Zo [Zou] galkapte leh Mângkâng gâlkâpte kidoudân tambang ahi
Mângkâng uhpite’n France tuipi gâl (Ist WW) dou dîngin nawthaw thu leh thagum zang in Zo te ahing kaisawm zieh un Zogam zalênna a amaute hing kithuneisah uh chi in Zote’n Mangkângte tung ah gâl ahing bawl uh a Mângkâng gâlkâpte tampi athat uh a abei tadongun adou sawm uh hi. Zogâl lâi a Zo te ana panna munte uh akithei deuteng: -Sugnu, Gotengkot, Hiengtam, Buhsâu, Behieng, Muollum, chite ahi. Zo te vanzah ahileh thalpi, teipi, pumpi, nâmsâu, zouthâu, suongtum, singtun, tangluong, ahi.
Akigêndân in Zo te pên lunglien mama uh ahizieh un, Mângkângte’n vânlêng apat a bomb kahing khiehlu dîng uh ahi, achi chieng un “Na vânlêng uh âhgochieng pou a ka vâtkiehsah dîng uh ahi”. chi in Zo te’n ana dawng uh hi.
Khumlâi a , lamkâi khat a pang Pu Goulun ahi a, ama pên mi thahât leh mi hângsan ana hi hi. Mângkângte gâlkâpte toh Hiengtam khuo ah nasatahin akikâptuo uh a mi tampi athat uh hi. Pu Goulun in shina ahing tuohta chiengin Zo te guollel ta hi. Zo te France tuipi gâl kâp dîng in amanta uh a apomangta uh hi.
Zo gal hing piendan: - Europe ah kum 1917-1919 sungin Gâlpi ahing kipankhie hi. Leitung Kidoupi I (khatna) zong akichi hi. Tam hunlaiin ei gam zong Mângkângte uhna nei ah ana om hi. Tami Kidoupina a vanpo dîng (Labour Corps) a kuon dîngin Mângkângte'n nawthaw thu in ang pâukuonsah dîng hing chi uhhi. Tam thu ziehin Mângkângte vâihawmna nuoia, a lungkimlouna uh danteng belap in thangpâina hing uong segawp in thagum pan khong uhhi.
Mângkângte vâihawmna nuoia a lungkimlounate uh tam aneiteng ahi: -
1. Panchi/Hill house tax chi'a kumpi'n kum khat a dangja teng thum innsuon a adon zing uh.
2. Lampute thunei seng u'a, hausate dinmun kengiemsah.
3. Vanpo dînga kipawng matna jieh (Labour Corps).
4. Kumpi'n khentuom paituom anei jieh.
5. Sahkhuo/biehna thu a, a lungkimlouna jieh uh.
Tam Mângkâng gâlkâpte toh kidouna khu Labour Corps chi minvaw a vanpo dînga kipawng matna apata hing kipankhie ahi. F.B.Blackie lamkaina in honkhat adiehin Europe gam a France gam adîngin Zingha (May) 1917 in ana kuondoh uhhi. Aniveina dîngin J.C Higgins, Manipur Political Agent saina in Muohla (June) 1917 a kuonkiana dîng ahZokuol sungah buoipina a'ng tungta hi. Kipawngnaw thuohthei lou leh amau-leh-amau kivaihawm a zalêntaha na khosa zing Zo tate'n tam Mângkângte thupieh nielin a zallênna uh kepbit a'ng sawmta u'a, tam kiphinna khu Zo Gâl (Zou War of Independence) akichi hi. Tualeh, Tangthu giel khenkhatte'n Kuki Rebellion zong a chi uhhi. Zo suonte'n vanpo dînga akuon utlou thu uh Manipur a Mângkângte Political Agent J.C.Higgins kungah hil nân uhleh na kuon dîng uh ahi chi thupieh a om thouthou hi. Mângkângte Zo te man dîngin hing kuon ngeingei dîng uhhi, chi theichienta uhhi.
Tuachi'n Hiengtam khuo ah Zoute'n kikhopna anei u'a, kimatsah lou dîng chi thupuasahna aneita uhhi. Khumi jou in Haokip lamkaite chielna bangin Zou galkap 80 val Pu LangZaChin lamkaina in Luoikhai khuo ah vakuon uhhi.
