Saturday, November 15, 2008

MIZORAM (Ka Muhdan Tangpi)

~ Kimbawi’ Pa

Ka transfer toh kisai a Mizoram zuan a ka zinna toh kisai ka thugelh masa lamte ah MIZORAM toh kisai thu gelh ka lunglutdan ka taklang kha hi. Aizawl ka lut a, huai ah thil himhim genkhia leh gelhkhe dia i kisak chiang a ‘a background’ ngai sek a hihman in, chi’n ka pansan di laibu ka va zong hi. Himahleh hiai bang a pansan di laibu ka mu khol kei mawk hi. Politics toh kisai, thu leh la toh kisai, a gam sung a chindan leh tawndan toh kisai, chihte a tuam a gelh di hileh huai bangte gelhna dia pansan di bel a om hi. Hilele huai bang lam sang a muhdan tangpi gelh sawm ka hi a, overview, at a glance, general idea khat vawkkhiakna dia pansan di laibu a om kei mawk hi. Map ahihleh a bawl thazoh uh. Manipur khawng bang a ‘fact file’ ‘GK’ chih di laibu a kimu kei hi. Huaiziak a hiai ka thugelh keimah mimal’ muhdan liauliau suak di ahi a, kisuanlahhuai a bang hi. Bangteng hileh awle, taktapa!

Laibu gelhtu khenkhatte’ suidan in tua Mizoram a teng Lusei hiam Duhlian pau zangte ei ‘ZO’ suante’ lak a khangke nanung – gun gal kai nanung- hi’n a gen uhi. Tua Mizoram in a huap gam sung hiai bang a aluah khakdan uh a gendan un Sailo lalte’ huaina nuai a Selesih a kipan a kizalh zak hi’n a gen uhi. Sailo lalte suangtu hi a kigen ahihleh Chhuahlawma kichi Paite/Guite suan, Chhakchhuakte’n sal dia a mat uh ahi. Chhuahlawma in Zahmuak a suang a, Zahmuak suan a kipan Sailo hong piang ahi. Huchi’n Sailo lalte’ vaihawmna nuai ah mipite a hong kigawm ua, sa leh gal lauhna ziak in Salesih ah Sailo hausa 8 a kigawm in a bitna di un a tengkhawm uhi. Hiai Selesih khua a thupidan gendan tuamtuam a om a, gintakhuailou khop a gen uang bang le a om uh. ‘Selesih khua kan in vakhu a leng paisuak zou kei’ chi hial bang a om uh. Hiai lam gen sau louh a hoih di. Himahleh hiai Selesih khua a hausa 8 kigawm a, a mipite uh toh a tenkhawm ua kipan in tua Mizoram a Mizote tawndan, chindan leh ki-ukdan te a hong kisekkhia hi. Huai toh kiton in pau tualleng khat, Lusei pau, tua Mizo pau kichi mai le a hong piang, a kichi hi. Sailote, Guite suan/Paite suan ahi ua Paite ahi uh, chih teiteina di a om tuan kei amau ziak a Duhlian trong pau tualleng suak zou ahi, chih ahihman in.

Sailo lalte’ nuai a Mizoram dung leh vai a kizalh zel in a vaihawmna nuai uah mipite a bit uhi. Himahleh British solkal hong hat zel in Burma kumpi toh a hong kidou chiang un Assam a kipan leh Chittagong tawn in a kuan ua Mizoram a naih zel uhi. Huaiban ah Cachar phai ah singpi huan a bawl ua, huaite vaite a enkol sak uhi. Sailo lalte’n huai vaite a va sim sek uhi. A tawp in English mi bang a va man khong ua, huai tak in Englishte’n Mizoram luh vai a hawm uhi. A va luh ngei ua 1871-72 kum in Sailo lalte a thunuai uah a koih uhi. Englishte a va kuan ua East Bengal a kuan pawl leh Assam a kuan pawl a om ziak un Mizoram simlam teng East Bengal toh a uk khawm ua; mallam teng Assam toh a uk khawm uhi. Himahleh 1898 kum in tua Mizoram pumpi Assam Chief Commissioner uk di’n Lushai Hills District, chih in a om hi. India in zalenna a muh nung April 29,1954 in Mizo District chia khen in a om hi. Hiai kum mah in Mizoram hausa thuneihna paihkhiak sak a om in village council in a kipua hi. Mautam di ziak in 1958 in ‘Tamdo Pawl’ chih a kiphutkhia a; 1959 kum in Laldenga in ‘Cultural Society’ chih phuan in Mizo National (Famine) Front chia kheng nawn in a tawp in Mizo National Front a hong piang hi. Hiai Laldenga makaih MNF in galvan hon man in India solkal dou vai a hawm ua, a dou taktak ua March,1966 in meithal leh pumpi ging in Mizoram a khutta hi. Mizoram ah kah leh hagawina tung in hiai in kum 20 sung a daih hi. Hiai bang kal ah 1972 kum in Mizoram Union Territory a dopsang in a om a, 1986 in State Piching a dopsang in a om nawn hi.

