Thursday, July 19, 2007

Sulhnung Hring Zing

By L. Keivom

Human blunders usually do more to shape
the history than human wickedness.

-A.J.P Taylor

Ei sulhnung ei sui hlat thei tak ni awma inlang chu PÛK a nih. Chu pûk lutna kuo chu lungin an sìn hlak leiin a hminga khom SINLUNG ei tih. Chu pûk chu pûk tak tak a ni le ni naw le khaw laia um am a na ti ei hriet ta nawh. Mi tam tak chun China rama um ni dingin ei zèldin. Kha hma kum 400-500 vel chauha ei lo khawsakna Chin Hills-a ei sulhnunghai takngiel khom ei sui dukdak thei ta nawh. Hebrai mihai, a hnunga Israel/Juda mi tia hung inkohai ruok chun kum sangli liem taa an thlatu bul Abraham ram inchawk hmasa tak, Hebron khuoa Makpela Pûk chu tu chen hin an la hluo zing a nih.

September 28, 1993 Thawleni chawhnung dar li khan Makpela Pûk, Israelhai ke nghatsan phumna hmun hmasa tak hi kei Pherzawl khaw suok le chu taka seilien ngei khomin Gujarati pakhat, Juda makpa Mohan Patel chu thruoiin ka sir ve tlat el! Hi hi kâr khat sung (22-29 September 1993) Ram Thienghlima ka biekzinna ka khàrna chu a nih. Baibulin ei lungrilah hmun a lo khuor inthuk tàkzie chu, kum sangli sulhnung ka hang fang ve chu kan khaw hlui Pherzawl tlâng fang ang elin ka’n ngai a, lung hlui a’n leng vung vung el chu tie!

Kristienhai ta dinga hmun poimaw Bethlehem hai, Nazaret hai, Hebron hai hi Arab mihai ram delh sunga um a ni leiin buoina a um met chun khuolzinhai fe an phal ngai naw a. Abikin Hebron khuo hi Arab-hai le Judahai inbakkei zingna hmun a ni leiin a him naw zuol a pàngpala arte thia thi el theina hmun a nih. Chuleiin, ka Juda ruolhai chun Hebron khuo chu sir lo hrâm dingin a thlûtin an mi thlût a ni tak a. Fe lo dinga an mi’n fùi nasat po leh ka fe nuomna a zuol tulh tulh bok si.

Thi le thi, dam le dam tia fe ngei uma ka thrang rû tlat leiin ka fe nuomna san an mi’n don ta phong a. Ka donna chu a tawi zawngin hieng ang hin a nih: “Kei hi histawri-a inhnik mi ka ni leiin in pi le puhai chanchin, lekhabua inthoka ka lo hriethai chu thudik a nizie mit ngeia hmu dinga hung ka nih. In thlatu Abraham, Ur-a inthoka Pathienin ram pek a tiem chu pana hi rama a hung invak lut lai khan Hebron khuo, nangnin Kiriat-Arba intia hin Hit mihai lai mikhuol angin a khawsa ve a. A nuhmei Sari, khawvel mihriem chanchin inzieknaa nuhmei innui hriet hmasa tak le kum sawmkuo hnunga nau nei um sun nia an rikawt a thi khan a phumna ding hmun takngiel khom Abraham chun a la nei naw leiin Hit mi Efron lo le a hnawma Makpela puk chu shekel 400-in a’n chawk a. Hi hmun ngei hi Abraham hminga ziek ngeia hming thlenga a ni lá làa patta pek a ni a, chu thil chu ziek ngeia mi mal hminga neitu nina hming thlak (mutation) thu khawvel histawri-a chieng taka rikawt um hmasa tak a nih. Hi hmun hi Pathienin Abraham kuoma ram pek a tiem chu a tak ngeia patta neia a hluo hmasa tak a ni leiin le kei, histawri inchuk mi ka ni leiin nangni chanchin el khom ni lo, khawvel histawri-a lamthruom poimaw Hebron-a Makpela Puk hi sir loin kîr thei naw ning. Ka lekhabu ziek ding khom hi hmun hi a bung bul hluotu ding a ni leiin ka sir zet hma chun ziek tran thei a ni nawh” tiin. Chu zet chun an mi phal chieng ie!

Judai ram tlangpui, sim le hmar zawnga inkhaw phei hmar tawpa chun Hebron khuo hi a um a, Jerusalema inthokin km 32 velah hla a na, a karah Bethlehem khuo a um a, Jerusalem nêkin feet 250-a insang lem a na, Beersheba le Jerusalem inkara a laitan char a nih. Ka’n zin lai chun mihriem 70,000 vel an um. Hieng lai lai hmun hi ei hang bi chieng chun histawri hniekhnung a chier dup el a nih. Hi lai hmuna Abraham a um lai hin a nih thuthlung nau Isak hung pieng ding thu puong dinga mi thienghlim pathum a kuoma an hung khah. Makpela Pûk hi Abraham le a nuhmei Sari; Isak le a nuhmei Rebek; Jakob le a nuhmei Lea an phumna hmun a nih. Tienami anga an hril dan lem chun, hi hmuna hin Adam le Evi khom kha an phum a nih. A bul ela hin Josefa khom kha Augupta rama inthokin a ru an hung phur a, an phum a nih. Israel pi le pu bulhai lu innghatna hmun a ni leiin hmun thienghlim le Israelhai ta dinga sulhnung hring zing chu a nih. Hmun thienghlim ei tihai hi a hmun fai le inhoi lei ni loin a hluotu lei a nih. Luru Hmun chu kristienhai ta dinga tlang po po laia tlang thienghlim tak a ni laiin Juda Iskariot thina le an phumna hmun chu Thisen Hmun (Akeldama) ti a ni daih a nih.