Tam mun ah khoneite voh khat ana tha in asa huon uh sou panpan chilâi vêlin Mângkâng gâlkâpte'n khotaw lampan in ang kâptouta uhhi. Zou gâlkâpte'n pan a, kikaptuo dînga achi u'leh Haokip lamkâite'n nang joulou thouthou dîng kâp kawmkawm in kihlep mangsan vai achi zawh jiehun kihêm mang u'a, amaute zong amau biel vêng a, nana nang dîngin ang kilekiata uhhi.
Pu Mangzathang Dopmul in Zogal atapna la: -
A. Tuizum Mângkâng kîl bang hing khang,
Zo ta kuol zil bang nung lîng,
Pienna ka gamlei hie phal si'ng e.
B. Pienna gamlei leh i Zogam nuom,
Lal ka naw ka namtem sansi'n zêl e,
Ngalliem vontawi ka lau lou lai e!
Pu Suohgou Munluo La:
I. Dougal pallaw ka zuo leh tun aw,
II. Na von hanlung ka chiemna hi e,
III. Hanlung chiem ing, Lalhen in thang ing,
IV. Khomuol hanzaila ka sah hi e.
V. A.Giel ing e, thelna nuoi ah zaal ing e,
VI. Muoldung tângtawn sakâmkei bangin Lungtup khomuol ah suo’ng,
VII. Hn zaidei tawi ing e.
SUGNU
Mângkâng gâlkâpte'n Sugnu munpi a nei in Zokuol lu dînga hing kuonte Tuibom mun (Chakpikarong khogei a lui lampi a kânna a, annhuon a, a oplâi un Zo galkapte'n vabukâp u'a, Mângkâng gâlkâp tampi khat a vathat uhhi. Tam mun a Mângkâng gâlkâp lamkâipa khu Capt. Steadman ahi.
Tami mun a gâlkap a pang Pu Goulien Suontah in tambangin la ana phuo hi:
Shimâila 1:
A. Tuizum pan leidou hing khang e
B. Tuonglam ah matân ing e
C. Tuonglam ah matân ing aw e,
D. Tuibom ah lâl luong aw'ng e.
Shimâila 2:
A. Tun ânglâi pan kipan ing e,
B. Lentu ah sangmâng la'ng e,
C. Kawi ânglâi pan kipan ing e,
D. Tuibom ah lâl luong aw'ng e.
Tuibom mun apan tai 7/8 vel a om Hâika khuo ah Zou gâlkâpte'n kulpi bel in ana pang uhhi. Mângkâng gâlkâpte'n tam kulpi khu Tuibom a akikâpjou uh sawtlou nua in asim uhhi.
Pu Semkholun, Pu Kamdem leh Pu Songkhopau lamkaina in tam kulpi na vêng in Mângkâng gâlkâpte toh nasatahin in ana kikâptuo uhhi. Tam mun ah Mângkâng gâlkâp11 ashi uhhi. Alamkâipa uh Capt Steadman zong nasatahin aliem a, hun sawtlou nua in shita akichi hi.
Capt Coote lamkaina toh Hâika a'ng simkia ni un Zou gâlkâpte'n tuamun a ana nuasie tâh jiehun koima mat leh tha a nei sih uhhi. Tuachi'n Hâika panmun khat a nei in Mângkâng gâlkâpte'n Hâika apat gamlalou a om Mawngjang khuo avahaltum uhhi. Tam bân ah Hâika apat Gunpi hing gâlkâi in Gotengkot kulpi a'ng bulu uhhi.
GOTENGKOT
Gotengkot kul ah Pu Thawngkhai, Pu Ngulbul, Pu Sumthong leh Pu Sumkhohaute lamkâi uhhi. Tami kulpi ah Zou gâlkâpte leh Mângvungte apang uhhi. Zou gâlkâpte khu kotgêng mun tah ah apang u'a, Mângvung te khu muol tungah apang uhhi, Muoltung lam ate'n Suongkhaithâng angâh uhhi. Tam kul panmun khu a opna mun kitupta sêng ahimanin Mângkâng gâlkâpte'n huphul mama uhhi. Tam mun lu dînga hing pei Mângkâng gâlkâpte khu Pu Doungul lamkaina a kotgêng a,pangte'n a'ng kâppai uhhi.