India in zalenna a muh a, Mizoram, India a alut 1947 a kipan a MNF hong hat (1966) sung Mizoram politics lam a uktu ‘Mizo Union’ ahi. Huailai a mi minthang mahmah Ch. Saprawnga ahi. A tangthu hiai a gelh man lou di a kihi phot. Himahleh Laldenga hong kilatdan ngaihnophuai tak a om ziak in tamlou k’on taklang di. Mizo District Council nuai a cashier sem ahi, a kichi. A MDCte un huphurh tham sa uhia, a ziak mumal omloupi khat in a tawpsak uh, a chi uhi. Huchi’n Laldenga in court khawng a hek in zou zel mahleh a sem sak ut kei uh, a kichi hi. Huai a kipan a pawl tuam hon sat in a tawp in galvan hon man ua, huailai a amah gawttu Mizo Union heutute’n a khut a nak thuak ngial uh, a chi uhi.

Tulel a Mizoram in a uap gamgi suak in khau khungsuak le 21,087 km a bei dia, a dung lam ah khil/dawt pailet le chiang 277 km (sim leh mal) a bei dia, a vailam a khil pailet le 121 km (suah leh tum) a bei di hi. District 11, Autonomous District Council 3, Sub-division 23 leh Rural Development Block 22 in a kikhen hi. Mihing 888,573 (2001 census) a om a, pasal 459,109, numei 429,464 leh kum 10 sung a mihing pundan 28.8% ahi. Mihing pasal 1000 a omna ah numei 935 a om a, lai simthei leh gelhthei (literacy rate) 88.8% ahi. Mihing sahdan km khat kimkot a mi 42 lel teng tuk ahi. MLA 40 a om a, Village Council om zah 739 ahi. Tang sangpen Phawngpui (Blue Mountain) 2157m/7077 ft. in a sang a, lui saupen Tlawng 185.15 km in a sau hi. Dil lianpen Rih Dil ahi a, Myanmar ah a om. Nidang a a kichihdan ahi a, ahi lai diam ah, chih khelh leh ngaihdam.

Thil himhim a entu in a etdan leh a muhdan a tuam dungzui in gendan le a tuam hi. Poetry khat a mitdel sai en/zawtte bang deuh in a khoih ulah khat hi thou, a gendan uh a tuam chiat hi. Mit vak khat in sai a muhdan toh a kibang khat le a om kei. Huaibang deuh a kei le sawt om ka hihlouhman in a hihna diktak mulou le ka hi kha thei. Mizoram a dia mitdel bang mai ka hihman in a hihna taktak ka taklang chian kha kei lai di. Himahleh genkhe thei dia zalenna nei hisam hiveng maw.

Mual leh kuam a dim gam ahi a himahleh kawlsia chih ka mu kei. Kuam thukpipi lak himahleh lui lian a tam kei. Sing leh guate’n a tuam uh gam himahleh Assam leh Nagaland bang mai a gammang a hausa ahi kei zel. Gammang bang a kilangte le pawn in a bawm a sing hoih tam di’n ka gingta kei. Dolsing (teak) a suante uh chihlouh. Phaizang muh di a tawm mahmah a Nagate’ tenna gam bang a gam tuipai ahi kei. Suang tak leh piaunel hoih in a tasam.

A mihingte khosakna ah a zawng leh hau kal kigamla di’n ka gingta hi. Huai dungzui in mel hoih leh sia kikal le a kigamla. Kichei zou leh neilou kal; nek lim leh limlou kal; in hoih leh hoihlou kal; leh, nuamsa leh haksa kal a kigamla di’n ka gingta lai hi. Hiai bel mihingte’ pianken ahi a, solkal moh pumpi ahi kei. Jesu’ thugen, Bible chang ka huatpen tangtunna ahi: ‘A neite piakbeh in a om di ua; a neiloute a neihsun uh laksak in a om di uh,’ chi thahah hiven. Bible in le kikim di honphallou miau ahih chiang a.