Makpela Pûk hi Isu Krista pieng laia Judai ram lal Herod Lien (Herod the Great) khan feet sawmli zeta insangin lung bang hraw takin an huon khum bur a, chu chu tu chen hin zani ela bawl ang tlukin a la thra a nih. A lung bang hmanghai hi a sain a pominpa hle el a, a thren lem chu feet 23-a sei dam a ni nuol. Ràla inthok chun pûk ni loin kulpui a hoi tak. A tuola pûk hlet, hmu theia um ti chauh naw chu thlan in an bawl khum vong leiin pûk a nih ti khom hriet ngaina a um ta nawh. Abraham le a nuhmei Sari thlan ni dinga an hrila ruok chu a sukin varin an inkap èngtir a, zuk bi theina ding truong awngkar an siem a, puk sung chu hmu thei ruon ruon a nih. Isak le a nuhmei Rebek le Jakob le a nuhmei Lea ruok chu puk chunga an in bawl truongah, marbul dum thra chia siem kuong lien tak tak sungah an inzal tawl.

Makpela Pûk hi Juda hai, Kristien hai le Muslim haiin hmun thienghlima an ngai seng a ni leiin hluo tumin kum za tam an inbei ta a, an hluo insawk zut hrim a nih. Chuleiin, a chângin Judahai Sunagog a na, a chângin Kristienhai Biek in a na, a chângin Muslimhai biekbuk (mosque) a ni bok a. Kum 1967-a inthoka Israelhaiin an hung op hnung khan pûk sunga lut hi an khap a. Biekzina hung mi sang tam takin kum za tam sunga hnina lekha an thlak hlakhai khom chu an inthiel fai a. Hi hi tu chen hin an la ching chu tie ! A’n huonna puo tienga lung kak kar tina khom hnina lekha an hnaw bit tên tûn el a nih. Judahaiin an hung lak hnung khan a pûk sung tienga Pathien kuoma hnina lekha an thlakna lung kuohai po po chu General Moshe Dayan-in a’n hruk bittir vong a nih.

Makpeka Puk ka sir ni hin suo tieng kul bang bulah Juda mi fìr pakhat, lukhum dum khom, korchung le kekor dum le pheikhok duma inthuom, Aron khakhmul an hril ang ela khakhmul zing dum el, mawt thlàr anga kai thla hnuong el chu bang leh inhmatuoa ngirin a trongtrai a. Damten a hriet loin a hnung tieng ka va hnai a, a thla ka lak a. Hieng sakhaw mi firhai hin an thla lak an phal naw a, lak lui chun tuol thu siet theina a nih. Chu pa chun pûk inhuonna bang awngkar chikte tea chun a trongtrainaa a thil hni, lekhaa a ziek lawk iemani zat chu a rol pei a. A thûm bul bul a, a chângin a awm a chum dut dut a. A chângin a’n sawi nok nok a, a chângin a’n su hlut hlut a, a chângin a’n hnìt fui fui a, a’n hnìt zo chun a kuta a chawi trongtraina thri (rosary) chu a hmatiemin a hmal tiem a, a thûm nawk bul bul a. “Farisai indik tak a ni awm hi” ka ti lungril a.

Abrahamin Makpela Puk a’n chawk lai khan a nuhmei le ama phumna ding ti bâk chu thil dang a ngaituo naw khom a ni el thei. Hit mihai lai hin ‘mikhuol chambang’ el a ni leiin Hebron khuoa hin cham sawt khom inring kher naw nih. Pumraw inthawia a naupa Isak inhlan dinga a fe lai khan Beershebaa um a ni a, chu hmun chu Aigupta le ramri bul hnaia um a nih. Chu taka inthok chun a hriet ngai lo tlangah a naupaa inthawi dingin a fe a, chu a’n thawina hmun chu ‘Moria tlang’ a nih. Hi hmun hi tlâng ni loin muol zam phei ni lemin a’n lang. A san chu, a hnung peiah, Davida inlal lai khan hi hmun hi Arauna-in bu vuokna hrizawla a hmang a na, amaa inthokin Lal Davidan maicham siemna dingin a’n chawk a ni kha. Chu hmun chu a hnungin Zion tlang, ‘Davida khawpui’ ti a hung ni a. Hi hmun hi Jebu-hai khawpui, tu hne thei lo dinga an ngai a na, sienkhom Hebron-a lala a um laiin Davidan a lak a, a hnungah khawpuiah a hung hmang a, Jerusalem ti a hung ni ta pei a nih.