Tuatahin, muoltung lam a pangte'n suongkhaithâng a'ng sâtpel uhleh Mângkâng gâlkâp tamtah suongtum kiliate'n adenglumta uhhi. Muolvum lam a pangte bân ah kotgêng ate toh kikâptuo uh a, Mângkâng gâlkâpte pangtheilou in tampitah a kâplum uhhi. Tam kikâpna ah Pu Doungul chilou Zou gâlkâpte ashi omlou hi. Mângkâng gâlkâpte'n phubala dîngin hing lukia ngeingei dîng uh chi thei uh ahimanun Zou gâlkâpte' tam mun akihlep mangsanta uhhi. Mângkâng gâlkâp shite Kana lui pieu ah luong 30 ahal uhhi.
MUOLLUM
Zou gâlkâpte beng dîngin Singngat tâng lam a'ng naw kiata leuleu uhhi. Tuachi'n Muollluom a om Zou gâlkâp honkhat kuon in Zezaw lui pieu a Mângkâng gâlkâpte annhuon lâi avabukâp uhhi. Tam kikâptuona ah Zou gâlkâp Pu Henzakhup leh Pu Luntun ashi uhhi. Mângkâng gâlkâpte zong phabeppi khat shi dîng u'a gintât ahi. Mângkâng gâlkâpte'n malam hing nawt zel in Muollum a'ng luo u'a tuanah Thana in atou uhhi. Zou gâlkâpte'n Muollum aguh in vaveldap zing u'a,Tuikhuh lampi leh mun lemtângtâng ah dappan in vakâp zêl uhhi.
Suongkul/thong kete:-
1. Pu Tawnghau Munluo
2. Pu Henkham Tawtah
3. Pu Lagou Mântuong
4. Pu Lampum Tungdim
5. PuGoulun Mânlun
6. Pu Suonkham Samte
8. Pu Suohgou Munluo
9. Pu Salet Âhgâl
10. Pu Heltawng Mate.
Tami Zo gal sunga Lamkâi khenkhatte anei a bang ahi:-
01. Pu Lanzachin Mânlun
02. Pu Henthang Lienzaw
03. Pu Goulun Mânlun
04. Pu Amthang Munluo
05. Pu Lunzamang Manlun
06. Pu Lagou Mântuong
07. Pu Tawnghau Munluo
08. Pu Simmothang Tawtah
09. Pu Letzalun Munluo
10. Pu Thangsuo Phiemphu
11. Pu Mangkhopau Manlun
12. Pu Thanglang Tâithul
13. Pu Kamkeleng Thangnawh
14. Pu Sumhau Tungdim
15. Pu Khankham Munluo
16. Pu Hangchin Tawtah
17. Pu Goichin Munluo
18. Pu Suonkham Mate
19. Pu Suonkham Samte
20. Pu Selkhothang Mate
21. Pu Thongkhup Tungnung
22. Pu Lunchin Lienzaw
23. Pu Letkam Mantuong
24. Pu Lienkhup Lienzaw
25. Pu Ngulsel Lienzaw
26. Pu Lettong Âhgâl
27. Pu Tutzakham Innpi
28. Pu Sakitawng Âhgâl
29. Pu Letzanang Mântuong
30. Pu Zatut Tungdim
31. Pu Kamdem Tungdim
32. Pu Salet Âhgâl
33. Pu Kamsong Mânlun
34. Pu Lienthang Mânlun
35. Pu Sachin Mântuong
36. Pu Henkhup Mântuong
37. Pu Pumngullien Hângvung
38. Pu Ngullung Mânlun
39. Pu Heltawng Mate
40. Pu Khupzakham Mate
41. Pu Nohneng Phiemphu
42. Pu Kolngul Munluo
43. Pu Liensuong Munluo
44. Pu Lienthuon Mânlun
45. Pu Suohvel Dopmul
46. Pu Goulien Dopmul
47. Pu Zuonkham Tungdim
48. Pu Selkhokam Mate
SINGNGAT
Mângkâng gâlkâpte'n mabân hing sawn zel in Singngat kulpi lu dînga ahing kuon lai un Zou gâlkâp gâlvil diinga kuon nite lah a khatpen galte en diinga singdawn a avakaatou leh Mângkâng gâlkâpte'n na mu in a gâl kâp uhleh apheipi langkhat kha a, amapa zong peithei nawnlou ahimanin aguolpa'n Singngat kulpi tan apotung hi. Tambang vângsietna atuo bân u'ah aliempa abuoipina uh toh Zou gâlkâpte'n Singngat kulpi vêngbit jouta lou uhhi. Tuachi'n Mângkâng gâlkâpte'n Singngat hing luo in Thana in ahingtou zawm zêl uhhi.
