Saturday, March 01, 2008

EDUCATION (LÂISIEMNA LÂISIMNA) | Speech delivered by the author at Singtom 1987.

By- Philip Thanglienmang, DANICS

Lâisiemna(Education) kichi pên i tha i zung leh i lungsim neisa jousie azahna dîng dawl a zahtheina ahi.

Lâisiemna ahing kipatna abulpi ahileh i inn sung ahi. Nute pate chihtheina ziehin tate’n pilna leh siemna anei hi.Lawm leh guol toh kipawl dânte leh zin leh lêngte sintun dânte u leh nâu bawldânte uzaw leh nâuzawte houdânte leh adangdangte hih innsung a pansa hing kizil ahi.Tuaziehin, koi e tamteng teng hil dîng ichi leh Nu leh pa ahi.Ei Zokam thugil khat ah bangchi in akigên - ‘Sakhi api asan leh a nou zong san’ chi in kigên i zaza uh hi. Tam pên kei in zong dih ka sa mama hi. leh a Nu leh pa khu ana en un.

Abân ah enkia lei lâisiemna lamsang ah gênkia lei inn sung apan in nâupangte ahing khangtou zêl a sânginn ah i sawl uh a sânginn apanin sângsiete’n ahing sunzomtou zêl hi.Sânginn apatin thu leh la tampi ahing zildoh uh a lawm leh guol toh kigopdân atung uh ate zatâtdân thu leh vâisai dânte leh adangdang tampi ahing zildoh uh hi.

Nâupang thu leh la mangte opdân siemte lâilam a kukalte pên mi khat ahing suohtou hi.Anêu u’a pan i n lâikung toh ahing kipawl u’a atempawng leh atu tabang in azang zing uh hi. Ahivângin, nâupang thu leh la mangloute pên bawngpi bawngtal kiphinsie bangin a om u’a sap leh hilte awilou in a hinkhuo uh a mang uh hi.

Tuachiin, hun leh nite ahing kiem zêl a alawm aguolte uh a na kukal ziehun a lâi uh a vuontou zêl uh a tuachiin tân 10 ahing vuon uh a, tân 11 apat tân 12 simtou in a peitoutou zêl uh hi. Pawlkhat ahileh B.A,M.A,apat a tunglam a simtou zêl uh hi. Tuachiin amate pên lâisiemmite chi in a kisim uh hi.

Athupi pen i kithei chiet dîng uh khat ahileh Nu leh pate’n bang e? i ngaituo chiet dîng uh thupi pên i tate chi pên sângnâupangte lâisim lâiin avêngtu lienpên khu nu leh pate ahi chi kithei chiet va ui!.Nu leh pate’n sângnâupangte achîl siem sih uh leh lâisiemna leh pilna toh amaute akigamlata dîng uh hi.

Lâisiengthou sung ngêi ah i mu dîng uh hi, enta lei :-Sirak lâibu sung ah thei chienna i nei thei uh hi.Sirak 1:1-18 sung ah hichi’n agên hi “Pilna jousie khu Topa akipan ahia, tualeh akûng ah a om tawntung hi.Topa gînna khu pilna mânglukhu ahia, lemna leh damtheina buching apiengsah hi”.

Tami lâisiengthou sung apan in chientahin imu chiet ta uh hi. Bangteng hileh nu leh pate’n amaute pilna leh hâtna maimai suonglou in nisim in Topa(Mângpa). Pasien bangkim bawltheipa kûng a thumnaleh ngetna nei zing akûl hi.

Azieh pên pilna jousie khu Topa a hing kipan ahi a, amabou in siemna leh pilna ei pethei dîng hi.I tate uh alâisim lâipêt un Pasien theina lam ah nu leh pate’n i pui zing thei dîng uoi?.Tulâi hun chiengin mi pawlkhat in hichiin agên uh hi; ‘Pasien theisih lei zong lâsiemna leh pilna ka nei hi chiin atângkou uh hi.Ahivângin Pasien thei a lâisiempa pên mi nunnêm ahi dînga Pasientheilou a lâisiempa khu alungtang gamsa a abang dîng hi.

Tami ahi akikhietna gêl:- mi pawlkhat in a gêl uh a hichi in: Kei in neisa leh lamsa sum leh pâi ka hau pouleh bang e? Pasien thu leh late achi uh hi. Hilou hi u leh nâute aw Pasien i thei sih uh leh I neisa leh i lamsate uh a thawn in ahing omkia veve dîng hi. Hinanleh, Pasien suong a pilna leh lâsiemna suite in akhang akhang in guolzawlna a nga dîng uh hi.

I theisa mabang un tutung i khawmpi uh thupi(theme) pên: ‘Topa gîinna khu theina kipatna ahi’ chi Proverb sung ah i mu uh hi.Tami thupi toh kisai in thu leh la tampi i gênkheta uh hi.

Lâisiemna thute gênkiata lei azât tampi a omhi.

Tomlam in gênkiata lei tulâi in Arts kichi vân, tami Arts in bangteng ahuom e? i chileh History(tângthu), Political Science, Education(Lâilam),Public Administration leh adangdangte ahi. Science ahileh ahuop atam mama hi. Physics, Mathematics, chemistry, Geography, Geology, Biology, leh adangdangte ahi.