Hi hmun, Arauna hrizawla hin Solomon tempul kha a hung ngir a. Chu tempul chu voi tam suksiet le bawl thrat a ni hnung le August 28, 70 A.D a Isu hril lawk anga Jerusalem suksiet vong a nia inthoka kum zanga hnungah Jerusalem chu Muslim lalhai thuneina hnuoiah a hung lut a. Solomon Tempul hmuna chun Muslim-hai biekbuk Al-Aksa Mosque (Dome of the Rock) chu a hung ngir ta nguou el a nih. Anni Muslimhai chun hi biekbuk hi 621 A.D laia an bawl tran ni dingin an ring. Hi biekbuk tlâk tieng thrut chu Solomon Tempul thrut an rem kha a la ni zing a, chu chu Trapna Bang (Wailing Wall) ti a ni hlak a, sienkhom Israelhaiin 1967 indo-a an hung lak hnung khan Trapna Bang ti nuom ta loin Khawthlang Bang (Western Wall) an hung ti ta lem a nih. An hmun thienghlim taka an ngai ruok chu Muslim biekbukin a la hluo rûn zing. Hi hmun hi Muslimhaiin an hmun thienghlim tak pathumna, Makka le Madina dottua an ngai, an zawlnei Mohammad thlarau khom vantirko lal tak Mikael rawia van rama an thruoi lutna hmun ni dingin an hril. Tu ruok hin chu hi muol hi Buoina Muol Nambar 1 a nih ti inla, khêl ei hril ka ring nawh. Israelhaiin Muslimhai biekbuk hi an tawk vai chun hril sei ngai loin indopui a suok nghal a ni el.

Makpela Pûk tieng kir nawk inla. Abrahamin shekel 400-a Pathienin pek a tiem ram thrut a remna Hebron khuoa Makpela Puk hi Arab-hai ram huol sung dinga pek suok a ni leiin tu hin Abrahama thlahai ve ve, Israel sipai le Arab sipai inkopin an vèng a. A hmasahai hi Baibul ziek dan chun, Sari-a inthoka thuthlung nauhai an na, a nuhnunghai hi Hagara inthoka mihriem remruotna hmanga hnampui hung suok an nih. A tu lem lem kuta khom um sien, thil pakhat chieng em em chu, kum sangli liem ta hnung khomin an pu Abraham ram inchawk hmasa tak chu a hming khom thlakthleng um der loa an la kol zing hi a nih.

Chu chu a nih Pathien remruot makna le ropuina chuh. Pastor Thangngur hlaa, ‘Ka hma khalin hnuoi tieng a mi lo dom’ ti ang khan, Chatuon Pathien, Jehova thlang, a thlang san ringtu, pomtu le zawmtu, a tungding nuomhai ta ding chun lampui um dêr nawna hmuna khom lampui a sâtpek a ; an ruong zàlna pûk, hmusitum tak el khom chu a thlangtu chatuon varna le remhrietna chun pûk po po laia pûk hminghming tak le inzaum takah a’n changtir el a nih.

Eini khom Kristaa Pathien mi thlang, a vochuomhai ei nizie ringtu, pomtu le zawmtu ei ni zing phot chun, hriet lo khaw rama um ei Sinlung pûk tlawm tak khom chu khawvel chanchin an sui nikhuoa lamthruom poimaw le langsar, khawvel mit fûkna la hung inchang ngei a tih. Chu chu ring tlâk a ni chauh khom ni loin pom tlâk hlie hlie, hnam lungphum innghatna dinga lungpui nghet, chatuon khoma inhning ngai lo ding chu a nih. Ka ngaituo anga ngaituo ve, ka hmu anga hmu chieng, ka ring anga ring, ka beisei anga beisei le ka’n voi anga invoi ve mi iemani zât bek um inla chu, Delhi tlanga hin tuta inthoka thrang iemani zat hnunga chu Sinlung Thar ropui tak indin suok ngei ei tih. Chu bulthrut chu tu hin ei rem tran mek a nih. Delhi tlanga kan um tran lai khan tu khom Zo hnathlak lai hmun le hma nei pakhat khom kan la um nawh. Tu hin in ieng zat hiel am ei nei ta a? Hi nêka hrâta hma ei nor pei chun, kum zahni hnunga chu, Delhi tlanga ropui taka hmun le hma ei la’n ding thu Hmathlir Nei-5 a ka ziekhai kha bêla huon sa a nih. Zinga ei umna ding hi voisuna ei bawl a ni ang bokin zinga ei histawri ding chu voisuna eini kut ngei hmanga ei ziek seng hi a nih. Chu chu thaw thei lo dinga inring le thaw pei lo chu dam zing sien khom mithi a nih.

Note : Hi artikul hi ka lekhabu Thuthlung Ram (1997) tia inthoka lak khawm, DHCF Sunday School-a inchuk ding a ni thu Pastor Lalditsak Inbuon-in a mi hung hril leia artikul dang ka ziek lai chawlsana hmawsaruma ka buotsai a nih.
(July 14, 2007 Delhi)

No comments:

Post a Comment