HIENGTAM
Singngat apanin Zou gâlkâpte kipunkhawmna mun Hiengtam kulpi lu dîng dân a'ng ngaituota uhhi. Hiengtam kulpi lu dînga hing kuonte'n "Nang kipieh khiet sih uhleh mun dang ka bawl bang u'a chizâtna bei a hing bawl dîng ka hi u'a; tualeh na kul uh vânlêng toh hing kâp dîng hi ung" achi uhhi. Tuabep in Pu Goulun in "Vânlêng a nang kâp uhleh Ahgochieng in ka'ng na vâtkhe pai dîng uhhi." chi'n adawng hi.
Hiengtam kulpi nisagi vingveng a'ng kikâp nua uhleh thâugin khawlna a sawtsim bepin Pu Kamkeleng gâl en dîng a kuldawn a , akâtou leh Mângkâng gâlkâpte'n na kâp in alutang a kha a, amun ah ashi pai hi.
Pu Suonkham zong thâutang in alutang akha a ashi kia leuleu hi. Sawtpi akikâp nua un Zou gâlkâpte akihemmangta uhhi. Hing kipekhie uh chi'n, Hiengtam khuo kimvêl lah a khote avabân lu zêl uhhi. Tonjang ah Pu Lunzamang, Pu Sumhau, Pu Tankithang, Pu Lamzakhai, Pu Selki-thang, Pu Tungzakham leh Pu Thatlunte lamkâina in akikâptuo kia u'a, nang jou tuomlou in kihêmmang zel uhhi. Tuamabangin, Hita ah zong Pu Suohvêl leh Pu Thanglang lamkaina in ana dou uhhi. Amaute'n zong nang jou tuonlou in akihêmmang zêl uhhi, Tuachi'n Mângkâng gâlkâpte munchin ah a'ng kithâp suohta uhhi.
Akipekhe diinga gihna leh chielna khu pumpêl theita lou leh bitzawna diinga ngaisut in Mângkâng gâlkâpte khuta kum 2(ni) vingveng sung akidoutuo jou un 1919 kum in Hiengtam khuo ah tam anei a lamkâite akipekheta uhhi:-
Pu Goulun, Pu Langzachin, Pu Lagou, Pu Tonghau, Pu Henkham, Pu Vungdam, Pu Suohgou, Pu Heltawng, Pu Lampum, Pu Suohkham, Pu Salet chite ana hi uhhi. Imphal (Phâipi) thong ah a unpi un akikhum uhhi. Kum khat vêl jou in Kumpi in ahing hâkheta uhhi.
BUHSAU
Muollum apatin Buhsâu avabulu uhhi. Tam mun ah Zou gâlkâpte na pangin nasatah a kikâptuona a om hi.Tam mun ah Zou gâlkâpte lah ah Pu Lienkhup, Pu Thangchin, Pu Henthang leh Pu Thangliente ashi uhhi. Mângkâng galkapte'n pumpi(canon) hoileh hat mama azah baan u'ah thau hoitahtah tawi uh ahijieh un Zou gâlkâpte'n nang joulo in tam khuo zong Mângkâng gâlkâpte'n la in susie u'a, mei in ahâltum uhhi.