Athumna ah Engineering lam ahi. Engineeirng ichi chiengin ithei dîng uh pên ahileh , Science lam atheina zousie tengteng kizang in vânnuoi a mite nopsahna, hauna leh khantouna dînga kizang khu ‘Engineering’ akichi hi.

Gêntêna in lei kidaw pên enta lei engineerte ngaituodoh ichi uhhi ahima hi, hinaleh science lam a dân(law) leh theinate ngineerte khutlâi zah banga ahing zah
chieng uh a lei khat hing kidawthei ahi.Lampi zong khuchi mabangin abawlthei uh hi.Innte leh machinete ,garite, leh deihuoi namkimte science dânte(lawte) zang in amaute’n asiem uh hi.

Alina ah Zatou(doctor) la enkiata lei amaute’n zong science la a pilna leh lawte azang uh a zatui-zahate damloute tung ah a pie uh hi.Tuaziehin,amaute pên damloute engineerte chilei I khiel sih dîng uh hi.

Angana ah Commerce lam ah Mathematics zang in sum leh pâite peina leh lutna a kisuidohthei hi. Bank(sumbûh) la a nasepna ah a kûl mama hi. Tam atung a zousie pên P.U. passit (vuon) jou chienga kizilthei ahi.

Arts zilte adîngin kumpi in ha khat in dk.100 bang Tribal Welfare Department apan in ape let uh hi.Science zilte adîngin zong tamza bep khat kumpi in apie hi. Hinanleh, engineerte leh doctorte zilte dîngin kumpi in ha khat in dk.200 tuom in a pelet hi. Tribalte adîngin lâibu athawn in in ahawm u’a, sângnâupangte’n a jaw chiengun college library ah a pelut kia let uh hi. Khuchi in baitahin B.E.,M.B.B.S. leh siemna dangte nuomtahin ajouthei uh hi.Zawng in, ngâu ing chi sih un u leh nâute aw na kukal a lâisim na thada sih leh lampi abaitah a om hi.Kukalna apoimaw hi.Khuleh giena leh opna mun college hostel tampi a om a, a op man atawm atwam ahi.Na schloarship sânteng toh zong na kiningching maithei ahi,na zah siem pouleh na masawn zêl dîng uh hi.

Tulâi i gam sung Manipur ah lâisimna lam ah kei thei dân a sim tah pên khat ahielh Diploma(Polytechnic),Takyel phâi ah a om hi. Branch lahlah ah civil adeihuoi pên hi.Naspena civil branch toh amu bai pên hi.

Course pen kum 3ahi. Matric passit jou a pan in akipeithei ahi.H.S.L.C ah 45% science subjectteng ah angâi hi.Hostel opna dîng. lâibute library ah kimuthei, scholarship dk.130 tuom hakhat in na jaw jaw leh Section officer(SO) ah na lut thei pai dîng hi.Law(salary) dk.1900 hakhat in na mu dîng hi.Tutu’n Marcus Mângkhankhâi in asim lâitah ahi.Ama avângphat a chim adam leh kumthum leh akim chienginleh SO ákîta dîng hi.Tulâi B.A.,M.A. simsim sângin job-oriented lam ah i ta inâute pui lei ahoizaw sih dim?. B.A., M.A. te lâisiem lou ka china ahisih hi.B.A. M.A.te zong akukal uh leh I.A.S,I.P.S leh adangdang kâithei veve uh hi.

Ka gên nuom khawh tinten pên ahileh ei Zo te atângpi in enta lei a têngla a piengla na i hi zieh uh a lâisimna la a zong i hun I lawm bep chia ka hing gên leh theisah ahibou hi.

Tanu neite in zong kei tanu zong nurse suoh teitei leh chi in hatang pet in pang chiet va ui.,U leh nâute aw.Khuchileh ,i nam hing khangtou dîng a, i hâusa d6ing uh a mite’n zong ei zatât athei dîng uh hi.Tapa neite in zong ka ta zong engineer amah ahilouleh doctor amah ka suohsah teitei na dîng chi in Pasien suong kawmin pang chiet va ui,u leh nâute aw.

Pilna dîngin thungetna i nei zing uh apoimaw mama hi.Lâisiengthou sung aom thupil alien 9; adawng khat apatin asagi tan simsuh lei chientah in imu dîng uh hi. ana ngâi un hoitah in .Solomon lêngpa in hichi in thumna anei a theitheina akipie hi, Wisdom 7:7,8 ‘Pasien kûng ah ka ngên a pilna ka tung ah ahing tung hi.’

Ama pilna pên alêngtouna leh ama gam sângin angâipoimaw zawhi.Hâusatna toh atê ngam sih hi.Dawng 10na ah enkia lachin (simdîng) Pilna ichi leh lâisiemna ,Pasien gînna, chihna, lungnopna chiteng ahimai hi.

Tamza in ngaphot vâng genkhiel a op leh ngâidam thuhoi a op leh, Pasien in ei guolzawl chiet tahên.

No comments:

Post a Comment