNU leh CPFL kigawmin CHIN NATIONAL ORGANISATION (CNO) ci; Capt. Mang Tung Nung in President len.
1958 BCM (Baptist church of Manipur) kiphuan. Sia Kam Khaw Thang in B. Th. zo. Chin Liberation Army, Pu Tun kho Pum Baite in phut.
1960 Dr. Cope Golden Jubilee Tedimah kizang. Churachanpur Baptist Association Kiphuan. May 30: PNC President Pu T. Goukhenpau leh Secretary Pu S. Vung Khomte makaihna tawh India Prime Minister Pu Pandit Jawaharal Nehru kiangah ‘Re-unification of Chin People of India and Burma under one country’ cih thulu zangin Zo minam khempeuh ading District hiam, Division hiam, Region hiam khat bawlsak a, tua sungah gawmkhawm dingin ngetna memorandum khia. Manipur Land revenue & Land Reform Act kibawl.
1961 Mizoramah Congress party leh Mizo National Front (MNF) kiphut hi.
1962 Chin Affair Council pen Chin Supreme Council ciin kikhak. Kawlgamah Socialist Kumpi kiphuan. Mizoramah Paite National Council (PNC) Pu Khan Cin makaihna tawh kiphut hi.
1963 Aizawl-a Electric zat kipan. December 11: India Kumpi in Manipur, Paite mite 'Scheduled Tribe' lakah guang.
1964 Mizo District MLA bye-election-ah MNF leh PNC pangkhawm. Khritian Thukizakna (EBC, Manipur) kipan. Kawlgamah ANTI-COMMUNIST FREEDOM ORGANISATION (ACFO) pawl kiphut in, Lt. Col. Son Khaw Pau, Pu Dam Khaw Hau, Pu Mang Khan Pau, Pu Hrang Nawl, Pu Son Cin Lian leh Pu Tual Zen ten makaih hi. ACFO pawl pen Manipur-a Zomi makai Tun Khaw Pum tawh kikopin, Zo Kumpi - UNITED CHIN GOVERNMENT pawl phuan uh hi. Pu Tun Khaw Pum pen Prime Minister, Pu Col. Son Khaw Pau pen Defense Minister, Pu Hrang Nawl pen Foreign Minister.
1965 PNC HQ in Sialkaltang, Paite Regional Council ngetna memorandum kumpi tungah khia. Mizo District, Deputy Commissioner Pu K. Saigal IAS in Sialkaltang dung pha. MNF in India kumpi tungah Independent ngetna memorandum tun. Tedim & Tonzang uk sungah inn 10,649 leh mihing 84,553 om.
1966 March 1: MNF in Mizoram Independent puangin Mizoram buai kipan. Kumpi in Mikang missionary-te om a phal nawn loh manin Missionary-te ciah. Paite Regional Council ngetna tawh kisai-in PNC leh Pataskar Commission-te Aizawlah kiho. Chin National Organisation pen Zomi National Front ci-in kikhek.
1968 Dawt Sung in M.A. zo; Chin hills pan numei masa pen.
1969 UNITED CHIN GOVERNMENT makai Col. Son Khaw Pau, Pu Hrang Nawl, Pu Dam Khaw Hau, Pu Ro Thangte kimanin Kawlgam kumpi tungah ki-ap. Pu John Mang Tlingte makaihna tawh CHIN DEMOCRACY PARTY (CDP) kiphut.
1970 Paite pau tawh Laisiangthou buppi kizo.
1971 Manipur Hill Area District Council Act kibawl.
1972 Mizoram in U.T (Union Territory) ngah. Manipur in State ngah. January 21: Manipur, Daizang khua-ah Zomi National Congres (ZNC) kiphut. President masa pen Pu T. Gougin leh Secretary Pu S. Thangkhangin Ngaihte.
1973 Evangelical Convention Church (ECC) Lamka, kipan.
1974 January 3: Chin Hills in Chin State ngah. Dr. Vum Khaw Hau in Ph.D. ngah. Chin State-ah biakna lam khanlawhna tung.
1975 Zolai kum 50 cin'na pawi Tlangnuamah kizang. Zolai kum 50 cin'na Magazine kikhen. Mizoram-ah People's Conference Party (Tun MPC) piang.
1976 LUNGDAMNA AW kiphuan.
1977 Tedim Lai Siangtho kizo. Kawlgam galkapte leh CNA (Khaimulen)te Vangteh leh Saizang kiim tengah nakpi takin kikap. CNA-te mi 60 Vangteh khua, Mah-Sah-Lah (Burma Socialist Programme Party) thuneite kiangah ki-surendar, kikaplum veve. Mi 46, Kalemyo Jail-ah kipuak. mi 4 liam.
1980 April 10: Teikhang khua-ah Paite nam makaite kikaikhawmin, Mizoram Paite Organisation (MPO) kipawlna phut. Pu Thangzakap, President masa pen.