SOURCE: CHINTHU ZAILA BY Zou Lai Saipawl (Zou Literature Society, Manipur 2002)
Mângkâng uhpite’n France tuipi gâl (Ist WW) dou dîngin nawthaw thu leh thagum zang in Zo te ahing kaisawm zieh un Zogam zalênna a amaute hing kithuneisah uh chi in Zote’n Mangkângte tung ah gâl ahing bawl uh a Mângkâng gâlkâpte tampi athat uh a abei tadongun adou sawm uh hi. Zogâl lâi a Zo te ana panna munte uh akithei deuteng: -Sugnu, Gotengkot, Hiengtam, Buhsâu, Behieng, Muollum, chite ahi. Zo te vanzah ahileh thalpi, teipi, pumpi, nâmsâu, zouthâu, suongtum, singtun, tangluong, ahi.
Akigêndân in Zo te pên lunglien mama uh ahizieh un, Mângkângte’n vânlêng apat a bomb kahing khiehlu dîng uh ahi, achi chieng un “Na vânlêng uh âhgochieng pou a ka vâtkiehsah dîng uh ahi”. chi in Zo te’n ana dawng uh hi.
Khumlâi a , lamkâi khat a pang Pu Goulun ahi a, ama pên mi thahât leh mi hângsan ana hi hi. Mângkângte gâlkâpte toh Hiengtam khuo ah nasatahin akikâptuo uh a mi tampi athat uh hi. Pu Goulun in shina ahing tuohta chiengin Zo te guollel ta hi. Zo te France tuipi gâl kâp dîng in amanta uh a apomangta uh hi.
Zo gal hing piendan: - Europe ah kum 1917-1919 sungin Gâlpi ahing kipankhie hi. Leitung Kidoupi I (khatna) zong akichi hi. Tam hunlaiin ei gam zong Mângkângte uhna nei ah ana om hi. Tami Kidoupina a vanpo dîng (Labour Corps) a kuon dîngin Mângkângte'n nawthaw thu in ang pâukuonsah dîng hing chi uhhi. Tam thu ziehin Mângkângte vâihawmna nuoia, a lungkimlouna uh danteng belap in thangpâina hing uong segawp in thagum pan khong uhhi.
Mângkângte vâihawmna nuoia a lungkimlounate uh tam aneiteng ahi: -
1. Panchi/Hill house tax chi'a kumpi'n kum khat a dangja teng thum innsuon a adon zing uh.
2. Lampute thunei seng u'a, hausate dinmun kengiemsah.
3. Vanpo dînga kipawng matna jieh (Labour Corps).
4. Kumpi'n khentuom paituom anei jieh.
5. Sahkhuo/biehna thu a, a lungkimlouna jieh uh.
Tam Mângkâng gâlkâpte toh kidouna khu Labour Corps chi minvaw a vanpo dînga kipawng matna apata hing kipankhie ahi. F.B.Blackie lamkaina in honkhat adiehin Europe gam a France gam adîngin Zingha (May) 1917 in ana kuondoh uhhi. Aniveina dîngin J.C Higgins, Manipur Political Agent saina in Muohla (June) 1917 a kuonkiana dîng ahZokuol sungah buoipina a'ng tungta hi. Kipawngnaw thuohthei lou leh amau-leh-amau kivaihawm a zalêntaha na khosa zing Zo tate'n tam Mângkângte thupieh nielin a zallênna uh kepbit a'ng sawmta u'a, tam kiphinna khu Zo Gâl (Zou War of Independence) akichi hi. Tualeh, Tangthu giel khenkhatte'n Kuki Rebellion zong a chi uhhi. Zo suonte'n vanpo dînga akuon utlou thu uh Manipur a Mângkângte Political Agent J.C.Higgins kungah hil nân uhleh na kuon dîng uh ahi chi thupieh a om thouthou hi. Mângkângte Zo te man dîngin hing kuon ngeingei dîng uhhi, chi theichienta uhhi.
Tuachi'n Hiengtam khuo ah Zoute'n kikhopna anei u'a, kimatsah lou dîng chi thupuasahna aneita uhhi. Khumi jou in Haokip lamkaite chielna bangin Zou galkap 80 val Pu LangZaChin lamkaina in Luoikhai khuo ah vakuon uhhi.