Ei lamte’ sang in lamlian a zang manpha zaw ua, a khuate uh lamlian dung ah a kivual hi. Huaiziak in a khuate uh a dung a sau thei mahmah. Hiai dungzui in sum leh pai zon bang a hah bawl uh. Kamsiam a nak zat ua, ‘tu hau na’ng e’ chih theih phial ahi. A milip in biakna leh politics a apanna lam uh gen di a tasam kei uh. Biakna lam a ei pawl ‘Baptist’ kichi mah le a ‘baptist’ pen a piangthak lou a ‘convention’ ‘Manipur’ ‘Chin’ ‘New Testament’ ‘Kuki’ etc. khawng a i pianthak nemnum uh a bang kei uh. Amau ‘Baptist’ ahih uleh huai ah a pianghtak ua, Presbyterian ahih uleh huai ah, Seventh Day, Pentecostal, Salvation, chihte huaite mah ah a piangthak uhi. Hilele nuihzathuai ka sak sim a om hi. Presbyteriante’n Khristian Thalai Pawl, chia KTP a chih uleh Baptist lamte’n Thalai Khristian Pawl (TKP) a chi chitchiat uhi. Politics lam ah le ahi thou uh. A hihna uh Congress ahih uleh Lal Thanhawla a kilan lou in Congress mah ah a min ua; huan, MNF ahih uleh Zoramthanga a min lou in MNF ahi mai uh. Eilawi Congress kichi, Phungzathang a hihlouh chiang a ngaithei mahmah lou, NPP kichi ngal Hangkhanlian ahih kei leh hithei tuanloute toh a kibang kei deuh hiau uh. Patry taktak in a pai uhi. Nidang a Mizo Union hatlai a ‘MU ticket in thankik ding lele a ching di,’ a chihdan uh a paipih lai uhi.

Mipite’ lak ah kivaipuakna a thuah a om a bang sam hi. Solkal, Saptuam leh YMA, chihte a thunei ngen ahi sim uh. Huai lou a lak ua a gam uh hoihna dia panla thei NGO tuamtuam Mizo Zirlai Pawl (MZP), Mizoram Hmeichhe Insuihkhawm Pawl (MHIP), Mizo Upa Pawl, leh a dng.dng. Hiaite’ lak ah saptuam leh CYMA a tallang pawl hi a theih ahi. Huaiziak in ‘Synod leh YMA a pai hoih lai teng Mizoram a hoih di,’ a chi uh, chia hon hilh bang a om hi. Dik hia diklou ka thei kei, ei’ sung hilou deuh a hihman in comment a ngai kei.

A lamdang mahmah tuh tua Assembly Election nei dek (Dec.2) ahi ua, campaign nei thawm himhim a om kei. Mizo(ram) Peoples Front (MPF) in kham ahi, a chi ua poster leh symbol takkhia le ka mu kei hi(Nov.3). Hiai election huih lak a Mizoram a om di, bangchi bang a campaign ahi ua, chih thei ut, ka chih hia daih in a dai maimah hi. Candidatete’n bangchi bang a panla ahi ua, chih le theihbut ahi kei. In khawng a dak pawl zaw a om sam uh. Huai ahi mai. Election dek hingal a election symbol, manifesto, chih takkhiak muh di omlou tuh a lamdang mahmah hi. MNF, Congress leh Tangrual Pawl (Mizoram Democratic Union) chihte a tallang deuh ahi uh. Lok Jansakti Party (LJP) leh Bharatiya Janata Party (BJP) inle candidate guan a sawm uhi. Bangteng hileh a kikawmtuahna lampite khawng ua kipan a etdan in Mizoram politiciante le a gam ua dia politician khollou a ‘angmasial’ politics hisam ahi di ua aw, ka chi hi. Eilawi in a hon ‘tut’ hun chiang a lamen tak a ‘greater Mizoram’ bang ina mangmat mawk sekte uh a politiciante un mangmat di un ka gingta kei. A mangmatna di ua panla di ‘amau’ hilou a ei ihi uh, chih thei in mi’ hon ngaihtheih di leh hel theih di’n omle huai houh i maban di uh ahi diam maw, ka chi hi.

Mizoram a galmuang, chihlouh a nopna di ka thei kei a, mahni mun lou deuh mah a hihziak a diam ah thau ging phut, bomb puak dung, chih khawng zak zeuhzeuhna ei’ Zogam khawng toh mah ka kiadjust thei zaw mawk ka chi. Huai chimah leng va hoh zual a nuam sa viau le om theih thou ahi a, a nopna zar zou dia kuan lou in ‘bang a chi himhim hiam’ chih toh muh himhim utna toh kisa khe le bang i chi muh uhiam, mahni deihtelna ahi.


Source: http://zogam.com/index.php?option=com_content&task=view&id=4902&ac=0&Itemid=32

No comments:

Post a Comment