dddddddddddddddddddddddddddddd


Laibu etkakte:

1. Zolus No. 4-na, 1999, Yangon
2. Zo Aw Thukizakna, April-June 1986 & Oct-Dec Issue. 1986, Guwahati.
3. Chin Baptist Association Silver Jubilee (1961-1986) Souvenir, Lamka
4. Mizo Chanchin by B. Lalthangliana, 2001, Aizawl
5. Siamsinpawl Annual Magazine ( Golden Jubilee Special Issue), 1996, Lamka.
6. Zolawkta Thukizakna Kum Thum Cinna (1994-1997), Aizawl.
8. Zomi Innkuan Laibu, 1972, Tedim www.zolawkta.com



KHENPI 25

ZO GAMAH CHRISTIAN BIAKNA HONG TUN DAN

Khristian biakna England gamah AD 597 kumin St. Augustine in Khristian biakna tun pan hi. Tua ma-in Zomite mah bangin English ten zong sing bul suang bul, dawi namkim mah bia uh hi. Laimal zong nei lo-in thu pen la vive mah tawh ciamteh uh hi. Venarable Bede (AD 672-735) in Latin laimalte tawh English laimal bawlsak hi. England Kumpipa Alfred the Great (AD 849-900) in lai lam nakpi takin tha pia-in, Hebrew, Greek leh Roman lai tei theih tei mawh teng English-in teisak khin hi. John Wycliffe (AD 1324-1400) in Latin pan English-in Pasian’ thu bu(Lai Siangtho) teikhia hi. Kumpinu Victoria (AD 1819-1901) hun panin English te’n ni tum lo leimong dong gam tampi uk hi. Hih hangin, singlamteh in Coloniel flag nung zui-in leitungah Khristian biakna leh English pau leh lai hong kizeelin tudong biakna leh pau taangzai pen leh minthang pen suak hi. Zogam hong tung mikang missionary-te Zogamah zong Mikang galkapte nungzui-in coloniel flag mah tawh Khristian biakna hong tonkhawm ahi hi. Zogamah mikang missionary mi sagih (7) hong pai uh a, 1899 kum a kipan 1966 kum dong hong khoi uh hi. Hong tung masa pen Rev. A.E. Carsonte nupa hi a, 1899, March 15 ni-in hong tungin, 1908 kumin gilpeng natna tawh Carson si-in, Halkha khua-ah kivui hi. A zi ciah tuan lo-in 1922 kum dong hong om hi. Carson in cidamna lam kisam sa-in, a ngetna hang tawh Dr. E.H. East, M.D. pen 1902 kumin hong tung hi. A mah pen mi piangthak mahmah khat hi a, “Mi kuama pai nop lohna penpen munah hong sawl un,” a cihna tawh kituakin Zogam hong kipuak hi. Zogam dung leh vai-ah khualzin kawikawi-in, ha na leh gawl/tawl bawk at hi. Zomite in lamdang sa lua uh ahih manin Dawi tawh kipawl hi in teh, ci-in ngai zawsop uh hi. Dr. East 1908 kumin ciah hi. Dr. John G. Woodinte nupa 1910, December kha-in Zogam hong tung uh a, cidamna lam mah seem in, 1915 kumin ciah kik uh hi. Rev. C.U. Straits-te nupa 1926 kumin hong tung leuleu uh a, Lai Siangtho Sang hong bawl uh hi. Rev. Joseph Herbert Cope-te nupa Tedim khua-ah kiphual dingin 1908 kumin hong tung uh a, ahi zongin Rev. Carson a sih manin Halkha khua-ah a om phot kul a, 1910, November ni 1 ni-in Tedim khua hong zuan thei pan hi. Amah Zogam missionary-te lakah na a seem pen ahi hi. 1938 kumin Mizogam missionary-te tawh gamgi-ah kimu dinga a paina lamkalah nattunin June 11 ni-in a zi leh a tate muh lohin si hi. Halkha khua-a Carson topa’ haan tawh kizomin kivui hi. 1939, December 2 ni-in Rev. Frabklin O. Nelson hong tun behlapin, a ma’n