Tam mun ah khoneite voh khat ana tha in asa huon uh sou panpan chilâi vêlin Mângkâng gâlkâpte'n khotaw lampan in ang kâptouta uhhi. Zou gâlkâpte'n pan a, kikaptuo dînga achi u'leh Haokip lamkâite'n nang joulou thouthou dîng kâp kawmkawm in kihlep mangsan vai achi zawh jiehun kihêm mang u'a, amaute zong amau biel vêng a, nana nang dîngin ang kilekiata uhhi.
Pu Mangzathang Dopmul in Zogal atapna la: -
A. Tuizum Mângkâng kîl bang hing khang,
Zo ta kuol zil bang nung lîng,
Pienna ka gamlei hie phal si'ng e.
B. Pienna gamlei leh i Zogam nuom,
Lal ka naw ka namtem sansi'n zêl e,
Ngalliem vontawi ka lau lou lai e!
Pu Suohgou Munluo La:
I. Dougal pallaw ka zuo leh tun aw,
II. Na von hanlung ka chiemna hi e,
III. Hanlung chiem ing, Lalhen in thang ing,
IV. Khomuol hanzaila ka sah hi e.
V. A.Giel ing e, thelna nuoi ah zaal ing e,
VI. Muoldung tângtawn sakâmkei bangin Lungtup khomuol ah suo’ng,
VII. Hn zaidei tawi ing e.
SUGNU
Mângkâng gâlkâpte'n Sugnu munpi a nei in Zokuol lu dînga hing kuonte Tuibom mun (Chakpikarong khogei a lui lampi a kânna a, annhuon a, a oplâi un Zo galkapte'n vabukâp u'a, Mângkâng gâlkâp tampi khat a vathat uhhi. Tam mun a Mângkâng gâlkâp lamkâipa khu Capt. Steadman ahi.
Tami mun a gâlkap a pang Pu Goulien Suontah in tambangin la ana phuo hi:
Shimâila 1:
A. Tuizum pan leidou hing khang e
B. Tuonglam ah matân ing e
C. Tuonglam ah matân ing aw e,
D. Tuibom ah lâl luong aw'ng e.
Shimâila 2:
A. Tun ânglâi pan kipan ing e,
B. Lentu ah sangmâng la'ng e,
C. Kawi ânglâi pan kipan ing e,
D. Tuibom ah lâl luong aw'ng e.
Tuibom mun apan tai 7/8 vel a om Hâika khuo ah Zou gâlkâpte'n kulpi bel in ana pang uhhi. Mângkâng gâlkâpte'n tam kulpi khu Tuibom a akikâpjou uh sawtlou nua in asim uhhi.
Pu Semkholun, Pu Kamdem leh Pu Songkhopau lamkaina in tam kulpi na vêng in Mângkâng gâlkâpte toh nasatahin in ana kikâptuo uhhi. Tam mun ah Mângkâng gâlkâp11 ashi uhhi. Alamkâipa uh Capt Steadman zong nasatahin aliem a, hun sawtlou nua in shita akichi hi.
Capt Coote lamkaina toh Hâika a'ng simkia ni un Zou gâlkâpte'n tuamun a ana nuasie tâh jiehun koima mat leh tha a nei sih uhhi. Tuachi'n Hâika panmun khat a nei in Mângkâng gâlkâpte'n Hâika apat gamlalou a om Mawngjang khuo avahaltum uhhi. Tam bân ah Hâika apat Gunpi hing gâlkâi in Gotengkot kulpi a'ng bulu uhhi.
GOTENGKOT
Gotengkot kul ah Pu Thawngkhai, Pu Ngulbul, Pu Sumthong leh Pu Sumkhohaute lamkâi uhhi. Tami kulpi ah Zou gâlkâpte leh Mângvungte apang uhhi. Zou gâlkâpte khu kotgêng mun tah ah apang u'a, Mângvung te khu muol tungah apang uhhi, Muoltung lam ate'n Suongkhaithâng angâh uhhi. Tam kul panmun khu a opna mun kitupta sêng ahimanin Mângkâng gâlkâpte'n huphul mama uhhi. Tam mun lu dînga hing pei Mângkâng gâlkâpte khu Pu Doungul lamkaina a kotgêng a,pangte'n a'ng kâppai uhhi.