Zomite’ lakah a lian mahmah thu thum(three giants) - haina (ignorance), natna (sickness) leh launa (fear) om hi, ci hi. 1951 kumin a innkuanun ciah kik uh hi. 1995 kumin Minnesota khua-ah hong nusia hi. A zi Phileda Nelson dam lai hi. 1946 kumin Rev. R.C. Johnsonte nupa hong tungin Halkha khua-ah kiphual uh hi. Kum 20 sung hong om uh a, Lai Siangtho tei leh Lai Siangtho Sang lam seem pen uh hi. Kawl kumpi in, “Kawlgamah gamdangmite om thei nawn lo ding,” ci-in thu hong bawlna hangin Zomite nutsiathuai nai het lopi-in 1966, May 28 ni-in America-ah hong ciahsan a, mikang missionary dang hong tung nawn lo hi. Hih mikang missioanry sagihte lakah, Rev. J.H. Copete nupa leh Rev. Franklin O. Nelsonte innkuan pen Tedim khua-ah kiphual uh hi. Rev. Carson in Sang hong phutin, Rev. Cope in laimal hong bawlsak hi. Dr. East leh Dr. Woodin ten cidamna lam seem uh a, Rev. Straits, Nelson leh Johnson ten Lai Siangtho lam hong hilh uh hi. CARSON TONU MAH THUPI SA ING Zogamah mikang Khristian missionary-te hong tun zawh kum Za (Evangel Centenary) a cin theihna bulpi khat pen Carson tonu' vang ahi hi. Bang hangin Carson tonu mah thupi sa ka hiam, cih leh, Zogam hong tun zawh kum 9-na, 1908, April 7 ni-in a pasal Carson topa in gilpeng natna hangin sihsanin Halkha khua-ah kivui hi. Tua hangin, Rangoon, phualpi-a a nei Women's Baptist Foreign Mission Society of the West in Carson tonu’ kiangah, "Na pasal in hong nusia ta a, na Pasian nasepna uh lah mainawt thei lo ahih si tawh hong ciahkik mai in; midang zong hong puak nawn kei nung," ci-in lai khak hi. Carson tonu in "Kei hong khek ding nong puak mateng uh Zogam nusia ngeilo ding hi ing; nong puak kei uh leh Zomite’ lakah ka lu ka phum mai ding hi," ci-in dawnna lai thuk hi. Hih bangin Carson tonu a pasal in a nusiat zawh ciangin zong 1922 kum dong maban zomin Zomite hong ompih hi. Carson tonu kici, Mrs. Laura Hardin Carson pen America Baptist Foreign Society of Missionary-in Zogamah Lungdamna Thu puak dinga a sawl Rev. Anthur E. Carson tawh Rangoon-ah kimu tawmin hong kiteenna uh hangin Zogam hong tung hi zaw hi. A nupa-un Zogamah 1899, March 15 ni-in hong tung uh a, Khristian Missionary masa pen hi pah uh hi. Rev. Carsonte nupa pen kammal khat tawh zong a hopih theih loh a hi a kulite tawh taangham nisa vuikai nuai-ah gilkial dangtaak thuakin, hoi dengdengin Zogam hong manawh uh a, haksatna tampi hong nawk to ngiatngiat uh hi. Zogam hong tun uh ciangin, a mite a etet uh leh amau gam tawh kikhaisa lua mahmahin, "Hih lai mualdawn gamkeu munah bang ci nuntaak ding a, Pasian’ na koi ci kisep theih ding a hiam?" ci-in lungkia-in Carson tonu kapkap mai hi. Carson topa in, "Tua bangin pau kei in; hih banga minam kep loh it lohte it leh keem dingin, ei hong thahatsak Khris hangin na khempeuh kinawk zo ding hi," ci-in Phil. 4:13 sunga Lai Siangtho kammal tawh hehnemin khamuan hi. Tua hun lai-in Zomite niin lua kisa-in, a nuih uh ciangin a mailam uh kithei thei bek hi. Nuntaakzia niam lai lua mahmahin, kisil namel zong kithei nailo a, kihhuai-in, namsia thei mahmah uh hi. Carson tonu in niikbawksiing teeng thei zel a, tua pen Zomi te’n a muh uh ciangin lamdang sa mahmah a, lawn(khoih) hamtang sawm den uh hi. A lawnna uh hangin Carson tonu’ niikbawk sawt siang man lo-in niin khin pahpah hi. A kisilna uh satpiang zong Zomite in a muh uh ciangin bang cih thei lo-in, pawl khatin neksak sawm thei zel uh hi. Tua bek tham lo-in, Carson tonu’ ha pen kham(gold) tawh kiphop ahih manin Carson tonu’ kham hapaak lamdang leh muhnop sa mahmah uh hi. A mu nuam mi tawlnga lo-in ni thapai-in a muuk/kam lisakin ki-en liang zel hi. Hih pen Carson tonu in hun lem zatna-in nei a, Zomite Pasian thu mopna-in zang hi. Carsonte nupa in inn hoih tak khat lam uh a, a zawh uh ciangin Zomite in, "Mikangte inn leh Vantung koi a hoih zaw tam," cici zen uh hi. Zogal hong suah ciangin, Mikang teng thah ding vai hong om a, Carsonte nupa zong thah kisawm hi. Upa khat in Carsonte hehpih ahih manin, "Na kihem un, thah ding hong kisawm hi," ci-in hilh hi. Ahi zongin Carson in, "Pasian pen ka belh suangpi hi," ci-in tai nuam lo hi. A cih bangin, Carsonte nupa thah a sawmte a inn uh a tun ciangin, lainat kikin khoih lo-in hawi kik takpi uh hi. Tua ciangin, 1917 kum khawng dong Khristian a suak nuam Zomite in Innpipa’ kiangah phalna a nget/lak masak uh kul hi. Tua banga a gamta lote dangka peek sawm(Rs. 10) ta kigaam zel hi. Zogamah Khristian biakna hong kizelhna leh Zomite khawphawkna bulpi khat pen Carson tonu' Pasian muanna leh cihtakna hang ahi hi. A pasal in a nusiat khit ciang zong lungkia lo-in a mabante zom to suak a, kum 20 vaal hong ompih sungin Lai Siangtho tampi teikhia-in, dictionary bute dong hong bawlsak a, hong lim pattah mahmah hi. 1922 kumin Carson tonu in dam lohna hang tawh a pasal kiphumna Zogam leh a it Zomite nusia-in, America gamah hong ciahsan a, 1942, July 19 ni-in Honolulu khawpi-ah a na a sepsak a Topa kiang zuanin hih leitung nusia hi. (Hih thului pen Aizawl ZBC pawlpi in Zogam Evangel Centenary (1899-1999) phawk nanga a bawl Magazine bu sunga J. Thang Lian Pau’ gelh hong kiteikhia ahi hi.) --------------- Zo minamte Lai Siangtho neih kipat dan hih a nuaia bang hi.(Source: A critical Historial Study of Bible Translations Among the Zo People in North East India by Rev. Khup Za Go) Portions NT Bible
Lusei 1898 1917 1959
Mara 1912 1928 1956
Tedim 1914 1932 1977
Vaiphei 1917 1957 1979
Haka 1920 1940 1978
Hmar 1920 1946 1968
Asho 1921 1954 -
Kuki/ Thadou 1924 1942 1971
Falam 1933 1952 1991
Khumi 1935 1957 -
Paite 1940 1951 1971
Baite 1949 1985 -
Zotung 1951 - -
Gangte 1952 1959 1991
Kom Kem 1954 1976 -
Simte 1957 1975 1993
Hallam(Chorei) 1960 - -
Bawm 1961 1977 1989
Zou 1967 1984 -
Darlong - 1987 - //



Thulakna:-
2002-2003 by J. Thang Lian Pau. All rights reserved
Email: zolawkta@com pan a kila ahi hi.


Zawhni: A kaikhawm leh a gelh…?
August 12th, 2003 Thang Siamlian
S. Korea Phaiza, Tedim township




UUUUUUUUUUUUU

No comments:

Post a Comment