Tuatahin, muoltung lam a pangte'n suongkhaithâng a'ng sâtpel uhleh Mângkâng gâlkâp tamtah suongtum kiliate'n adenglumta uhhi. Muolvum lam a pangte bân ah kotgêng ate toh kikâptuo uh a, Mângkâng gâlkâpte pangtheilou in tampitah a kâplum uhhi. Tam kikâpna ah Pu Doungul chilou Zou gâlkâpte ashi omlou hi. Mângkâng gâlkâpte'n phubala dîngin hing lukia ngeingei dîng uh chi thei uh ahimanun Zou gâlkâpte' tam mun akihlep mangsanta uhhi. Mângkâng gâlkâp shite Kana lui pieu ah luong 30 ahal uhhi.
MUOLLUM
Zou gâlkâpte beng dîngin Singngat tâng lam a'ng naw kiata leuleu uhhi. Tuachi'n Muollluom a om Zou gâlkâp honkhat kuon in Zezaw lui pieu a Mângkâng gâlkâpte annhuon lâi avabukâp uhhi. Tam kikâptuona ah Zou gâlkâp Pu Henzakhup leh Pu Luntun ashi uhhi. Mângkâng gâlkâpte zong phabeppi khat shi dîng u'a gintât ahi. Mângkâng gâlkâpte'n malam hing nawt zel in Muollum a'ng luo u'a tuanah Thana in atou uhhi. Zou gâlkâpte'n Muollum aguh in vaveldap zing u'a,Tuikhuh lampi leh mun lemtângtâng ah dappan in vakâp zêl uhhi.
Suongkul/thong kete:-
1. Pu Tawnghau Munluo
2. Pu Henkham Tawtah
3. Pu Lagou Mântuong
4. Pu Lampum Tungdim
5. PuGoulun Mânlun
6. Pu Suonkham Samte
8. Pu Suohgou Munluo
9. Pu Salet Âhgâl
10. Pu Heltawng Mate.
Tami Zo gal sunga Lamkâi khenkhatte anei a bang ahi:-
01. Pu Lanzachin Mânlun
02. Pu Henthang Lienzaw
03. Pu Goulun Mânlun
04. Pu Amthang Munluo
05. Pu Lunzamang Manlun
06. Pu Lagou Mântuong
07. Pu Tawnghau Munluo
08. Pu Simmothang Tawtah
09. Pu Letzalun Munluo
10. Pu Thangsuo Phiemphu
11. Pu Mangkhopau Manlun
12. Pu Thanglang Tâithul
13. Pu Kamkeleng Thangnawh
14. Pu Sumhau Tungdim
15. Pu Khankham Munluo
16. Pu Hangchin Tawtah
17. Pu Goichin Munluo
18. Pu Suonkham Mate
19. Pu Suonkham Samte
20. Pu Selkhothang Mate
21. Pu Thongkhup Tungnung
22. Pu Lunchin Lienzaw
23. Pu Letkam Mantuong
24. Pu Lienkhup Lienzaw
25. Pu Ngulsel Lienzaw
26. Pu Lettong Âhgâl
27. Pu Tutzakham Innpi
28. Pu Sakitawng Âhgâl
29. Pu Letzanang Mântuong
30. Pu Zatut Tungdim
31. Pu Kamdem Tungdim
32. Pu Salet Âhgâl
33. Pu Kamsong Mânlun
34. Pu Lienthang Mânlun
35. Pu Sachin Mântuong
36. Pu Henkhup Mântuong
37. Pu Pumngullien Hângvung
38. Pu Ngullung Mânlun
39. Pu Heltawng Mate
40. Pu Khupzakham Mate
41. Pu Nohneng Phiemphu
42. Pu Kolngul Munluo
43. Pu Liensuong Munluo
44. Pu Lienthuon Mânlun
45. Pu Suohvel Dopmul
46. Pu Goulien Dopmul
47. Pu Zuonkham Tungdim
48. Pu Selkhokam Mate
SINGNGAT
Mângkâng gâlkâpte'n mabân hing sawn zel in Singngat kulpi lu dînga ahing kuon lai un Zou gâlkâp gâlvil diinga kuon nite lah a khatpen galte en diinga singdawn a avakaatou leh Mângkâng gâlkâpte'n na mu in a gâl kâp uhleh apheipi langkhat kha a, amapa zong peithei nawnlou ahimanin aguolpa'n Singngat kulpi tan apotung hi. Tambang vângsietna atuo bân u'ah aliempa abuoipina uh toh Zou gâlkâpte'n Singngat kulpi vêngbit jouta lou uhhi. Tuachi'n Mângkâng gâlkâpte'n Singngat hing luo in Thana in ahingtou zawm zêl uhhi.
HIENGTAM
Singngat apanin Zou gâlkâpte kipunkhawmna mun Hiengtam kulpi lu dîng dân a'ng ngaituota uhhi. Hiengtam kulpi lu dînga hing kuonte'n "Nang kipieh khiet sih uhleh mun dang ka bawl bang u'a chizâtna bei a hing bawl dîng ka hi u'a; tualeh na kul uh vânlêng toh hing kâp dîng hi ung" achi uhhi. Tuabep in Pu Goulun in "Vânlêng a nang kâp uhleh Ahgochieng in ka'ng na vâtkhe pai dîng uhhi." chi'n adawng hi.
Hiengtam kulpi nisagi vingveng a'ng kikâp nua uhleh thâugin khawlna a sawtsim bepin Pu Kamkeleng gâl en dîng a kuldawn a , akâtou leh Mângkâng gâlkâpte'n na kâp in alutang a kha a, amun ah ashi pai hi.
Pu Suonkham zong thâutang in alutang akha a ashi kia leuleu hi. Sawtpi akikâp nua un Zou gâlkâpte akihemmangta uhhi. Hing kipekhie uh chi'n, Hiengtam khuo kimvêl lah a khote avabân lu zêl uhhi. Tonjang ah Pu Lunzamang, Pu Sumhau, Pu Tankithang, Pu Lamzakhai, Pu Selki-thang, Pu Tungzakham leh Pu Thatlunte lamkâina in akikâptuo kia u'a, nang jou tuomlou in kihêmmang zel uhhi. Tuamabangin, Hita ah zong Pu Suohvêl leh Pu Thanglang lamkaina in ana dou uhhi. Amaute'n zong nang jou tuonlou in akihêmmang zêl uhhi, Tuachi'n Mângkâng gâlkâpte munchin ah a'ng kithâp suohta uhhi.
Akipekhe diinga gihna leh chielna khu pumpêl theita lou leh bitzawna diinga ngaisut in Mângkâng gâlkâpte khuta kum 2(ni) vingveng sung akidoutuo jou un 1919 kum in Hiengtam khuo ah tam anei a lamkâite akipekheta uhhi:-
Pu Goulun, Pu Langzachin, Pu Lagou, Pu Tonghau, Pu Henkham, Pu Vungdam, Pu Suohgou, Pu Heltawng, Pu Lampum, Pu Suohkham, Pu Salet chite ana hi uhhi. Imphal (Phâipi) thong ah a unpi un akikhum uhhi. Kum khat vêl jou in Kumpi in ahing hâkheta uhhi.
BUHSAU
Muollum apatin Buhsâu avabulu uhhi. Tam mun ah Zou gâlkâpte na pangin nasatah a kikâptuona a om hi.Tam mun ah Zou gâlkâpte lah ah Pu Lienkhup, Pu Thangchin, Pu Henthang leh Pu Thangliente ashi uhhi. Mângkâng galkapte'n pumpi(canon) hoileh hat mama azah baan u'ah thau hoitahtah tawi uh ahijieh un Zou gâlkâpte'n nang joulo in tam khuo zong Mângkâng gâlkâpte'n la in susie u'a, mei in ahâltum uhhi.
SOURCE: CHINTHU ZAILA BY Zou Lai Saipawl (Zou Literature Society, Manipur 2002)
No comments:
Post a Comment